Шпаргалка по дисциплине "Физика"

Физика пәнінен емтихан билеттеріне жауаптары

1. Дененің уақыттың өтуіне қарай бір-бірімен салыстырғандағы бұрынғы орнының өзгеруі механикалық қозғалыс деп аталады.
2. Зат құрылысы туралы теорияны молекулалық-кинетиклық теория зерттейді.

1)Барлық заттар өте ұсақ бөлшектерден  молекулалар мен атомдардан құралады.

2)Молекулалар мен атомдар үздіксіз , ретсіз қозғалыста болады.

 3)Молекулалар мен атомдар өзара әрекеттеседі.

      3. Кеңістік және Уақыт-Механикалық козғалысты карастырғанда біз      дененің кеңістіктегі орнының уақыт өтуіне байланысты өзгеретінін сөз еттік. Бұл екі үғымның физикадағы маңызы өте зор.

    Оқиғаның бәрі әйтеуір  бір жерде және кандай да  бір мезгілде, басқаша    айтқанда, кеңістік пен уақыт ішінде  өтеді. Кеңістіктен орын алмай  және кеңістіктен тыс өмір  сүретін бірде-бір объекті болмайды, болуы да мүмкін емес, яғни  кеңістік материямен тығыз байланысты.

Кеңістіктің бір кесіндісін , яғни арақашықтықты өлшеу үшін сызғыштан бастап, әр түрлі ұзындық өлшеуіш құралдар қолданылады.  Ұзындықтың негізгі өлшем бірлігі метр болып табылады.

Уақыт арнаулы құрал – сағаттың көмегімен өлшенеді.  Уақыттың негізгі өлшем бірлігіне секунд алынады.

     4.Жылдамдық  - берілген уақыт ішіндегі орын ауыстырудың сол уақыт аралығына қатынасы.Формула :

  Дене түзу бойымен қозғалса, қозғалыс түзу сызықты деп аталады. Егер қозғалған дене кез келген өзара тең уақыт аралығында бірдей жол жүрсе, ондай қозғалыс бірқалыпты қозғалыс деп аталады.  Сондықтан қарастырылатын дененің қозғалысы түзу сызықты бірқалыпты болады.

      5.Молекула – заттың химиялық қасиеттерің бойына сақтаған оның ең кіші бөлшегі.Ол бір немесе бірнеше элементтердің атомдарынан тұрады.

Заттың үш күйі бар . Олар : қатты , сұйық және газ.

Қыстыгүні көлдер мен өзендердің беттеріндегі су қатып, қатты күйге – мұзға айналады. Мұздың астындағы су сұйық күйінде қалады. Біз мұнда судың әр түрлі екі күйін – қатты (мұз) және сұйық (су) күйлерін бір мезгілде қатар көре аламыз. Судың үшінші – газ тәрізді күйі де болады: көрінбейтін су буы бізді айнала қоршаған ауаның ішінде де бар.

      6.Зат тығыздығы  – сол заттың көлем бірлігіндегі  массасына тең физикалық шама. Формула :

      7. Көптеген тәжірибелер заттар мен денелерді құрайтын бөлшектердің үздіксіз қозғалыста болатынын дәлелдеді.  Ауадағы тозаңдардың ретсіз қозғалысы молекулалар мен атомдардың үздіксіз қозғалысының салдары болып табылады.

   Бір заттың молекулаларының  екінші заттың молекулаларының  араларындағы бос орындарға өтіп  таралуын диффузия (латынша жайылу , таралу) деп атайды.

       8. Табиғаттағы зерттеудің ғылыми әдістері:

1) бақылау;

2)эксперимент (тәжірибе);

3)теориялық әдіс .

        9. Жылдамдық . Жылдамдық бірліктері - Қозғалыстағы алуан түрлі денелердің бірдей уакыт ішіндегі орын ауыстырулары түрліше болуы мүмкін. Ал бірдей орын ауыстыру үшін олар әр түрлі уакыт жұмсайды.

       10. Паскаль Заңы - осылай дейді:

Тепе-теңдік күйде жатқан сұйық не газға әсер етілген қысым сол сұйық не газдың кез келген нүктесіне барлық бағыттарға бірдей таралады

      11. Энергия деп материалдық объектінің жұмыс істеу қабілетінің сандық мөлшерін сипаттайтын физикалық скалярлық шаманы айтады. Материалдың жүйенің қандай формада қозғалуына байланысты энергия да әртүрлі болады, мысалы; механикалық, ішкі, электромагниттік т.б.

