Паскаль тілінің негізгі элементтерін құрайтын тұрақтылар

Паскаль тілінің негізгі элементтерін құрайтын тұрақтылар, айнымалылар және функциялар болып саналады. Осы элементтерден операциялар таңбаларымен жақшаларды пайдалана отырып, өрнектерді құрастыруға болады. Өрнектің  мәнінің типі осы өрнекті құрайтын операндтардың типтерімен және оларға қолданған операциялармен анықталады.Программалар белгілі бір мәселені, есепті шешуге арналған. Есеп шығару барысында компьютерге бастапқы мәліметтер енгізіледі, оларды қалай өңделетіндігі көрсетіледі және нәтиже қандай түрде, қандай құрылғыға шығарылатыны айтылады.

Паскаль тілінде программа жеке — жеке жолдардан тұрады. Оларды теру, түзету арнайы мәтіндік редакторлар атқарылады. Программа алдындағы азат жол немесе бос орын саны өз қалауымызша алынады. Бір қатарда бірнеше команда немесе оператор орналаса алады, олар бір — бірімен нүктелі үтір (;) арқылы ажыратылып жазылады, бірақ бір жолда бір ғана оператор тұрғаны дұрыс, ол түзету жеңіл, әрі оқуға ыңғайлы.Паскаль тілінде программа үш бөліктен тұрады: тақырып, сипаттау бөлімі және операторлар бөлімі.Кез келген программаның алғашқы жолы PROGRAM сөзінен басталатын оның тақырыбынан тұрады. Одан кейін программаның ішкі объектілерінің сипаттау бөлімі жазылады. Бұл бөлім программадағы айнымалылар, тұрақтылар тәрізді объектілердің жалпы қасиеттерін алдын ала анықтап алуға көмектеседі. Сипаттау бөлімі бірнеші бөліктерден тұрады, бірақ программаның күрделілігіне байланысты көбінесе ол бір немесе екі ғана бөліктен тұруы мүмкін.Программаның соңғы және негізгі бөлімі операторлар бөлімі – болып табылады. Орындалатын іс — әрекеттер, командалар осы бөлімде орналасады. Ол begin түйінді сөзінен басталып, бірақ атқарылатын операторлар (командалар) тізбегі жеке — жеке жолдарға жазылып біткен соң end түйінді сөзімен аяқталады.Операторлар бөлімінде командалар ретімен орналасады. Олардың кейбірі шартқа байланысты атқарылса, ал кейбір қайталанатын цикл немесе қосымша программа түрінде орындалады. Операторлар бөлімінде орнатылатын негізгі әрекеттерді қарастырайық.Деректер — сан мәндері мен мәтін түріндегі сөз тіркесін мән ретінде қабылдай алатын тұрақтылар, айнымалылар т.б. осы тәрізді құрылымдар немесе солардың адрестері.Дерек енгізу — бастапқы деректерді пернетақтадан, дискіден немесе еңгізу — шығару порттарынан еңгізу арқылы жүзеге асады.Операциялар немесе амалдар — берілген және есептелген мәндердің меншіктеу, соларды өңдеу, салыстыру операцияларын орындайды.Шартты түрде атқарьшу белгілі бір көрсетілген шарттың орындалуына байланысты, командалар жиыны атқарылады, әйтпесе олар аттап өтіледі немесе басқа командалар жиыны орындалады.Цикл — белгілі бір шарттар орындалған жағдайда көрсетілген командалар жиынын бірнеше рет қайталанып атқарылады. Қайталау саны бүтін санмен беріледі.Көмекші программа — алдын ала қандай да бір атаумен атымен атымен аталған командалар тобы. Олар программаның кез келген жерінен оның атауын көрсету арқылы шақырылып атқарыла береді.

Түсініктеме — программа жолдары соңында немесе оның түйінді сөздері арасында қазақша (орысша) түсінік беретін пішінді жақшаға алынып жазылған сөз тіркесітері. Олар программа операторларының орындалуына ешқандай әсер етпейді.

