Айдың және планеталардың серіктерінің қозғалысы

Айдың және планеталардың серіктерінің қозғалысы. Тұтылулар.

Планеталардың серіктері және Ай.       

Меркурий  мен Шолпанда серіктер жоқ. Қалған планеталардың (Жерді қоспағанда) серіктері өз планеталарынан өлшеусіз кіші. Жердің бір ғана табиғи серігі бар, ол –  Ай, бірақ ол Жердің өзімен салыстырғанда  шамадан тыс үлкен. Ай диаметрі жағынан  Жерден 4 есе ғана кіші. Юпитердің  дискісінен аржағына тасаланатынын, не оның көлеңкесіне еніп тұратынын  көруге болады.       

Бәрінен серіктері  көп ең ірі планета – Юпитер (он үшінші серік 1974 жылы ашылды). Ал массасы  жағынан келесі планета Сатурнда 10 серік бар, оныншысы 1966 жылы ашылды, Уранда 5 серік, Нептун мен Марста 2-ден  серік бар. Серіктердің ішіндегі ең ірілері: Титан (Сатурнның серігі) және Ганимед (Юпитердің 3-ші серігі). Олар диаметрі жағынан айдан 1,5 есе үлкен  де, Меркурийден сәл үлкенірек. Мол  атмосферасы бар жалғыз серік  – Титан.      

Жұлдыздық, не сидерлік, ай дегеніміз – Айдың  жұлдыздарға қатысты Жерді айналып  шығу периоды; ал синодтық ай – Айдың  Күнге қатысты Жерді айналу периоды. Синодтық ай, басқаша айтқанда, Айдың  бірдей екі фазасының арасындағы уақыт мерзімі. Жұлдыздық ай 27,3 тәулікке тең, ал синодтық ай – 29,5 тәулік.       

Ай 1 тәулік ішінде өз орбитасымен 360о : 27,3 » 13о жүреді. Ал 27,3 тәулік ішінде Жер Т өз орбитасымен  Айды ілестіре, Күнге қатысты ТТ, доғаны, яғни 27о дерлік доғаны жүріп  өтеді.       

Айдың эллипстік  орбитасының Жерге ең жақын нүктесі  перигей деп, ал ең алыс нүктесі апогей деп аталады.      

Ай бізге  жіңішке орақ тәрізді болып көрінгенде, оның бетінің қалған жері де солғын жарық шығарып тұрады. Осы құбылыс  күл түсті жарық деп аталады  да, былай түсіндіріледі. Жерден шағылған Күн жарығы барып Айдың түн  жақ бетіне түседі.

Күннің және Айдың тұтылуы 

 

 

      Жарықтанған Жер мен Ай, конусша  көлеңке түсіреді және конусша шала көлеңке түсіреді. Жер көлеңкесіне  Ай жарым-жартылай кіргенде, Айдың толық  және шала тұтылуы болады.       

Толық Күн  тұтылуы Жерге Ай көлеңкесінің дағы түскен орыннан ғана көрінеді. Дақтың диаметрі 250 км-ден артпайды, сондықтан  бір мезгілде Күннің толық тұтылуы  тек Жердің азғана бөлігінде көрінеді. Толық тұтылу фазасы 7 минут 70 секундтан  артыққа созылмайды.       

Жерге Айдық  шала көлеңкесі түскен орындарда  Күннің шала тұтылуы байқалады.       

Жердің Айдан  және Күннен қашықтықтары аздап өзгеруі  салдарынан, Айдың көрінерлік бұрыштық диаметрі Күндікінен бірде үлкенірек, бірде кішірек, ал бірде оған тең  болып қалады. 

Күннің толық  тұтылулары ғылым үшін ерекше қызық, ал олар бұрын қараңғы адамдарды  қатты үрейлендіретін.      

Егер Ай орбитасының  жазықтығы эклиптика жазықтығымен дәл беттессе, онда әрбір жаңа айда Күн тұтылуы, ал әрбір толған айда Ай тұтылуы болып тұрады.