 

Кинетикалық энергия –түсірілген күштің істеген жұмысы дененің жылдамдығының өзгеруіне байлануын көрсетуін айтады.

 

Потенциялдық энергия –дененнің немесе олардың бөлшектерінің өзара орналасуы кезіндегі жұмыс қорымен өлшенеді.

       12. Санақ жүйесі, механикада — материалдық денелер мен нүктелердің қозғалысын (немесе тепе-теңдігін) салыстырып зерттеуге арналған бір не бірнеше денелерге орналасқан координаттар жүйесі мен сағаттар жиынтығы; әртүрлі уақытта қозғалыстағы денелердің (немесе механикалық жүйенің) салыстырмалы орнын анықтайтын нақты немесе шартты алынған қатты дене.

    Дененің уақыттың өтуіне  қарай бір-бірімен салыстырғандағы  бұрынғы орнының өзгеруі механикалық  қозғалыс деп аталады.

      13.    ( Шар туралы )

   Атмосфералық қысым — атмосфераның жер бетіне және ондағы заттарға түсіретін қысымы. Атмосфералық қысымды металдан жасалған барометр — анероидпен өлшейді.

    Атмосфера (көне грекше: ἀτμός — бу және σφαῖρα — шар) - Жерді қоршаған газ қабықшасы. Атмосфера 78% азоттан, 21% оттегіден және болымсыз мөлшердегі басқа газдардан тұрады.

       14.Формула :

 

       15. Ертедегі грек ғалымдары барлық заттар бөлінбейтін өте кішкентай бөлшектерден тұрады деп жорамалдаған болатын. Демокрит ондай бөлшектерді атомдар деп атады.Ол химиялық элементтің қасиеттерін бойына ең кіші бөлшегі.

    Молекула – заттың  химиялық қасиеттерің бойына  сақтаған оның ең кіші бөлшегі.Ол  бір немесе бірнеше элементтердің  атомдарынан тұрады.

      Молекулалық – кинетикалық теориясы:

1. Барлық денелер молекулалардан ( атомдардан ) тұрады;
2. Молекулалар үздіксіз бей –берекет қозғалыста болады;
3. Молекулалардың ( атомдардың ) арасында тартылыс күші және тебу күші әрекет етеді.

 

16. Ал енді XVII ғасырда итальяндық ғалым Э. Торричелли жасаған    тәжірибені қарастырайық. Онда ұзындығы 1 м, бір жағы бітеу шыны түтік сынаппен толтырылады. Содан кейін түтіктің аузын жауып, оны төңкереді де, сынап құйылған ыдысқа батырады. Сынаптың ішінде түтіктің аузын ашады. Сонда сынаптың кішкене ғана бөлігі ыдысқа төгіледі. Ал түтік ішінде биіктігі 76 см сынап бағаны қалады. Э. Торричелли алғаш рет сынап бағанын атмосфералық қысым ұстап тұрады деп ой түйді. Атмосфералық қысымның ауа райына байланысты өзгеретінін де алғаш байқаған Торричелли болатын. Кейін Торричелли қондырғысы атмосфералық қысымды өлшеу үшін пайдаланыла бастады. Атмосфералық қысымды сынап бағанының биіктігі бойынша есептейді. Атмосфералық қысымның бірлігі ретінде 1 миллиметр сынап бағаны (1 мм сын.бағ.) алынады.

Сөйтіп, атмосфера бізге және басқа барлық денелерге қысым түсіреді. Атмосфералық қысым адамдардың көңіл күйіне, денсаулығына елеулі әсерін тигізеді. Атмосфераның күйіне (температурасына, ылғалдылығына) байланысты атмосфералық қысым да өзгеріп отырады. Сол себепті, ауа райын болжау үшін, басқа мәліметтермен қатар, міндетті түрде, атмосфералық қысымның да мәні ескеріледі .

      Техникада іс – әрекеті сұйықтардың тепе – теңдігі мен қозғалыс заңдарына негізделген машиналардың алуан түрі пайдаланылады. Бұлар гидравликалық машиналар (грекше гидор – су, аулос –түтік ) деп аталады. Яғни біз күштен қанша есе ұтсақ , арақашықтықтан сонша есе ұтыламыз.