Алгоритмдік тілдің жалпы ережелері.

.5 Алгоритмдік тілдің жалпы ережесі  
Бағдарламашы бір машинаның тілінде бағдарлама құру үшін көптеген дайындық 
Бүгінгі кезде бұл жұмыстардың барлығы автоматтандырылған.  
Бағдарламалаудың автоматтандыру, яғни бағдарламаны алгоритмдік тілде құру есеп шығаруды 
Қазіргі кезде негізінде бағдарламалаушылар машинада бағдарлама құру жұмысын тек 
Әмбебап машиналарда алгоритмдік тілді (машинаға байланысты емес) бағдарлама құру 
Программаны алгоритмдік тілде машинаға еңгізгенде машинаның өзі оны жұмысшы 
Осы аталған іс бағдарламалары “Транслятор” – деп аталады.  
Алгоритмдік тілдерде кәдімгі математикалық символдар, байланыстар және арифметикалық әрекеттер 
Қазіргі кезде дүние жүзінде мынадай алгоритмдік тілдер көп таралған: 
Жалпы программалау құруға қажетті тілдердің бір–бірімен байланысы 1 – 
Осы суретте көрсетілгендей барлық іс жүзінде қолданатын программалау тілдерін 
машинаға тәуелді;  
машинаға тәуелсіз.  
Машинаға тәуелді тілдердің өзі екі топқа бөлінеді.  
машина (команда) тілі;  
машинаға бейімделген алгоритмдік тілдер.  
Кейінгі топтарға ассамблер тілі және макро тілдер (жеке машинаның 
Машинаға тәуелсіз тілдер де екі топқа бөлінеді.  
процедуралы бейімделген;  
проблемалы бейімделген.  
Процедуралы бейімделген тілдерге символдық информацияларды өңдеуде қолданатын тілдер “Лисп”, 
Қалған алгоритмдік тілдердің барлығын да проблемалы бейімделген топқа жатқызуға 
Дүние жүзінде 500 – ден астам әр түрлі программа 
Сурет 1 Программалау тілдерінің бір – бірімен байланысу схемасы  
Қазіргі кезде ең көп тараған негізгі программалау тілдеріне қысқаша 
Ада – 1980 ж шықты жүйелік және іс жүзінде 
Алгол – ағылшын әмбебап программалу тілдерінің бірі. Қазіргі кезде 
Ассемблер – машинаға бейімделген программалау тілі. Мұнда әр команда 
Бейсик – есепті ЭМЕ – де шығару үшін, программаны 
Кобол – экономикалық есептерді шығаруға өте қажетті программалау тілі 
Паскаль – блокты, модулды программа құрамын құрастыруға қажетті тіл. 
PL – 1 - әмбебап, процедуралы бейімделген тіл, әр 
Си – машинаға тәуелсіз тіл. Жүйелік программалар құру үшін 
Фотран – бірінші жасалған тіл. Қазіргі кездегі жоғарғы сатыдағы 
Қазіргі кезде дербес компьютерлерде ең жоғарғы сатыдағы, инструменттік тілдерге 
Бейсик тілі дербес компьютерлер үшін тарихи ең бірінші тіл 
Алгоритмдерді алгоритм тілде сипаттау бізге алгоритмдерді бағдарламалау тілінде тиімді 
Кесте 1 Алгоритм тілінің командалары  
енгізу параметрлер тізімі бұл команда бойынша орындаушы айнымалылардың мағынасын 
шығару параметрлер тізімі бұл команда бойынша орындаушы есептеулер нәтижелерін 
нүкте (X,Y), түс бұл команда бойынша орындаушы координаттарымен нүкте 