Жұлдызды  аспан көрінісінің жыл бойындағы  өзгеруі

Координаттардың экваторлық жүйесі. Жер бетіндегі  кез келген елді мекеннің географиялық координаталармен бір мәнді белгіленетіні  сияқты, шырақтардың аспан сферасындағы орны экваторлық координаттармен анықталады. Олармен  таныспай тұрып, «аспан экваторы» және еңкею дөңгелегі» деген ұғымдарды енгізіп алайық.        

 Аспан  сферасының центрі арқылы өтетін  және  дүние осіне перпендикуляр жазықтық аспан сферасын QWQ1E үлкен дөңгелегі – аспан экваторы бойымен қиып өтеді. Аспан экваторы көкжиекпен шығыс (Е) және батыс (W) нүктелерінде қиылысады. Барлық тәуліктік параллельдер орналасқан.        

 Дүние  полюстері мен бақыланатын  шырақ арқылы өтетін аспан сферасының үлкен дөңгелегі шырақтың еңкею дөңгелегі деп аталады.        

 Аспан  экваторының жазықтығынан еңкею  дөңгелегі бойымен есептегендегі  шырақтың бұрыштыққашықтығы шырақтың  еңкеюі деп аталады. Еңкею градуспен,  минутпен және секундпен өрнектеледі.  Аспан экваторы аспан сферасын  солтүстік және оңтүстік жарты  шарларына бөледі.         

 Аспан  сферасының тәліктік айналысы  тәуліктік айналысы кезінде аспан  экваторына қатысты жұлдыздардың  орындары өзгермейді. Сондықтан  да экваторлық координаттар (географиялық  координаттар сияқы) карталарды, атластарды, каталогтарды (жұлдыздың  тізімдерін) жасауға қолданылады.        

 Өздеріңнің  жұлдызды карталарыңнан сендер  дүниенің солтүстік полюсін (картаның  центрін), аспан экваторын, көктемгі  күн теңелу нүктесін, жұлдыздардың  еңкеюі мен тік көтерілуінің  санақ басын таба аласыңдар.  Олай болса, осы картаны пайдалана  отырып, жұлдыздардың экваторлық  координаттарын жуықтап анықтауға  болады.        

 Күннің  жылдық көрінерлік қозғалысы.        

 Экваторлық  координаттары көптеген айлар  бойы, тіпті жылдар бойы өзгеріссіз  қалатын жұлдыздармен салыстырғанда  альфа мен бетасы жылдам өзгеретін  шырақтар да болады.        

 Күннің  жыл бойындаы қозғалысын ежелгі  астрономдар сол кездің өзінде-ақ  білген. Бірақ бұл бақыланатын  құбылысқа Жердің Күнді айнала  қозғалатыны анықталғаннан кейін  ғана дұрыс түсінік береді. Күннің  эклиптика бойымен өтетін көрінерлік  қозғалысы – Жердің Күнді айнала  шынайы қозғалысының көрінісі.        

 Күннің  жылдық қозғалысы және жұлдызды  аспанның көрінісі.        

 Аспан  сферасындағы ұзақ уақыт аралығында  тіптен өзгермейтін жұлдыздардың  орындары экваторлық координаттар  жұбымен бірмәнді анықталады, жұлдызды  аспанның көрінісі тәуліктің  белгілі бір сәтінде Жердің белгілі бір орнында өзгермегендей болып көрінуі тиіс еді. Бірақ олай емес. Жұлдызды аспанның жылжымалы картасын (ЖАЖК) пайдалана отырып, қай-қайсыларың да жыл бойында жұлдызды аспанның көрінісі үздіксіз өзгеріп отыратынына көз жеткізе аласыңдар. Мысалы: әр мезгілде аспан меридианы тұсынан түн ортасында әр түрлі шоқжұлдыздар бірінен соң бірі өтеді. Осындай бақылаулар Күннің тік көтерілуінің өзгерісі туралы қорытындыға әкелді. Шын мәнінде, түн ортасында, Күн көкжиек астындағы төменгі шарықтау шегінде тұрған жұлдыздардан 12 сағ-қа алшақтайды. Бірақ та жылдың әр түрлі күндерінде түн ортасында әр түрлі жұлдыздар шарықтау шегіне жететіндіктен, мұнан бірден-ақ күннің тік көтерілуі жыл бойында үздіксіз өзгеріп отырады деген қорытындыға келіге болады. 