 

17.

 

18. Күн жүйесінің кұрамында сегіз планета бар. Бұлар Күнді эллипстік орбиталар бойымен айналып жүреді. Күннен алыстау орналасуына карай, олар: Меркурий, Шолпан, Жер (Аймен қоса), Марс, Юпитер, Сатурн, Уран және Нептун деп аталады. Құралсыз көзбен бес планетаны - Меркурий, Шолпан, Марс, Юпитер және Сатурнды көруге болады. Сыртқы түріне қарап планетаны жұлдыздан ажырату оңай емес, оның үстіне ол көп жағдайда жұлдыздан гөрі жарық бола бермейді. Планеталар аспан сферасының тәуліктік қозғалысына қатысып кана қоймайды, олар сонымен бірге шоқжұлдыздар аясында ыгысатын (кейде елеусіз ғана) шырақтар қатарына жатады.

«Планета» деген сөздің өзі олардың осы ерекшелігіне байланысты, өйткені ертедегі гректер «қыдырма» шырақтарды осылай атаған. Аспан денелерінің тәулік бойы аспан әлемінде қозғалатынын бәріміз де байқаймыз. Түні бойы Ай мен жұлдыздардың да қозғалысын бақылауға болады. Мұнда жұлдыздардың бір-бірімен салыстырғандағы өзара орналасу қалпы өзгермейді.

 Күнді бақылай келе, ғалымдар  ерте кезден-ақ оның жұлдыздар  арасында қозғала отырып, бір  жылда аспан сферасының үлкен  дөңгелегі бойымен бір айналым  жасайтынын байқаған.

 

19. Атмосфералық қысымды металдан жасалған барометр — анероидпен өлшейді.

Манометр - газдың немесе сұйықтықтың қысымын анықтауға арналған аспап.

20.

 

21.Күш – денелердің өзара  әрекеттесуін сипаттайтын шама.

Масса – денелердің инерттілігінің өлшемі.

 

23.

 

24.Материялық нүкте – қозғалыстың  қарастырылып отырған жағдайында  өлшемдерін елемеуге болатын  дене.

  Қозғалыс траекториясы –  дененің немесе материялдық нүктенің  санақ денесімен салыстырғандағы  қозғалысы кеззінде сызық түрінде  қалдырған ізі.

 

25.Масса – денелердің инерттілігініің өлшемі. Оны m әріпімен белгілейді . Денелердің бір – біріне әрекет етуі өзара әрекеттесу болып табылады.

 

26. Қатынас ыдыстар деп – резеңке  түтікпен жалғасқан екі шыны  ыдыстан тұратын ыдысты айтамыз.

  Су құбыры - бұл күрделі қондырғы. Оның көмегімен қаланы, ауылды, өндіріс  пен шаруашылық орындарын бір  орталықтан сумен қамтамасыз  етеді. Тұрмыстық су құбыры тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз етеді, заводтар мен мекемелердегі адамдардың тұрмыстық қажетін қанағаттандырады. Өнеркәсіптік су құбыры тек қана өндірістік және технологиялық қажеттіліктерді қанағаттандырады.

28. Салмақсыздық-денелердің жерге тартылу күшін ауырлык күші деп атадык. Ауырлық күшімен катар салмақ ұғымы да жиі қолданылады.

29.Атмосфераның негізгі қабаттары тропосфера, стратосфера , мезосфера және термосфера деп бөлінеді. Оның құрамында оттегі, азот, көмірқышқыл газы және т.б. бар. Биіктігі 760 мм сынап бағанының қысымына тең, 0°С температурадағы атмосфералық қысым қалыпты атмосфералық қысым деп аталады.

30. Серіппенің қатаңдығы — серіппенің бірлік деформациясына сәйкес күші.

31. Сұйықтың өз ішінде де кысым болады: сұйық ауырлык күшінің ықпалында болады да, сұйықтың төменгі кабаттарына оның жоғарғы қабаттарының салмағы әрекет етеді.

Ал газдарға келетін болсақ, бұл жағынан алғанда, олардың сұйықтардан езгешелігі жоқ. Газдың да салмағы бар. