Аналитикалық шолу

(71) Тапсырыс беруші  Цитология және генетика институты.  СОРАН.

(72) Жаңалық ашушылар: О.А. Скворцов т.б. 

(73) Патент иесі: Олег  Альбертович Скворцов.

Жаңалық ашуға деген  тапсырыс

(21) (22) Тапсырыс: 2002111420/14,29.04.2002.

(43) Тапсырыстық жарияланған мерзімі:  20.11.2003.

(54) Қояншық пен құлап  қалатын ұстамалы ауруларға қолданылатын  “Хитоэпифит” дәрісі.

(57) Бұл дәрінің құрамына  суда жақсы еритін хитозонның  құрғақ экстаркты және басқа  өсімдіктердің құрамдары 1:15:4 қатынасымен  қосылады, сасықшөп, шүйгіншөп тамыры, жусан шөбі, дәрілік мелисса, сұлының жас өскіні, 2:2:1:1:2:2:1:4;

Дәрінің түрі түймедақ  – 0,5 г болады.  Дәріні тамақ ішерден 15 мин бұрын тәулігіне 3 реттен 4-26 апта бойы қабылдау қажет.

(71) Тапсырыс беруші: Корсун  Влад Федоровия.

(21) (22) Тапсырыс: 2001110284/14. 16.04.2001.

(24) Патенттің іске  қосылған мерзімі. 16.04.2001.

(46) Жариялану мерзімі: 20.02.2003.

(71) Тапсырыс беруші  Башқұрт мемлекеттік медицина  Университеті.

(72) Жаңалық ашушы –  Никитина Т.И.

(73) Патент иесі –  Никитина Татьяна Ивановна.

              

 

 

 

 

 

Патенттік құжаттар

 

Іздену пәндері (зерттеу  объектісі және оның құрамды бөліктері)	Қорғалатын құжаттың түрі мен нөмірі және берілген аймағы Жіктеу индексі	Тапсырыс беруші аймақ 7-2 (патент иесі) Тапсырыс нөмірі – 21; мерзім артықшылығы-22, жариялану мерзімі- 4	Ашылған жаңалықтың аталуы (толық көрсетілген үлгісі)	Қорғалатын құжаттың пайдалы жағы немесе оның жарамсыздығы жөніндегі мәлімет. (Бұл патентті растау үшін ғана қажет).
1	2	3	4	5
Оңтүстік Қазақстанның таулы және шөлді аймақтарындағы дәрілік өсімдіктердің өңдеу технологиясын және ренофондының тұтастығын зерттеу, іздену;	РҮ 2142295 GAGIVI/30Ab1K 35/78	Лагерь 06109746/14 21.05.96.	Дәрілік календула гүлінен  тұнба жасау әдістері
	JP токи кахо 12В4 (11) 473413,5АG1К 35/78 9.06.9/08,9/70 31/045,35/78	60-200383 850910	Дененің сыртқы жағаны пайдаланылатын, қықырық түсіретін, жөтелді, ауруды басатын препарат.
	ДЕ 41.40.997 5АG1R35/78		Ромашка экстрактын дәрі ретінде пайдалану үшін дайындау тәсілдері
	РҮ 2142295 GAG7А61К 35/78	2187320/13С2 2000.104823/14 29.02.2000	Суық тиюдің алдын  алу үшін, эхинацейдің, зверобойдың, шиповниктің, солода тамырының құрғақ экстрактын пайдалану

 

 

 

 

2 Ғылыми зерттеу бөлім

2.1 Зерттеу жұмысын  жүргізу

 

Түкті эрваны және басқада дәрілік өсімдіктерді жерсіндіру мен оларды питомниктерде өсіру әдістері: Жалпы дәрілік өсімдіктерді жерсіндіру, олардың тұқымдарын жинау және егу, көшеттен отырғызу әдісі арқылы жасалады. Жылдың әр мезгіліндегі мақсатты түрде жиналып алынған тұқымдар әр түрлі дәрілік өсімдіктердің тұқымын жинап, өсіруге жағдай жасайды (көктем, жаз, қыс). Көктем мен жазда бір жылдық дәрілік өсімдіктердің тұқымдары жиналады. Күз айларында вегетация уақыты ұзаққа созылатын бір жылдық дәрілік шөптер жиналады. Экспедициялық сапар жоспары арнаулы картада көрсетіледі. Дәрілік өсімдік түкті эрваның тұқымын, сол өсімдіктің негізгі өсетін жерлерінен, әр түрлі түрлерінен, сол жер жағдайына қарай өсуін бақылай келе жинауға болады. Барлық жиналған тұқымның үлгісі дала журналына тіркеліп отырады.

Дәрілік өсімдік тұқымдары толық  піскен кезінде жиналады. Тұқым жинау  кезінде экотипалық, жалпылама және шекеше жинау әдістері қолданылады.

1. Экотипалық жинау әдісі кезінде  жиналған тұқымның популяциясы  мен биотиптері сол жердің  топырақ климатының жағдайына байланысты екендігі анықталады.

2. Жалпылай жинау кезінде ең  жақсы дәрілік өсімдік жиналып  алынып, арнаулы пакетке салынады.

3. Жекеше жинау кезінде дәрілік  өсімдіктердің жалқы немесе жалпылама  ұқсастығына қарай бөлек –  бөлек жиналады (түсімі молдары жақсы жапырақ жайғандары, әртүрлі жағдайларға төзімділері).

Әр өсімдіктің тұқымдары бөлек  жиналады, бөлек егіледі. Әрбір тұқымға  арнаулы этикетка жазылады.

Жиналған үлгідегі тұқымдар коллекциялық питомниктерге егіліп, топырақтың климат жағдайы тексеріліп, олардың қалай өсіп жетілуі бақыланады. Дәрілік өсімдіктердің пайдалылығын тексеруге арнайы алынған өсімдіктерге химиялық анализ жүргізіледі. Көктем мен жазда бір жылдық дәрілік өсімдіктердің тұқымдары жиналады. Күз айларында вегетация уақыты ұзаққа созылатын бір жылдық дәрілік шөптер жиналады. Экспедициялық сапар жоспары арнаулы картада көрсетіледі. Дәрілік өсімдік түкті эрваның тұқымын, сол өсімдіктің негізгі өсетін жерлерінен, әр түрлі түрлерінен, сол жер жағдайына қарай өсуін бақылай келе жинауға болады. Барлық жиналған тұқымның үлгісі дала журналына тіркеліп отырады.

 Дәрілік өсімдік түкті эрваның  тұқымын, сол өсімдіктің негізгі  өсетін жерлерінен, әр түрлі түрлерінен, сол жер жағдайына қарай өсуін  бақылай келе жинауға болады. Барлық жиналған тұқымның үлгісі дала журналына тіркеліп отырады.

Дәрілік өсімдік тұқымдары толық  піскен кезінде жиналады. Тұқым жинау  кезінде экотипалық, жалпылама және шекеше жинау әдістері қолданылады. Экологиялық сынақтың мақсаты – пайдалы дәрілік өсімдіктердің топырақ – климаттық жағдайларына төзімділігін бақылау, бұл жерде де дәл интродукциялық питомниктегі жерде де дәл сол сияқты болады. Вегетативті кезіндегі желге және солтүстік шығыс бағытындағы желдер жатады. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 3,1 м/ сек. Гидротермиялық коэффициенті 0,66 тең. Климаттық жағдайы тәлімі немесе суармалы егіншілікке тиімді болып келеді. Осыған орай бау – бақшаны және өсімдіктерді дамытуға болады.

 

Түкті эрваның өнімділігі

Бір өскіннің орташа салмағы		Сулы күйдегі салмағы		Өнімділігі, ц/г
Көкті кездегі салмағы	Құрғақ салмағы	Көкті кездегі салмағы	Құрғақ салмағы	Көкті кездегі салмағы	Құрғақ салмағы
420,0	185,0	268,8	118,9	37,6	16,5

 

 

Коллекциялық питомникті жасайтын алаққойды дайындау

 

Питомникті жасауға топырақ  қабаты жақсы, жер рельесі ыңғайлы  алаққой таңдап алынады.

Өсімдікті егуден бұрын алаққойды  жақсылап айдап, жырту қажет. Бұл  жұмыс, әсіресе арам шөптер өсіп кеткен жерлер үшін пайдалы жерді жырту  наурыз, сәуір айларында, жауын жаутын мезгілдерде жүргізіледі. Жырту  тереңдігі 20-22см. Айдалған жерді жақсылап тырмалайды, топырақты майдалайды. Зябь айдауы күзде жүргізіледі, тереңдігі 20-22см, одан соң тырмаланады. Көктемде қайтадан тырмалау қажет. Алаққойды бөліктерге бөліп егудің алдында оның жобасы сызылады. Сол жоба бойынша тәжірибе алаңдары жіптермен бөлінеді, белгіге қазықтар қазылады.

 

Жерсіндіру питомниктегі егу техникасы

 

Алаққойдағы өсімдіктердің қалай  өскендігін байқау мақсатымен салыстырмалы түрде бір алаққойдың шамасы алынады.

Жерсіндіру кезінде біз әр түрлі  өсімдіктің тіршілігін алатын болсақ, мақсатты тексеруге тек жан-жақты зерттеледі (вегетациялық өсу мерзімі, түсімі т.б).

Көпжылдық дәрілік өсімдіктердің  тұқымдары үш қатар болып егіледі. Қатардың ұзындығы 10м болады. қатар  аралығы 30-45см.

Бір жылдық дәрілік өсімдіктердің  питомниктерінде де тұқымдары үш қатарға егіледі. Қатар ұзындығы 10м, аралығы 15-30-45см. Үлгі ретінде бір рет, бір қатарға тұқым себіледі. Үлкен өсімдіктер, пиязшықтарда дәл осы әдіспен егіледі. Көпжылдық өсімдіктердің питомниктегі сынақ мерзімі 3-15 жыл, бір жылдық өсімдіктердікі 2-3 жыл болады. Сынақ мерзімнен кейін ең пайдалысы табылған дәрілік өсімдік түрлері өндіріске беріледі, экологиялық сынақтарға, селекциялық тексеруге беріледі.

Экологиялық сынақтың мақсаты –  пайдалы дәрілік өсімдіктердің  топырақ – климаттық жағдайларына төзімділігін бақылау, бұл жерде де дәл интродукциялық питомниктегі жерде де дәл сол сияқты болады.

Өндірістік сынақтан мақсаты –  пайдалы дәрілік шөптердің өндіріс  жағдайына бейімдеу. Өндірістік сынақ  дәрілік өсімдіктерде 3-5 га көлемінде  жүргізіледі, өсімдік түріне қарай жер көлемі әр түрлі болуы мүмкін                 (1,2га, 0,5 га).

 

Фенологиялық бақылау

 

Фенологиялық бақылау орта қатарда  өсіп тұрған 10-15 өсімдікке жасалынады.

Фенологиялық бақылау көп жылдық дәрілік өсімдіктерге 5-10 күн аралығында, біржылдық өсімдіктерге әр күні немесе күнара жасалынады. Өсімдіктің өніп шығуы бақыланады (25 пайыз өсіп шыққан жерде). Бәрі жаппай өскенде (50-60 пайыз) толық өсіп шыққандардың (75-80 пайыз).

Өсу бастамасы, немесе көктемгі бүршік жару кезеңі түкті эрвада сабақтары көгеріп өсе бастайды. Түйнек салу фазасы жоғарғы жақтарында жас сабақтарөсіп шығып, жапырақ жара бастайды (басталуы 15 пайыз жалпылай кезеңі 60-70 пайыз, өсіп аяқталуы – 80-98 пайыз).

Гүлдеу фазасы – тозаңдықтар  ашылып, аталық жіптер жалпылай гүлдеу кезеңі 60-70 пайыз, гүлдеудің аяқтау фазасы, сабақ басында бір ғана гүл қалады.

Жерсіндіру питомниктердегі дәрілік  өсімдіктерге баға беру мынадай көрсеткіштерге байланысты беріледі. Вегетация мерзімінің ұзақтығы, өсімдік түсімі, құнарлығы, шөлге төзімділігі, ыстық – суыққа төзімділігі, өсімдік суауруларына, өсімдік зиянкестеріне төзімділігі.

Жаңа дәрілік өсімдіктерді осы  көрсеткішке қарап, өндіріске ендіреді.

⁰С

18

15

12

9

3

1

 мм

            І      ІІ    ІІІ        ІҮ      Ү       ҮІ

Сурет 1 - Түкті эрваның  климотографиясы 

 

 

2.2 Тәжірибе әдістемесі

 

Түкті эрваны биологиялық  ерекшеліктеріне  байланысты жерсіндіру

 

Түкті эрва (Aerva lanata) тұқымдасына жататын, бойының биіктігі 100см-ге дейін болатын  қалың жапырақты, мол сабақты шөптесін өсімдік. Жалпы шыққан жері Үндістан, халық арасында пол-пола деп атайды.

Біздің тәжірибе жұмысымыз Шымкент  қаласының Оңтүстік батысына орналасқан Оңтүстік – Батыс ғылыми - өндірістік ауылшаруашылық орталығына қарасты  физиологиялық комплекс алаңында жүргізілді. Абсолютті 550м биіктікке кәдімгі топырағы ашық сары түсті батпақтылау жерде, әр түрлі шөптесін өсімдіктер эфемерлер, эфемройдтар және басқа да шөптесін өсімдіктер өсетін алаңқой болады. Жерді жырту күз айында         20-25см тереңдікке, қолмен егіледі.

 

  70

  60

  50

  40

  30

  20

  10

       0

10  11    12    13    14    15     16

 

 

Сурет 2 – Түкті эрваның  гүлдену  фазасы 

 

 

Тәжірибе жасауға жерді 10м³ бөліп 3 рет қайталап егіледі. Тәжірибе алаңының жалпы көлемі – 200 м². Топырақ егу кезінде температура +12+15⁰, ылғалдылығы 60 пайыз болып, тұқымды 0,5-3см тереңдікте егіледі. Дәрілік шөптерді тұқымнан егілуі, ал түкті эрваны көшет күйінде де отырғызуға болады, бір – бірінен 20см қашықтықта, қатар аралығы 45см болуы керек. Өсу кезеңінде арам шөптерден тазартылып, түптерін қопсытып отыру, үнемі суғарылып тұруы керек. Фенологиялық байқаулар фенофаза кезінде жүргізіледі: тұқымның өнуі, шығымы, сабақтың өсуі, бүршік атуы, т.б.

Дәрілік өсімдікті егуден бұрын, оның зертханалық өсімін, өсу энергиясын және тұқымның өсу жылдамдығын анықтап алу керек. Мына             1.1 – кестеден ең жоғарғы зертханалық өсу күмәнді иссоп, дәрілік ал кейде, кәдімгі фенхель мен түкті эрвада екендігі анық көрінеді.

 

 

 

2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау

 

   Дәрілік өсімдік түкті эрваға ауа райының әсері. Оңтүстік Қазақстан ауыл шаруашылық ғылыми – зерттеу орталығының территориясы климат жағдайларынан құрғақ ыстық таулы аймаққа жатады. Шымкент агрометеорологиялық станциясының мәліметі бойынша ауаның орташа жылдық жылулығы   +12⁰ С. Ауаның орташа тәуліктік жылулығы 0⁰М жоғары уақыты 195-205 күнге созылады. Ауаның абсолюттік максимальді жылулығы шілде айынды 36,8 ⁰С дейін болады. Абсолютті максимальды суықтық қаңтар айында –20,5⁰С дейін болады. Алғашқы күзгі үсік қазан айының аяғында басталады, ал соңғы көтемгі үсік көкек айының  2-ші жартысында тоқталады.Үсіксіз кезеңнің ұзақтығы 195 күнге созылады.Орташа жылдық атмосфера ылғал мөлшері 526 мм. Жыл бойына ылғал біріңғай түспейді, олар көбінесе ерте көктемде күздің аяқ кезінде түседі. Қар жамылғысы ортасында түседі де, наурыз айының басында бітеді. Қар жамылғысының биіктігі жыл сайын өзгеріп тұрады және 21 см арасында ауысып тұрады. Топырақ максимальды қату тереңдігі 20-27 см – ге төмендейді. Шаруашылық территориясындағы желдерде шығыс және оңтүстік шығыс бағытындағы желдер жатады.

Вегетативті кезіндегі  желге және солтүстік шығыс бағытындағы  желдер жатады. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 3,1 м/ сек. Гидротермиялық коэффициенті 0,66 тең. Климаттық жағдайы тәлімі немесе суармалы егіншілікке тиімді болып келеді. Осыған орай бау – бақшаны және өсімдіктерді дамытуға болады.

Топырақ құнарлығы: Шаруашылық территориясындағы  топырақ жамылғысы көбінесе сұр  топырақты, орташа құрғақ, І агроөндірістік топ болып келеді. Осы берілген топырақ шаруашылық территориясының барлық жерінде тараған. Бұл топқа сапасы жақсы жыртылатын және жыртылуға жарамды жерлер кіреді және кәдімгі зоналық агротехниканы қажет етеді. Қара шіріндінің горизонт күші 60-70 см. Қара шіріндінің құрамы жоғары бетінде 1,5-2,03% дейін болады. Жалпы азот 0,091%, жалпы фосфор 0,158% өсімдікке қажетті азот және фосфор топырақта төмен қамтамассыз етілген. Ауыспалы калий жақсы қамтамассыз етілген. Оның 537 кг 1 кг топыраққа. Топырақтың ІІ агроөнеркәсіптік тобы орташа сапалы жыртылған және жыртылуға жарамды жерлер мыналарды талап етеді, су эрозиясымен жәй меллиоративтік жасырын, әлсіз қатарланған. Топырақтағы фосфорлардың қозғалмалы түрі нашар қамтамассыз етілген.

 

Жер бедері

 

Ғылыми зерттеу орталығындағы Тассай  ауылының жер бедері толқынды, әлсіз тербелетін жазықтықтарының ауданын көрсетеді. Ойлы шұңқырдың шығыстан батысқа қарай созылған, баяу көрсетілген пішіні орталықтың жоғарғы  шұңқырдың тереңдігі симметриялы бетімен  орналасқан, сондықтан көп бөлігі тұрақталған. Шұңқыр тереңдігі солтүстікке қозғалуына байланысты созылады. Шұңқырдың оңтүстік шығыстағы иілген бөлігі көбіне оңтүстік және оңтүстік батыстың жағдайына жер тегістелген және қажетті егіншілікті суғару үшін жарамды. Оңтүстік иілген бөлігі көбінесе жеткілікті суғару үшін жарамсыз. Ойлы шұңқырдың шығыстан батысқа қозғалуы биіктігіне қарай азаяды және жер бедері тегіс болып қалыптасады. Батыстың жер бедері көбінесе солтүстікке қарай көп иілген жерлерді терең есем балкалармен кесілген. Жер бедерінің көптеген аймағы жыртылған. Жер бедері шаруашылықта техникаға және де егіншілікпен айналысуға рұқсат етілген.