Turbo Pascal бағдарламалау тілінің шығу тарихы

КІРІСПЕ

Паскаль программалау тілінің алғашқы нұсқасын 1968-1970 жылдары

 Стэнфорд университетінің  информатика кафедрасының профессоры,

 швейцариялық  ғалым Никлаус Вирт жасады. Оны Borland корпорациясының

қызметкерлері жетілдірді (олардың құрған тілдері Turbo Pascal, Borland Pascal

және Object Pascal деп  аталды). Delphi жүйесінде Object Pascal программалау

тілі пайдаланылады. Turbo Pascal стандартты паскальдың барлық құралдарын

 қамтитын және  жаңа құралдармен толықтырылған,  кеңейтілген нұсқасы 

(біз оны кейде  Паскаль деп те атаймыз).

Ал 1975 жылы стандартты Паскальдың компиляторымен Турбо Паскаль 

(3.0 нұсқысы) программалау  тілі пайда болды. Содан бері  Паскаль жалпы 

білімдік, кәсіптік-техникалық мектептерде және жоғарғы оқу  орындарында

 «бірінші» программалау  тілі ретінде қолданыла бастады.

Турбо Паскаль тілін  пайдаланудың қарапайымдылығынан пайдаланушылар

арасында кең  орын ала дастады.

Келе-келе Турбо  Паскаль 4.0, ТП 5.0, ТП 6.0, және ТП 7.0 нұсқаларының

дүниеге келуі кәсіпкер қолданушының еңбектегі өнімділігін  арттыруға 

мүмкіндік беруге, қолданбалы есептерді шығаруда қолдануға  үлкен үлес

қосты. Енді осы  тілдің ерекшелігі бірсыпыра мүмкіндіктерге толы болып 

келетінін ерекше атап өту қажет.

Бағдарламалау тілі дегеніміз – адам мен компьютердің (ЭЕМ) өзара

байланыс жасасу құралы. Бағдарламалау тілі екі топқа  бөлінеді: таза

машиналық кодпен, не белгілі бір машина кодына арналып  ассамблерде 

жазылған тіл- төменгі  дәрежедегі және жоғарғы дәрежедегі адам

тіліне жақындатылған Basic, Qbasic, Ci, Turbo Pascal т.б. көптеген

бағдарламалау тілдері. Мемлекеттік бағдарлама бойынша  осы тілдерден 

Basic, Turbo Pascal, Visual Basic тілдерінің бірін меңгеру ұсынылған.  Паскаль

 бағдарламалау  тілі француз математигі Блез Паскаль құрметіне аталған.

Ол 1968-1971  жылдарда Никлаус Вирттің Цюрихтағы Жоғарғы

Техникалық мектепте оқыту тілінің бірі ретінде жазылған. Кең қолдана 

бастауы 1984 жыл, себебі осы жылдары қарапайым қолдануға  ыңғайлы 

Турбо Паскаль компиляторы  пайда болады. Ол Borland International

компаниясында жасалды. Компилятор дегеніміз транслятордың  бір түрі,

ал транслятор дегеніміз  белгілі бір компьютер мен  бағдарламалау 

тілі түріне арналып  жазылғанбағдарлама, оның міндеті жазылған

бағдарламаны машиналық  кодқа айналдыру. Турбо Паскаль жүйесі —

компьютердің жабдықтық  және бағдарламалық қорларын басқаруға

 арналған бағдарлама. Жүйенің негізгі тапсырмалары  есептеулерді 

үйлестіру, әмірлердің орындалуын реттеу, енгізу және шығару құрылғыларын

бақылау, желі қызметін жеңілдету және файлдарды басқару  болып 

табылады. Осы заманғы  жалпы тапсырмаларды атқаруға арналған

компьютерлер,

 соның ішінде  жеке компьютерлерде, бағдарламаларын  жегу үшін 

программалау жүйесін  қажетсінеді. Қандай да бiр кеңiстiкке  орналасқан

коммуникация жүйесi. Компьютерде орын алатын әр әрекет, артта өтетін

 қызмет болсын, бағдарлама болсын, үдіріс ретінде  өтеді. Компьютер Вон 

Ньюман құрылымына негізделген жағдайда, процессор  бір мезетте тек бір 

процесті өндей  алады.

Тілдің алфавиті басқа тілдермен салыстырғанда  құрылымы жағынан 

түсінікті, себебі оның әрбір амалы сипатталып отырады. Тілдің алфавитінің 

құрамына әріптер, цифрлар және арнайы белгілер кіреді.

Тілдің қарапайым  құрылымына сан, идентификатор, тұрақты, айнымалылар,

функция және өрнек  ұғымдары кіреді. Программада амалдардың орындалуына 

қажетті мәліметтердің  сандық, логикалық немесе символдық (литералдық)

мәндік шамалары болады.

Программалау тілдерін оқыту қазіргі кездегі маңызды  негіздердің біріне

айналып отыр. ЭЕМ-ді адамқызметінің әртүрлі салаларында  пайдалану үшін

программалау тілдерін меңгеру және сол тілдерде жазылған программаларды

(ЭЕМ-ді программалық  қамтамасыз етудің құрамындағы)  қолдана білуі қажет. Қазіргі  кезде программалау тілдерінің  түрлері өте көп. Солардың ішіндегі  бірінші деңгейдегі программалау  тілі ретінде негізінен 

оқытылатыны – осы  Паскаль тілі. Өйткені, компьютерлік сауаттіліқ пен 

программалауды  алғашқы кезеңде үйретуге ең қолайлы  тіл. Паскаль тілі

 алгоритмдік  тілдердің ішіндегі кеңінен таралған  тілдердің бірі болып 

табылады.