 

 

         Уақыттың негізгі өлшемдері         

 Аспан  сферасының тәуліктік айналысымен  қат-қаьат болып жататын мезгілдік  құбылыстар мен эклиптика бойындағы  Күннің жылдық көрінерлік қозғалысы  уақыттың қысқа және ұзақ аралықтарындағы  әр түрлі есептеу жүйелерімен  байланысты болып жатады. Біз  осы жүйелердің кейбіреулерімен  танысамыз.        

 Уақыттың  географиялық бойлықпен байланысы.  Уақыт есебі жүйесі. Күн центрінің  жоғарғы шарықтау шегіндегі сәті  шынайы тал тус, ал төменгісі  - түн ортасы деп аталады. Күн  центрінің бір шарықтау шегінен  екінші шарықтау шегіне дейінгі  аралықтағы уақытты шынайы күн  тәуліктері деп атайды. Жыл бойында  олардың ұзақтығы біркелкі күйінде  қалмайды. Сондықтан да күнделікті  өмірде шынайы күн тәуліктері  емес, ұзақтығы тұрақты деп қабылданған  орташа күн тәуліктері пайдалынылады.         

 Аспан  сферасының кез-келген нүктесінің  шарықтау шегі әр түрлі уақытта  Жер шарның әр түрлі меридиандарында  өтеді. Оның үстіне ол неғұрлым  ертерек болса, онда бақылау  пункті соғұрлым шығысқа таман  орналасады. Бұдан Жердің осы  орнында уақыт географиялық бойлыққа  байланысты деген қорытынды шығады.         

 Шын мәнінде,  біреуінің бойлығы белгілі екі  пунктің уақыт айырмашылығын  білу арқылы басқа пукттің  бойлығын анықтауға болады.         

 Қатаң  ережеге салып айтсақ, уақыт барлық  жерде тек облыс көлемінде  ғана емес, тіпті үлкен қала  аймағы ішінде әр жерде әр  түрлі. Осыдан келіп, өздерің  география курсынан білетіндей, белдеулік уақыт есебін енгізу  қажеттігі түды. әрбір сағаттық  белдеу бойлық бойымен 15*-қа, немесе 1 сағатқа созылып жатыр. Олай  болса, 24 сағаттық белдеу бар.  Бұрынғы одақ территориясынан  11 сағаттық белдеу өтеді. Қазақстан  ІV және V сағаттық белдеулерді  алып жатыр. Нолдік белдеулік  – гринвичтік. әрбір белдеудің  ішінде оның ортылық меридианының  уақыты алынады, ал белдеулердің  шекаралары мемлекеттік және  әкімшілік шекаралар бойынша  немесе табиғи аймақтармен бөлінген.         

 Қазақстан  Республикасы аумағында және  Ресей Федерациясы аумағында  1992 ж 19 қаңтарынан бастап уақытты  есептеудің мынадай тәртібі белгіленген.  Біріншіден, белдеулік уақытқа 1 сағ қосылады. Екіншіден, жыл сайын  наурыз айының соңғы жексенбісінде  түнгі сағат 2-де сағат тілдері  1 сағатқа ілгері жылжытылады,  ал қазан айының соңғы жексенбісінде  (түнгі сағат 3-те) сағат тілдері  1 сағатқа кейін жылжытылады. Осылайша, жазғы уақыт белдеулік уақыттан 2 сағатқа ілгері жүреді.        

 Жазғы  уақыт әдеттегі өмір ырғығын  бұзбайды, ол жарықтандыруға жұмсалатын  элктр энергиясын айтврлықтай  үнемдеуге мүмкіндік береді.         

 Астана  уақыты – бұл ІІІ сағаттық  белдеуде тұрған ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  астанасының жергілікті уақыты. Мәскеу уақыты-бұл Ресей астанасының ІІ сағаттық белдеудегі жергілікті уақыты. Ол РФ үшін біріңғай уақыт есебінде алынған. Бұл елдің аумағындағы көп бөлігінде уақыттың Мәскеууақытынан айырмашылығы бар, бірақ бұл айырмашылық қай кезде де бүтін санға еселенген және жергілікті тұрғындарға жақсы мәлім.        

 Бүгіндегідей  ғылыми – техникалық прогресстің  өркенделген заманында уақытты  өлшеу ерекше мәнге ие болып  отыр және ол тәуліктегі уақыттың  секундтың миллиардтан бір үлесіндей  дәлдікке дейін жеткізетін қазіргі  әдістерін талап етеді. Осы  заманғы уақыт қызметі осындаы  дәлдікпен қамтамасыз ететін  молекулалық және атомдық сағаттармен  жабдықталған.

3* жыл  санау жөніндегі түсінік. Көптеген бақылаулардан Күннің көктемгі күн теңелу нүктесі арқылы қатарына екі рет өтуінің аралығындағы уақыт 365 тәулік 5 сағат 48 минут 46 секунд болатыны белгілі. Бұл тропикалық жыл. Ол Күн күнтізбесінің, яғни жыл мезгілдерінің ауысуымен байланысты ұзақ уақыт аралықтарын есептеудің негізіне алынған. Күнтізбені жасаудың қиындығы тропикалық жылдың ұзақтығын тәуліктің ұзақтығымен салыстыруға болмайтындығында. Көктемнің басы жыл сайын жылдың бір күніне сәйкес келуі үшін күнтізбелік жылда ұзақтығы тропикалық жыл ұзақтығына жуық тәуліктер саны  бүгін сан болуға тиіс.           

 Юлиан  күтізбегінді жылдың орташа ұзақтығы 365, 25 тәулік болады: 3 жыл 365 тәуліктен,  ал төртінші жыл – 366 тәуліктен  тұрады. Біз юлиан күнтізбегіндегі  жылдың тропикалық жылдан ұзағырақ  екенін көріп отырмыз. 1582 ж папа  Григорий XIII жаңа тәсілді енгізгеннен  кейін, мұндай жинақталған айырмашылық  жойылды. Енгізілген өзгерістің  нәтижесінде, біріншіден, 1582 ж 5 қазанды  15 қазан деп жариялады. Екіншіден, 1700, 1800, 1900, 2100 жылдарынкібісе емес, жай  жылдар деп санайтын болып  шешті. Осы типтегі жылдардан  басқа барлық қалған жылдар  нөмірлері 4-ке  қалдықсыз бөлінетін болғандықтан, кібісе жыл деп есептеледі. Григориан күнтізбесінде 1 тәулікте айырмашылық 3300 жылда жинақталады, яғни осы мерзім ішінде 1 тәулік қосылады.            

 Ресейде  жаңа тәсіл 1918 ж енгізілген. Ол  кезде юлиан күнтізбесінің уақыт  есебінен санағандағы айырмашаылығы  13 тәулікке жетті. Сөйтіп Совнаркомның  декретімен 1 ақпанды 147 ақпан деп  санау қабылданды. Бұл айырмашылық  2100 жылға дейін сақталады.            

 Қазіргі  кезде жыл неғұрлым бірдей  жартыжылдарға, тоқсандарға және  басқа бөліктерге бөлінетін, әрбір  датаның аптада тұрақты күні  болатындай күнтізбе жасау мәселесі  талқыланып жатыр.