сызық (X,Y)-(X1,Y1), түс бұл команда бойынша орындаушы кескінді салады, 
тікбұрыш (X,Y)-(X1.Y1), түс бұл команда бойынша орындаушы тікбұрышты салады, 
шеңбер (X,Y), R, түс бұл команда бойынша орындаушы шеңберді 
Бояу (X,Y), түс бұл команда бойынша орындаушы шеңбер ішін 
Мысалы: Y Y(AX-B)(CX-D формуласы бойыша X-тің кез келген мәні 
Бұл есепті шешу үшін төмендегі алгоритмде тұжырымдалған әрекеттерді ретімен 
алг есептеу  
басы  
A*X көбейту;  
R1-B R2 азайту;  
C*X көбейту;  
R3+D қосу;  
R2*R4 көбейту;  
соңы  
Еңгізілген мешіктеу комадасы ескеріп, осы алгоритмді былай жазуға болады:  
алг есептеп шығару  
басы  
R1:=A*X;  
R2:=R1-B;  
R3:=C*X;  
R4:=R3+D;  
Y:=R2*R4;  
соңы  
Алгоритмдерді Q Basic бағдарламалау тілінде көрсету  
Алгоритмдерді программалау тілінде көрсету бағдарлама деп аталады.  
Алгоритмдерді көрсетудің бұл бағдарламасы орындаушы компьютер болған жағдайда пайдаланылады. 
Орыс алфавитінің әріптері мен пернетақтаның басқа да кейбір символдары 
Кесте 2 Q Basic тілінің алфавиті  
Символ аталуы Символ Аталуы  
A-Z Бас әріптер : қос нүкте  
a-z Кіші әріптер + қосу белгісі  
0-9 сандар - азайту белгісі  
бос орын * Asterisc жұлдызша  
! леп белгісі / Көлбеу сызық  
# Диез \ кері көлбеу сызық  
% пайыз белгісі ^ кірістірме белгісі  
& амперсант белгісі = теңдік белгісі  
$ доллар белгісі < кішілік белгісі  
“ қос тырнақша > үлкендік белгісі  
‘ апостроф (жалқы тырнақша) ( ) сол және 
. Нүкте ? сұрақ белгісі  
, Үтір - Ерекшелеубелгісі  
; нүктелі үтір ~ Тильда  
Q Basic тілінде жасалған программа жолма-жол жазылған осы тіл 
Ең қарапайым программадан бастаймыз.  
PRINT «Q BASIC-ТІ ӨТЕ ЖАҚСЫ БІЛГІМ КЕЛЕДІ»  
Бұл программада бір ғана нұсқаулық, бір ғана PRINT командасы 
Q BASIC-ТІ ӨТЕ ЖАҚСЫ БІЛГІМ КЕЛЕДІ  
Егер экранға бірнеше мәтінді шығару керек болса, онда PRINT 
PRINT «БҰЛ МЕНІҢ АЛҒАШҚЫ ПРОГРАММАМ»  
PRINT «УРА!»: PRINT «ОЛ ЖҰМЫС ІСТЕП ТҰР»  
PRINT «МЕН - ПРОГРАММИСПІН»  
Кесте 3 Q Basic тілінде қолданылатын арифметикалық операцияардың символдары  
Арифметикалық операциялар белгілері Операциялар аты QBasic тілінің символдары Жазу 
дәрежеге көтеру ^ 2^3  
X көбейту * 2*3  
: бөлу / 4/2  
бүтінсандық бөлу \ 5\2  
+ қосу + 2+3  
- азайту- - 5-2  
Q Basic - те өрнектерді есептеп шығару операцияларын орындау 
Әдеттегі математикалық өзгешелігі сол - ондық бөлшектерді жазғанда үтір 
Математикалық жазбада көп ретте көбейту белгісі жазылмайды да, ал 
PRINT операторынан кейін, мысалы, 25*(45-21)+13-12 арифметикалық өрнегін қоятын болса, 
Q Basic тілінде жазылған программаларды орындау үшін осы программалардың 
Кесте 4 Q Basic тіліндегі жазбаларды  
Математикалық жазба Q Basic тіліндегі жазба