Мен, осы курстық  жұмысты жаза отырып, Паскаль алгоритмдік  тілімен 

танысып, оны пайдаланып, программалау құру жолдарын үйрендім. Алғашқы 

қадамдарда теориялық  және практикалық материалдарға  сүйене отырып

жұмыс жасадым да, содан соң күрделі мәселелерге  ауыстым.         

1979 жылы қабылданған  стандартты Паскаль тілінің кейінгі  нұсқалары 

жетілдірілген. Қазіргі  дербес компьютерлердің пайда болуына  байланысты

тілдің Турбо  Паскаль деп аталатын нұсқасы  жасалды. Қазіргі уақытта бұл 

жүйенің бірнеше  нұсқалары бар, соңғы жасалған ең қуаттысы 7.0 нұсқасы 

болып табылады, бірақ, программалау бастамасын жүйенің 5.5 нұсқасынан

бастап үйренген дұрыс.

Сондықтан да қазіргі  кезде Паскаль тілі кез келген саладағы күрделі есептерді 

шешу үшін пайдалануға  болатын, кеңінен таралған стандартты программалау

тіліне айналды.

Осы орта мүмкіншіліктері  кең: Паскаль тілінде программалаудың  негізгі 

принциптері, программа  құрылымы, тілдің негізгі элементтері  мен 

операторлары қарастырылған. Сонымен қатар, Паскаль тілінде 

программалар құру, күрделі құрылымдық типтер (жолдар, жиындар,

жазулар, массивтер және файлдық типтер) қарастырылған.

Сондай-ақ, Паскаль  тілінің графиктік және дыбысты  басқару мүмкіндіктері 

толық қамтылған. Оқу  құрылымының соңында программалар кітапханасы 

берілген.

Ақпаратты өңдеу  жазылған есепті шығару алгоритмі бойынша  жүзеге асады.

Алгоритмді жазудың  бірнеше тәсілі бар екені белгілі. Алгоритмді жазу

тәсілдерінің ішінде компьютерде орындалатын программа  түріндегі – оның

программалау тілінде  жазылуы ерекше орын алады. Программала  тілі – 

компьютерге арналған есеп шығару алгоритмін жазу үшін

пайдаланылатын  жасанды тіл. Программалау тілінде  жазылған алгоритм 

программа, ал алгоритмді жазу процесі программалау деп аталады.

Программалау тілі үш құраушының: алфавит, синтаксис және семантика 

бірлігі болып табылады.

• Тілдің алфавиті – тілдің сөйлемдерін жазуда пайдаланылатын, тілдің барлық
• символдарының жиынтығы.
• Тілдің синтаксисі – тілдің сөйлемдері мен оның құрамдас бөліктерін құру
• үшін пайдаланылатын ережелер жиынтығы.
• Тілдің семантикасы – тілдің синтаксисі бойынша құралған оның құрылымын
• түсіну ережесін анықтайды.

 
1.Паскаль-  программалау тілі 
 

Бұл тілдің стандарты кейінірек  бекітілді, ол сол кездерде кең таралаған  АЛГОЛ,

ФОРТРАН, БЕЙСИК

тілдеріне қарағанда жетілдірлеген, жұмыс ічтеуге ыңғайлы тіл  болды. Паскаль тілі

өзінің қарапайымдылығының және тиісмдлілігінің арқасында  дүние жүзіне тез

 таралды. Қазіргі кезде  барлық дербес компьютерлер осы  тілде жұмыс істей алады. 

Паскаль тілінде жазылған программаның дұрыстығын компьютерде  тексеру және

жіберілген қатені түзету оңай. 
 
Бұл тілде жазылған программа компьютиерде орындалу барысында алдымен

 трансляцияланады (машина  тіліне аударылады), обьектік программаға  түрлендіріледі

 де, содан кейін ғана  орындалады. Осы сәтте компьютерде  программаның екі 

нұсқасы болады, оның біріншісі  – алгоритмдік тілдегі алғашқы  түпнұсқасы, ал

екіншісі – обьектілік кодтағы жазылған программа. Есеп нәтижесін  машиналық 

кодта жазылған программа  арқылы аламыз, ал программаны түзету қажет болғанда,

оның алгоритмдік тілде  жазылған алғашқы нұсқасы өңделеді. 
 
Қазіргі кезде Паскаль тілі кез келген күр делі есептерді шығара алатын, кең таралған

стандартты оқу тіліне айналоды. Сондықтан ждалпы білім  беретін мектептерде 

программалауды оқытуда  осы Паскаль тілі таңдалып алынған. Енді осы тілдің

 ерекшеліктері мен  мүмкіндіктеріне тоқталып өтейік.  
 
 
2.TURBO PASCAL ортасын жүктеу 
 
TURBO PASCAL ортасына кіру үшін Turbo.exe файлын жүктеу қажет. Жүйені

сәтті жібергеннен кейін  экранның жоғарғы қатарында TURBO PASCAL ортасында 

жұмыс істеудің мүмкін режимдерінің «мәзірі» пайда болады.  
 
File Edit Search Run Compile Debug Tools Options Window Help 
 
Жұмыс барысында функционалдық пернелерді пайдалана отырып, бағдарламаны

 компиляциялау немесе  орындау командасын бере аласыз. Сіз оларды қаншалықты 

тез есте сақтасаңыз, компьютермен жұмыс істеу соншалықты жеңілдей түседі. 
 
