Мұхтар әуезов абайдың поэмалары туралы

 

МҰХТАР ӘУЕЗОВ

АБАЙДЫҢ ПОЭМАЛАРЫ ТУРАЛЫ

Абайдың оригиналдық поэмасы үш шығарма: "Масғұт", "Ескендір", "Әзім".

Бұл үш поэманың бәрі де ақынның қазақ өмірінен, соның ішінде бұрынғы

шығармаларындай, өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған шығармалары емес. Үшеуі

де шығыстық дастан аңыздардан немесе ертегілік тақырыптардан алынған сюжеттерге

құрылады.

Тегінде, Абай бірнеше өлендерінде поэма жазуды өзіне мақсат етпеген тәрізденетін.

Сонда Әзірет Әлі айдаһарды жазғаным жоқ, сары ала қызды жырлағам жоқ деп бір кезек

айтса, тағы бір уақытта ел шапқан батырды, қызықты қыздырмалап айтсам, қызығып

тындар едіңдеп, оқушыны шеней түсетін. Жәй бос уақыт өткізетін қызықшыл, қысыр

кеңесті құмарланып тындар едің дейтұғын.

Ондай әңгімелі өлендерден Абай өзі ойлаған өсиеттік, адамгершілік терең тәлім-тәрбие

туа қоймайтындай көретін. Өз басының ұзақ ақындық еңбегі бойында Абай поэма

жанрына анықтап зер салған жоқ. Тек, кейін тәрбиесінен шыққан шәкірт ақындарына ғана

әр алуан тақырыптар беріп, анық поэма дерлік күрделі сюжеті бар шығармаларды соларға

жазғызады. Ал, солай бола тұрса да, өзін-өзі тежеп, ақындық шығармаға жанр жағынан да

арнаулы қатал талап қойған ақынның, жоғарыда аталған, үш поэманы жазғанын көреміз.

Бірақ жалпы алғанда, көлемдері азғана, оқиға, сюжеттері шағын шыққан осы поэмалардың

да негізгі идеясы мен мақсаты Абайдың көп лирикалық шығармаларындай, ұстаздық

тәрбиелік ойларға арналғанын көреміз. Өзі көп дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері:

Пушкин, Лермонтовтың, не Байрон сияқты Европа классигінің анық үлкен поэма

жазудағы өрнектеріне Абай бой  ұрмайды. Олардың поэмалары кең өмірді мол қамтитын,

кейде роман- поэма, кейде қалың уақиғалы, шытырман шебер тартысы бар романтикалық

поэма боп, көркем, шебер қалыптанса да, Абай сол жанрға қызықпайды.

Осы жылдарды еске алганда, Абайдың біз тексергелі отырган поэмалары, ең әуелі

жоғарыда ескерткендей, шағын халдерді алып, содан өсиеттік, ұстаздық ой туғызуға

тырысады. Екінші жағынан, Абай өзінің ұзақ шығармалар тудырарлық қуатын байқап,

осы тұста тәжірибе жасап көреді.

Енді осы айтылған жалпы жайларды жеке шығармаларынан, үш поэманың эр алуан

өзгешеліктерін талқылаудан аңғарып  көрейік. Алғашқы тексеретініміз — "Масғұт" поэ-

масы. Бұл поэма туралы Абайдың өзі атап көрсеткен деректері жоқ. Бірақ шығарманың

ішіндегі кейбір белгілерге қарағанда, бұның уақиғасы, тақырыбы шығыс халықтарының

аңызынан алынғаны байқалады.

Ең әуелі геройдың аты — Масғұт. Оның тіршілік еткен шаһары — Бағдат. Заманы —

Һарон-Рашид халифтың тұсы. Кейін Масғұтта кездесетін қария мұсылмандардың дін

аңыздарында жүретін Қызыр, қазақша  Қыдыр аталады. Ол, сол айтылған аңыздар

бойынша, өлмейтін, мәңгі жасайтын жалғыз жан. Әр заманда, әр ортаның адамына оқта-

текте бақ-дәулет әкелетін, ырыс үлестіруші болады. Міне, сөйтіп, осы аталған белгі,

деректердің бәріне қарап, біз Абай поэмасының негізі шығыс аңызынан алынған дейміз.

Қазақстанның ашық кітапханасы

Жалғыз-ақ Абай аңызды өзінің адамгершілік үгітіне мысал етіп, өзіндік ойларын тарату

жөнінде үлкен кәдеге жаратады. Поэмада Абай арабтың тарихын, тірлік шындығын

көрсетпек емес. Қызырдың қызырлығын да баяндамақ емес. Олардың барлығы да

поэманың идея жағынан қарағанда, тек бір көмекші қосымша хал мен жайлар. Анығында

олар шартты түрде алынған аңызды, жалпы шартты орта деуге болады.

Ақынды шығарманың ішінде қызықтыратын бір-ақ геройдың — Масғұттың ғана жайы.

Сол Масғұтты бірнеше ерекше халдерге, уақиғаларға ұшыратып барып, Абай оған үлкен

сапалы адамгершіліктің қасиеттерін бітірмек болады. Бұл жағынан қарағанда, Масғұт қай

заманның адамына болса да, Абайдың ұғымынша, үлгі боларлық, жоғары дәрежедегі

ұжданды адам, нравственная личность.

 

• Абайдың баласы Әкiмбайдың жоқтауы
• Абайдың Смағұл деген iнiсiне қиыр жайлап жүргенде айтқаны
• Абайдың өзге ақындармен сөз жарыстыруы
• Адам — бiр боқ көтерген боқтың қабы
• Адамның кейбір кездері
• Адасқанның алды — жөн, арты — соқпақ
• Алла деген сөз жеңіл
• Алланың өзі де рас, сөзі де рас
• Антпенен тарқайды
• Асқа, тойға баратұғын
• Ата-анаға көз қуаныш
• Ауру жүрек ақырын соғады жай
• Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей
• Ағыбайға
• Базарға, қарап тұрсам, әркім барар
• Байлар жүр жиған малын қорғалатып
• Баймағанбетке
• Бай сейілді
• Балалық өті, білдің бе?
• Белгілі сөз: “өлді, өлді”
• Бойы бұлғаң
• Болды да партия
• Буынсыз тілің
• Білектей арқасында өрген бұрым
• Білімдіден шыққан сөз
• Бір дәурен кемді күнге — бозбалалық
• Біреудің кісісі өлсе, қаралы — ол
• Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында
• Бәкизатқа
• Бөстегiм құтылдың, ба Көтiбақтан
• Бөтен елде бар болса
• Домбыраға қол соқпа
• Дүйсенқұлға
• Ем таба алмай
• Еріксіз түскен ылдидан
• Ескілік киімі (Ойланып ойға кеттім жүз жылғы өткен)
• Есіңде бар ма жас күнің
• Жаздыкүн шілде болғанда
• Жазғытұры (Жазғытұры қалмайды қыстың сызы)
• Жалын мен оттан жаралып
• Жапырағы қуарған ескі үмітпен
• Жарқ етпес қара көңілім не қылса да
• Жастықтың оты, қайдасың
• Жастықтың оты жалындап
• Жасымда ғылым бар деп ескермедім
• Жас өспірім замандас қапа қылды
• Жақсылық ұзақ тұрмайды
• Желсіз түнде жарық ай
• Жылуы жоқ бойының
• Жігіт сөзі (Айттым сәлем, қаламқас)
• Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат
• Жүрегім, нені сезесің
• Жүрегім, ойбай соқпа енді
• Жүрегім менің – қырық жамау
• Жүректе қайрат болмаса
• Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас
• Жұмбақ (Алла мықты жаратқан сегіз батыр)
• Жұмбақ (Сыналар, ей, жігіттер, келді кезің)
• Жұмбақ (Қара жер адамзатқа болған мекен)
• Интернатта оқып жүр
• Кейде есер көңіл құрғырың
• Келдік талай жерге енді
• Кешегі Оспан ағасы
• Күз
• Күйісбайға
• Күлімбайға (Болыс болдым мінеки)
• Күн артынан күн туар
• Күшік асырап, ит еттім
• Көзімнің, қарасы
• Көк ала бұлт сөгіліп
• Көк тұман—алдыңдағы келер заман
• Көлеңке басын ұзартып
• Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да
• Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа
• Лай суға май бітпес қой өткенге
• Малға достың мұңы жоқ малдан басқа
• Мен боламын демеңдер
• Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін
• Менсінбеуші ем наданды
• Мен сәлем жазамын
• Мұқаммаразға
• Не iздейсiң, көңiлiм, не iздейсiң
• Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен
• Ойға түстім,толғандым
• Оспанға
• Оспанға
• Осы қымыз қазаққа
• Патша құдай, сыйындым
• Разаққа
• Рахымшалға
• Сабырсыз, арсыз,еріншек
• Сағаттың шықылдағы емес ермек
• Сегіз аяқ
• Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап
• Сен мені не етесің
• Соры қалың соққы жеген пышанамыз
• Сүйсіне алмадым, сүймедім
• Сұм дүние тонап жатыр, ісің бар ма?
• Сәулең болса кеудеңде
• Тайға міндік
• Талай сөз бұдан бұрын көп айтқамын
• Тоты құс түсті көбелек
• Туғызған ата, ана жоқ
• Тұлпардан тұғыр озбас шабылса да
• Тәңірбердіге
• Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ
• Ысытқан,суытқан
• Ішім өлген, сыртым сау
• Ғабидоллаға
• Ғалымнан надан артпас ұққанменен
• Ғашықтық, құмарлық пен — ол екі жол
• Ғашықтың тілі — тілсіз -тіл
• Ғылым таппай мақтанба
• Қажымас дос халықта жоқ
• Қайғы шығар ілімнен
• Қалың елім, қазағым, қайран жұртым
• Қансонарда бүркітші шығады аңға
• Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай
• Қарашада өмір тұр
• Қара қатын
• Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек
• Қартайдық,қайғы ойладық,ұлғайды арман
• Қатыны мен Масақбай
• Қиясбайға
• Қор болды жаным
• Қуанбаңдар жастыққа
• Қуатты оттай бұрқырап
• Қызарып, сұрланып
• Қыздарға (Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең)
• Қыз сөзі (Қиыстырып мақтайсыз)
• Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап?
• Қыс
• Құлақтан кіріп, бойды алар
• Құр айғай бақырған
• Ұялма деген көңіл үшін
• Әбдiрахманға (Алланың рахматын)
• Әбдiрахман өлiмiне (Талаптың мiнiп тұлпарын)
• Әбдiрахман өлiмiнен соң өзiне айтқан жұбатуы
• Әбдiрахман өлгенде (Арғы атасы қажы едi)
• Әбдiрахман өлгенде (Кешегi өткен ер Әбiш)
• Әбдiрахман өлгенде (Тұл бойың ұят, ар едiң)
• Әбдірахман науқастанып жатқанда (Я, құдай, бере көр)
• Әбдірахманның әйелі Мағышқа Абайдың айтқан жұбатуы
• Әбдірахманның әйелі Мағышқа Абай шығарып берген жоқтау
• Әбдірахманға (Орынсызды айтпаған)
• Әбдірахманға Кәкітай атынан хат (Көзімнің нұрысыз)
• Әбдірахманға Кәкітай атынан хат (Тілім саған айтайын)
• Әбдірахман өліміне (27 жасында)
• Әйелің— Медет қызы, аты Өрім
• Әсемпаз болма әрнеге
• Әуелде бір суық мұз— ақыл зерек
• Өзгеге, көңілім, тоярсың
• Өкінішті көп өмір кеткен өтіп
• Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы
• Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
• Өлсе өлер табиғат, адам өлмес