F1- анықтаманы шақыру; 
 
F2- терілген (редакторланған) бағдарламаны файлға сақтау; 
 
F3- дискіде сақталған бағдарлама мәтінін редактор терезесіне шығару

(файлды ашу); 
 
F4- өңдеу режимінде қолданады (өңдеу режимін қара); 
 
F5- өңдеу терезесін толық экранға үлкейтеді; 
 
F6- редакторлау терезесін өңдеу терезесіне алмастырады; 
 
F7- өңдеу режимінде қолданады (өңдеу режимін қара); 
 
Alt-F9- бағдарламаны компиляциялау; 
 
Ctrl-Ғ9- бағдарламаны компиляциялау жәнеорындауға жіберу; 
 
Alt-Ғ5- нәтижені көру; 
 
Alt-Х- TURBO PASCAL ортасынан шығу. 
 
Жұмыс режимі 
 
Мәтіндік редактор (Editor) 
 
Мәтіндік редактор пайдаланушыға бағдарлама мәтінін теруге және тузетуге

мүмкіндік береді. Мұның  көмегіменмәтін бойынша жылжу үшін төмендегі 

пернелерді қолдануға  болады: 
 
PgUp - Бір бетке жоғары жылжу; 
 
PgDn – бір бетке төмен жылжу; 
 
Home- ағымдағы жолдың басына жылжу; 
 
End- ағымдағы жолдың соңына жылжу; 
 
Ctrl – PgUp –мәтін басына жылжу; 
 
Ctrl – PgDn – мәтін соңына жылжу; 
 
Кез келген мәтіндік редактордағы секілді меңзер мәтіні енгізу орнын көрсетеді. 
 
Мәтіндік редактор бір мезетте Alt және BackSpace пернелерін басу арқылы

шақыруға болатын Undo командасының көмегімен орындалған іс-әрекетті

болдырмауға мүмкіндік береді. Егер Сіз орындалған іс-әрекетті болдырмауға 

асығыстық жасап қойсаңыз, онда оны Redo командасының көмегімен  кері

қалпына келтіре аласыз (бұл  команданы Shift - Alt - BackSpace пернелерін бір

 мезетте басу арқылы  шщақыруға болады). 
 
Көпшілік жағдайда іс-әрекетті абзацты жою үшін қолдануға тура келеді. Алдымен

оны Shift және меңзерді басқару  пернелерінің (алфавитті-цифрлық пернелігінің

 оң жағындағы бағытшалар) көмегімен айырықшаландырып аламыз. Содан кейін

Shift пернесін басып тұрып,  оны жібермей Delete пернесін басамыз.  Нәтижесінде 

абзац алмасу буферіне ауысады. 
 
Жұмыс барысында Сізге бағдарламаның айрықшалаған блогын алмастыру

буферіне ойып алуға (Cut) (бір  мезетте Shift және Delete пернелерін басу)

немесе оны алмастыру  буферіне көшіруге (Copy) (Ctrl және Ins пернелері),

сонан кейін жаңа орынға қоюға (Paste) (Shift және Ins пернелері) тура келеді.  
 
Бағдарлама мәтінін теру барысында қате жібермейтін адам кем де шығар. Егер

Сіз басқа әріпті не цифрды жазып қөойсаңыз, егер белгі меңзер позициясында

тұрса, онда оны Delete пернесінің көмегімен өшіресіз. Ал, егер, «дұрыс емес» 

белгі курсордың сол жағында  тұрса, онда оны өшіру үшін BackSpace пернесін

қолданамыз.  
 
Толық жолды өшіру үшін Ctrl және У пернелерін басу қажет.  
 
 
Файлмен жұмыс істеу режимі (File) 
 
File мәзірінде Сізге басқа бағдарламалар бойынша таныс командалар орналасады. 
 
New- жаңа файл құру 
 
Open-бұрын құрылғанфайлды ашу 
 
Save-активті терезедегі бағдарламаны дискіге сақтау 
 
Save as-файлдың атын және жолын көрсете отырып сақтау 
 
Өңдеу режимі (DEBUG) 
 
Debug- мәзірінің пунктіндегі командаларына кейбір түсіндірулер қажет. 
 
Watch- бақылау терезесін ашу. Стандартты терезе экранның төменгі бөлігінде

орналасады. Егер бағдарлама мәтіні үлкен болса, онда бұл терезе бағдарламаның 

мәтінінің бір бөлігін  жауып тұрады. Терезенің өлшемдерін өзгерту және онрың 

орнын ауыстыру үшін Ctrl - Ғ5 пернесін басыңыз, сонан кейін ←↑→↓ бағыттарының

көмегімен терезенің өлшемі мен орнын белгілеп, Enter пернесін басыңыз. Мәнін 

бақылап отырған айнымалының  атын енгізу үшін Insert пернесін басыңыз, экран

 бетінде тақырыбы Watch Expression деп жазылған сұр тік  төртбұрыш пайда болады.

Айнымалының атын енгізіп, енгізу пернесін басыңыз. Терезеде айнымалы аты 

пайда болады, айнымалының  мәні (мәндері) шығу үшін бағдарламаны Ctrl-Ғ9

режимінде орындау керек. 
 
Бағдарламаның кейбір бөліктерін қадам бойынша орындаусыз өтіп кетуге болады.

Меңзерді бағдарламаның  қадам бойынша орындалуы басталатын жолына қойып,

Ғ4 пернесін басыңыз. Бағдарлама компиляцияланып, оның меңзерге дейін

 орналасқан бөлігі  орындалады. Содан кейін Сіз Ғ7  пернесі арқылы бағдарламаны

 қадам бойынша орындауға  мүмкіндік аласыз. 
 
Бақылау терезесіндегі айнымалыны өшіру үшін оған алдын ала жасыл сызықты

қондырып алып, Delete пернесін басу керек. 
 
Еvaluate командасы Сізге өңдеу процесінде кез келген өрнектің мәнін табуға

көмектеседі. 
 
Өңдеу процесінде кез келген айнымалыға жаңа мән беруге болады.

 Ол үшін Сіз мынадай  амалдарды орындауыңыз керек.

 
Өңдеу режиміне кіру

1.  
   Режимде «ашу» және evaluate/modify қызметші сөзін табу, Enter пернесін басу.

 
Айталық, Сіз   массивінің үшінші элементінің мәнін өзгерткіңіз келді делік.

 Енггізу пернесін басқаннан  кейін экран бетінде сұр тік  төртбұрыш пайда болады. 
 
1-кесте 2-кесте

 
 
 
PASCAL тіліндегі бағдарлама сипаттау  және операторлар бөлімінен тұрады. Бағдарлама барысында мәні өзгермейтін  деректер- тұрақтылар. Тұрақтылар бағдарламаның  сиппаттау бөлімінде сипатталады  және Const түйінді сөзінен бастиалады.  
 
Мысалы: 
 
Const k=100; n=50; 
 
Pi=3,141592; 
 
Lmp=’p’; 
 
Бағдарламалауда айнымалы деп дерек үшін жадтан бөлінген орынды айтады.

Айнымалылардың мәні бағдарлама барысында өзгеруі мүмкін. Айнымалыларға,

тұрақтыларға, бағдарламаға, процедураға, функцияға, тағы басқаларға

 атау (идентификатор)  беріледі. Идентификатор құрамында  латын әріптері,

 «-»таңбасы және цифрлар  кездесуі мүмкін. Мысалы: 
 
Program sum_mus1; 
 
Идентификатор ретінде 2-кестедегі кілт сөздерді қолдануға болмайды. Айнымалылар

жай және индексті болып  бөлінеді. Жай айнымалылар өз атымен жазылады,

 ал индексі бар айнымалыларда  оның аты мен индексі көрсетіледі. 
 
Мысалы: Top,X,Z5,Vol, F[1], B[2,1], A[I], B[I,J]. 
 
 
3.Бағдаралама құрылымы 
 
Бағдарлама мәтіні (мәтіні) : Program <бағдарлама аты>; деп аталатын міндетті емес

 элементтен, ал сипаттау  бөлімдерінің басы келесі кілт  сөздерінен басталуы мүмкін: 
 
Label (белгілері) 
 
Const (тұрақтылар) 
 
Type (типтер) 
 
Var (айнымалылар) 
 
Function,Procedure (функция, процедура). 
 
Сипаттау бөлімінен соң, операторлық Begin, End жақшаларына алынған бағдарламаның

 орындалу бөлігі орналасады. Айнымалылар келесі сызбалар  түрінде сипатталады: 
 
Var<айнеымалы аттары тізімі>:<тип>; 
 
<тип> - стандартты тип аты не сипатталған тип арқылы берілуі мүмкін. Сипатталғпгн

 типтер структуралық  айнымалларға қолданылады. Сипатталған  типтер Type бөлімінде

 анықталады:  
 
Type <тип аты>=<тпитің сипаты>; 
 
Тұрақтылардың сипатталынуы: Const <тұрақты аты>=<мәні>; 
 
Белгілердің сипатталынуы: Label<белгілер тізімі>;Белгі- ең көбі 4 цифрдан тұратын

және бағдарламада оператор алдына қос нүкте арқылы жазылатын  әріптер не цифрлар

 комбинациясы. Белгіге  өту GOTO<белгі>;арқылы орындалады.  
 
Қарапайым радиусы R-ге тең шеңбердің ауданын есептейтін бағдарламаны

қарастырайық: 
 
Program Examplel; 
 
Const PI=3,14; {тұрақтыны сипаттау} 
 
Var R: real; {R-айнымалысын сипаттау} 
 
Begin {операторлық жақшаның басы} 
 
Writeln (радиусты енгіз); {мәтінді экранға шығару} 
 
Readln (R); {R-дің мәнін клавиатурадан енгізу} 
 
Writeln (шеңбер ауданы:, PI*sqr (R)) 
 
{нәтижені дисплейге шығару} 
 
End 
 
Түсініктемелер фигуралық жақшаға алынып жазылады. Таңбалық (символдық) қатарлар

 мен мәндер дәйекшеге  (апостроф) алынады, оларды жазу  үшін орыс немесе қазақұ 

әріптерін қолдануға болады.  
 
Оператор-белгілі бір іс-әрекет орындау үшін соңында нүктелі үтір (;) қойылған нұсқау.

 Бірнеше оператор Begin, End сөздерімен шектеліп жазылса,  ол құрама оператор деп 

есептелінеді. Begin (басы) және End (соңы) операторлық жақшалар деп  аталады.

Begin –нен кейін және End-тің  алдына нүктелі үтір қойылмайды, ал операторлар 

арасына қойылады. Егер бағдарламада артық нүктеліүұтір қойылса, ол бос  оператор

деп есептелінеді. Бос оператор-ешқандай әрекет орындалмамйтын оператор.

 Бағдарлама соңында  нүкте қойылады. Begin, End-тен басқа  көптеген түйінді сөздер 

2-кестеде келтірілген. 
 
PASCAL тілі операторларын жай және күрделі деп жіктеуге болады. Жай операторлар

 арқылы тек бьір  ған іс-әрекет сипатталады. PASCAL тілінде  жай операторлар: 

меншіктеу, шартсыз өту, бос  оператор, енгізу және шығару. 

Күрделі оператор- альтернативтиі бірнеше операторлардан тұратын іс-әрекеттерді

сипаттайды. Күрделі операторлар: құрама, шартты өту, таңдау, цикл, жазуды біріктіру. 
 
Меншіктеу- PASCAL бағдарламалау тілінің негізгі операторы. 
 
Мұнда V-айнымалының аты; «:=»-меншіктеу белгісі; а-өрнек. 
 
Мысалы: 
 
Im:=0;P:=1; 
 
Im:=im+2; P:=p*im. 
 
 
4.Берілгендер типтері 
 
Компьютердің не адамның өңдеуіне бейімделіп дайындалған сандық, символдық, т.б.

 ақпараттар берілгендер  не деректер делінеді. Берілгендер  типтерге (түрлерге)

сұрыпталады (1-сурет). 
 
 
Берілгендер типтері 
 
 
 
Күрделі типтер 
 
Жай типтер 
 
 
 
Пайдаланушы анықтайтын 
 
 
 
стандартты 
 
 
 
Массив Жиын Жол Жазу Файл нұсқағыш 
 
 
 
санақты 
 
Бүтін Нақты Логикалық Таңбалық 
 
 
 
шектеулі 
 
 
 
1-сурет. Берілгендер типтерінің жіктелу нобайы  
 
 
5.Стандартты типтер 
 
PASCALда анықталған стандартты типтер: 
 
- бүтін типтер- Shorting, Integer, Longint, Byte, Word; 
 
-нақты типтер- Real, Single, Double, Extended, Comp;  
 
-логикалық тип-Boolean 
 
-таңбалық (символдық) тип- Char; 
 
-жолдық (қатарлық) тип-String; 
 
-- қатарлдық тип-Pchar; 
 
-мәтіндік файл-Text; 
 
-нұсқағыш тип-Pointer. 
 
Бұлардан басқа типтер Type бөлімінде не Var бөлімінде анықтылауы тиіс.

 Жай типтердің PASCALда  анықталған стандартты типтерінің  қабылдауы мүмкін 

мәндерін қарасытрайық.  
 
Бүтін типтер: 
 
-128-ден 127-ге дейінгі аралықтағы бүтін сандар- Shorting; 
 
-32768-ден 32767-ге дейінгі аралықтағы бүтін сандар-Integer; 
 
-2147483648-ден 2147483647-ге дейінгі аралықтағы бүтін сандар- Longint,

0-ден 255-ке дейінгі аралықтағы  бүтін сандар- Byte, 0-ден 65535-ке дейінгі аралықтағы

бүтін сандар-Word.  
 
 
Нақты типтер: 
 
-2,9*10^-39 мен 1,7*10³⁸ аралығындағы нақты сандар- Real; 
 
-1,5*10^-45 пен 3,4*10³⁸ аралығындағы нақты сандар-Single; 
 
-5,0*10^-324 мен 1,7*10³⁰⁸ аралығындағы нақты сандар-Double; 
 
-263+1 мен 263-1 аралығындағы нақты сандар-Comp. 
 
Boolean - логикалық тип (мәндері: True -ақиқат, False -жалған). 
 
Char- таңбалық (символдық) тип (кез келген PASCAL алфавитіндегі дәйекшеге

алынған «а», «5», «;» ). 
 
ASC II кестесіне символдар тізімі: цифрлдар мен әріптер және басқа да таңбалар кіреді. ASC II кестесіндегі әр символдың нөмірі осы символдың коды болып есептелінеді. Символ (таңба) мәнінің берілу түрлері

төмендегідей:  
 
-апострофқа алынған кез-келген ASC II кестесіндегі таңба; Мысалы, «А», «3», «*», т.б. 
 
-#(фунт) таңбасынан кейін ASC II кестесіндегі символ нөмірі жазылуы.

Мысалы, #65,#51; 
 
-Chr функциясыарқылы өрнектеледі. 
 
Chr-функциясы коды бойынша символды анықтайды. Яғни, Chr(65), «А», #65- А

 символдық айнымалының  сипатталынуы: 
 
ch: char; {ch- символ}. Компьютер жадында әр символ 1 байт орын алады.

Келесі операторлар орындалуы  бірмәнді:  
 
А) ch:=’E’; ch:=#69; ch=chr (69); 
 
Б) Writelen (‘ALMATY’); 
 
Writelen (‘ALM’#65); 
 
Writelen (#65#76#77#65); 
 
Writelen (Chr(65), Chr(76), Chr(77), Chr(65)); 
 
 
6.Стандартты функциялар 
 
Abs(x) - х-тің абсолют шамасы. 
 
Sqr(x) – х-тің квадраты.  
 
Sqrt(x) – х-х-тің квадрат түбірі. 
 
Exp(x)- ех-тің мәні. 
 
Ln(x)- х-тің натурал логарифмі. 
 
Sin(x)- х-тің синусы. 
 
Cos(x)- х-тің косинусы. 
 
Arctan(x)- х-тің арктангенсі. 
 
Round(x)- х-ті жақын бүтінге дөңгелектеу. 
 
Trunc(x)- х-тің бүтін бөлігі. 
 
Int(x)-х-т ің бүтін бөлігі. 
 
Frac(x)-х-тің бөлшек бөлігі. 
 
Odd(x)- х-жұп болса, мәні- ‘False’, тақ болса-‘True’. 
 
Random(x)- Randomize операторыы орындалған соң, [0,x] аралығынан кездейсоқ сан.

Мұндағы х<65536- бүтін сан. 
 
Succ(x)- бүтін х-тен кейінгі санды анықтайды. 
 
Pred(x)- бүтін х-тің алдындағы санды анықтайды. 
 
Ескерту: Sqrt, Exр, Ln, Sin, Cos, Arctan функцияларының аргументтері кез келегн

сандық тип, ал нәтижелері нақты тпи болады. PASCAL тіліндегі  арифметикалық 

өрнек- тұрақтылар мен айнымалылардың арифметикалық операциялар, математикалық 

функциялар арқылы өрнектеліп жазылуы. 
 
Таңбалық типтерге қолданылатын функциялар: 
 
UpCase(s)-латын алфавитінің кіші әрпін бас әріпке түрлендіреді. Қазақ, орыс алфавиті

 әріптерін түрлендірмейді. 
 
Ord(s)- реттелген таңбалар жиынтығы s-тің рет нөмірі. Мысалы: 
 
Ord(‘5’)=53. 
 
Chr(i)- керісінше, i-нөмірі таңба. 
 
Succ(s)- s-тен кейінгі таңба.  
 
Pred (s)- s-тің алдынджағы таңба. 
 
 
7.Енгізу операторы 
 
Берілген мәндерді айнымалыға жазу үшін меншіктеу операторын пайдалануға болады.

 Мысалы, А:=15: BC:=-16, т.с.с.  Бірақ бұл жағдайда әмбебап  етіп жасау үшін 

айнымалылардлың мәнджері өзгеретін  етіп жасау үшін қажет, бұл жағдайда бағдарлама

 айнымалының әр түрлі  мәндері үшін дұрыс болады. Ол  үшлін енгізу операторы 

READ (READ ағылшынша оқу дегенді  білдіреді) пайдаланыладыв. 
 
Енгізу операторының жалпы түрі (форматы) төмендегідей: 
 
 
READ ( a1, a2, . . . , an) 
 
 
 
Мұндағы a1, a2, . . . , an – айнымалы атаулары, оларды енгізу операторларының

параметрлері деп те атайды. READ операторы орындалғанда параметрлер  өздеріне

сәйкес мәндерді қабылдайды, бұл міндет енгізу файлы INPUT (енгізу) арқылы жүзеге

 асырылады. Параметрлер  жаңа мән қабылдағанда олардан  бұрын орналасқан

(жазылған) көне мән өшіріліп, орнына жаңа мәндер жазылып,  бағдарлама параметрдің

 жаңа мәні бойынша  жұмыс атқарады.  
 
Оператор READ ерікті сандағы параметрлер арқылы жұмыс атқара алады.

Параметрлердің сандық мәндері  бір-бірінен бос орын арқылы ажыратылып жазылады.

Мәндерді енгізіп болғаннан  кейін Enter (енгізу) пернесі басылады.

Мысалы, енгізу опереторы READ (А,В,С) түрінде берілсе, параметрлерге  мәндер

былай беріледі: 5-6,2-4,5. Бұл  жағдайда А=5, В=6, С=4,5 мәндер қабылдайды.  
 
Осы мәндер бойынша бағдарлам орындалып болған соң, басқа мәндер үшін

бағдараламаны қайталау қажет  болса, Онда бағдарламаны басынан бастап қайта 

орындау қажет.  
 
Бүтін айнымалыларға бюүтін, нақты айнымалыларға нақты мәндер берілуі қажет. 
 
Айнымалы бейнеленгенде нақты ретінде бейнеленсе, оған нақты да, бүтін де мән

беруге болады, себебі нақөты сан құрамына бүтін сан енеді. Ал машина «өзі»

 бүтін санды нақты  сан түріне келтіріп алады.  Мысалы, VAR A,B: REAL; READ (A,B);

 түрінде беріліп A,B айнымалылары үшін 4-5 Enter орындалса,  онда машина оларды 

А=4,0, В=5,0 түрінде қабылдайды.  
 
Сандар арасына бір немесе бірнеше бос орын қалдыруға болады, себебі сан енгізілгенде

 бос орын еске алынбайды. 
 
Мәндерді енгізгенде мән енгізілген немесе параметрімен сәйкес READIN;,

READIN (a1, a2, . . . , an) операторларын  пайдалану қажет. Сонымен 

READ (a1, a2, . . . , an); READIN операторларының  орнына бір ғана READIN

(a1, a2, . . . , an) операторын пайдалануға  болады. 
 
 
8.Шығару операторы 
 
 
WRITE (a1, a2, . . . , an) 
PASCAL тілінде нәтижені экранға шығару үшін WRITE (жазу) операторы

пайдаланылады:  
 
Мұндағы a1, a2, . . . , an – жай айнымалылар немесе апострофтар ішіне алынған

 символдар тобы болуы  мүмкін. Мысалы, егер В=17,15 болып,  мына команда 

орындалғанда:  
 
WRITE (‘B мәні=’,B) экранда В=17,15 дерегі көрінеді. 
 
Шығарылатын параметрлер бір-бірімен үтір арқылы ажыратылып, WRITE қызмет

сөзінен соң, дөңгелек жақша  ішіне жазылады. 
 
Бүтін және наұқыт сандарды шығару .үшін сандардың форматын беру қажет.

 Формат айнымалы атынан  соң қос нүкте арқылы жазылады. Нақты сан формат 

екі саннан тұрады: 
 
I-санға берілетін барлық орын, 
 
II-үтірден кейін алынатын бөлшек бөлік саны.  
 
Мысалы: 
 
WRITE (Ү:5:2) 
 
Мұндағы 5- нәтижеге берілген барлық орын, 2- үтірден соң алынатын бөлшек бөліктің

 саны. 
 
Жалпы түрде: 
 
бүтін сан үшін WRITE (N:S) немесе WRITE (‘K=’N:S), мұндағы S-формат, яғни бүтін

санға берілген орын. 
 
Нақты сан үшін: WRITE (‘Ү=’,Y:8:3) 
 
Егер Ү=1,76 болса, экраннан Ү=1,760 көрінеді. 
 
Жалпы түрде: WRITE (‘Ү=’,Y:M:N). 
 
Мұндағы M- барлық сан үшін берілген орын саны, N- бөлшек бөліктің орындарының

саны. Егер операторда формат көрсетілмесе, онда нәтижеде қанша  орынды сан алынса,

сол сан экранға шығады.  
 
PASCAL тілінде параметрсізж шығару операторы WRITELN жаңа жолға көшіру үшін

 прайдаланылады. 
 
Егер WRITELN (a1, a2, . . . , an); операторы пайдаланылса, онда a1, a2, . . . , an мәндерін

 экранға шығарған соң,  меңзер келесі жолға көшеді. 
 
WRITE операторын түсініктеме беруге пайдалануға болады. Мысалы (‘A,B,C-мәндерін

 енгіз); READ (A,B,C); 
 
Бұл жағдайда экранға: 
 
А,В,С мәндерін енгіз деген түсініктеме сөз шығады.  
 
Мәндер арасына қажетті бос орын иқалдыру үшін : к пайдаланылады.

 Мысалы, WRITE (‘T=’,N:3,’’:4, ‘M=’, M:4:2) болса, онда Т-ның үш  орынды мәнінен 

соң, 4 бос орын қалады да, одан соң М-нің мәні жазылады.  
 
Айталық, Х=7, Y=15, Z=11, ал R=450,08 болсын, оларды экранға шығарудың әр түрлді

жағдайын көрсетейік. 
 
Оператордың жазылуы Экранда 
 
Write (x, y); 715 
 
Write (x,’- -‘, y); 7- - 15 
 
Write (‘x=’, x); х=7 
 
Write (x,’’:3, z); 711 
 
Write (‘x+y=’,X+Y); X+Y =22 
 
Write (Z,’-соңы‘); 11-соңы 
 
Write ('бітті'); бітті  
 
Write(R); 4,5008+2 
 
 
9.Шартты көшіру операторы 
 
Тармақталуы бар процестерді ұйымдастыру үшін шартты операторлар пйдаланылады.

 Тармақталу белгілі  бір шарттың орындалуы немесе  орындалмауына тәуелді

 басқарылады. Бұл операторлардың  толық түрі алгоритмдік тілдегі  тармақталу 

командасына сәйкес келеді.  
 
Егер шарт IF шарт THEN I серия  
 
Онда I серия ELSE II серия  
 
Әйтпесе II серия (оқылуы-иф, зен, элс). 
 
Бітті. 
 
Жалпы түрде бұл оператолрдың форматы (жазылуы): 
 
 
IF шарт (логикалық өрнек) THEN I оператор ELSE II оператор 
 
 
 
Мұндағы I және II операторлардың өзі қарапайым немесе құрама оператор болуы

мүмкін. Егер IF сөзінен кейінгі  жазылған шарт сақталса (ақиқат болса),

онда THEN (онда) сөзінен кейін  жазылған операторлар сериясы орындалады,

онда II серия операторлары орындалмайды. 
 
IF сөзінен соң жазылатын шартты жазу үшін PASCAL тілінде өрнектерді

салыстыру :=, >, >=, <,<=, <> белгілерін пайдаланады. 
 
Жалпы түрде шартты к1 к2 түрінде қарауға болады. 
 
Мұнда- салыстыру белгілерінің бірі к1, к2- тұрақты, айнымалы, тұрақты және

айнымалы немесе өрнектер болуы мүмкін. 
 
Бір мезгілде бір емес, бірнеше шартты, яғни құрама шартты жазу үшін логикалық

амалдарды пайдалануға болады. 
 
Кей жағдайларда шартты операторды басқаша былай да жазады: 
 
IF - логикалық өрнек  
 
THEN I - оператор  
 
ELSE II - оператор 
 
Бұл жазу операторлар бір жолға сыймай қалған жағдайда пайдаланылады. 
 
Шартты операторда құрама команданы (операторды) пайдалануға болады: 
 
 
IF –логикалық өрнек  
 
BEGIN 
 
I  
 
II 
 
END 
 
ELSE  
 
BEGIN 
 
END  
 
 
10.Таңдау командасы 
 
PASCALда таңдау командасы END қызметші сөзімен аяқталатын CASE m OF 

операторы арқылы беріледі де, END-тен соң нүктелі үтір қойылады.

Мұндағы CASE (жағдай)- қызметші сөзі; m-REAL типінен басқа кез келген

скалярлық типте  берілген айнымалы (не өрнек). Оны сұрыптаушы деп атайды: 
 
OF- «бойынша» мағынасын білдіретін қызметші сөз. (Яғни, CASE –m сұрыптаушысы

 бойынша таңдау операторы). 
 
m айнымалысының мәні жадқа осы оператордың орындалуынан бұрын енгізілуі тиіс.

CASE жазылу мысалы: 
 
CASE m OF 
 
1: y :=3*x+5; 
 
2: y :=x*x-6; 
 
3: y :=4*x  
 
end. 
 
Мұндағы m- INTEGER не 1...3 шектеулі типті айнымалы; 1,2,3- өздерінен кейінгі қос

 нүктеден соң жазылуы  операторды сұрыптаушы тұрақтылар. (ді шектеулі типке 

жатқызған кезде оның сипатталу  түрі – var m : 1…3;) 
 
Бағдавраламаның огрындалуы кезінде алдымен m айнымалсының мәні жадқа ендіріліп,

 ол осы тұрақтылармен  салыстырылады. Егер мән олардың  бірімен тең болып шықса, 

онда осы тұрақтыға  сәйкес оператор орындалады да, CASE операторын орындау

 аяқталады. Егер m-нің  мәні сұрыптаушы тұрақтылардың  ешқайсысымен тең болып

 шықпаса, CASE операторы  орындалмай тастап кетіледі. Оны  компьютердің хабарлауы

 үшін CASE операторын аяқтайтын  end-тің алдына else writeln (‘ Қате. Мұндай 

сұрыптаушытабылған жоқ’) операторын енгізіп қойған жөн. 
 
Сұрыптаушы тұрақтыларды тңдап алу мысалдары 3-кестеде берілген. Сұрыптаушысы

 шектеулі типке жататын  CASE операторының орындалуы үшін  сұрыптаушы мәнін

 сипатталған аралықтан  таңдап алса болғаны, мысалы, m1=3; m1=8; m1=14. 
 
CASE oператорын енгізіп, var m: char үшін (6)- бағдарламаны мынадай түрге

өзгертіп жазуға болады: 
 
3-кесте

 
 
 
Program snad2; uses crt; 
 
Var m : char; 
 
Begin cirscr; write (‘Төмендегі 4 өрнек’) ж 
 
Writeln (‘тің қайсысы cos2 формуласы-?') 
 
Writeln; 
 
Write (‘Дұрыс деген нөмірді ендіріңіз:’); 
 
Writeln (1,2,3,4-?); reading (m); 
 
Case m of  
 
‘1’ : writeln (‘cos(x)*cos (x)+sin (x)*sin (x)’);  
 
‘2’ : writeln (‘2*sin (x)*cos (x)’);  
 
‘3’ : writeln (‘cos(x)*cos (x)-sin (x)*sin (x)’);  
 
‘4’ : writeln (‘sin (x)*sin (x)-cos(x)-cos(x)’). 
 
End; writeln; 
 
If m= chr (15) then write (‘Дұрыс’) else 
 
Write (‘Дұрыс емес. Формуланы қайталаңыз.’) 
 
End. 
 
 
Қорытынды 
 
Курстық жұмысымды жазу барысында, мен, бағдарламалау тілдерінің ішіндегі ең

 қарапайымы болып табылатын  Turbo Pascal тілімен әрі айтарлықтай  қиындықтар 

болған жоқ..Осы ортаны барынша түсінуге 
тырысып бақтым. Мүмкіншіліктері де, ерекшеліктері де зор, жетістіктерге қол жеткізіп

отырған, қызықты да күрделі  программалау тілі – Turbo Pascal өте курстық  жұмысым.

 Көптеген материалдардан  ізденуіме 
тура келді. Turbo Pascal бағдарламалау тілін жақсы меңгеру үшін көп жаттығып,

есептерді өте көп Онда да өз артықшылықтары бар. Өз әліппесі десек те болады. 
Қазіргі уақытта осы бағдарламалу тілі бойынша көптеген құнды кітаптар 
басылып шығуда. Мен сол тапсырмалар мен материалдар толып жатыр. 
Қазақстан Республикасының Президенті жарлығымен «Болашақ білімді ұрпақ

қолында!»-деген қанатты  қазіргі кезде мектеп қабырғаларында осы Turbo Pascal

 тілін оқытуды қорытынды  Turbo Pascal тілі ең озық, заман ағымына  сайң ескірмеген бағдарламалау  тілі. 
Бұл тілге жеке бағдарламалау тілін ойлап тапсам ғой деген арман да болғанын бір

 есептерді шығаруға, программа  мәзірін құру, олармен жұмыс істеу  және т.б.

 іс-әрекеттерді орындауға  болады. Turbo Pascal көптеген бар есеп  берулерді құруға 

мүмкіндік береді.Turbo Pascal –  жоғары дәрежелі программалау тіліне жатады. Бәрі

 де өзім курстық  жұмыстың тақырыбы – “Турбо  Паскаль жүйесінде қосалқы

 программаларды бөлімнен, негізгі бөлімнен, есептің қойылымы  бөлімінен және 

қорытындыдан тағы Турбо  Паскаль программалау тіліне түсініктемелер беріліп,

 қысқаша тарихи шолулары  жасалды, түрінде берілді, тиімділігі  анықталады.

Turbo Pascal ортасының мүмкіндігі  өте зор және қазіргі уақытта  кең тараған күрделі

 жүйелік программа  болып табылады.  

Пайдаланылған әдебиеттер 
 
Turbo Pascal 
 
Қ. Бекмолдаева, С. Солтананева 
 
Паскаль для школьников  
 
Д. М. Ушаков, Т. А. Юркова 
 
Информатика 
 
Ермеков Н. Т. 
 
Информатика және есептеуіш техника негіздері 
 
Б. Бөрібаев, Б. Нақысбеков, г. Мадиярова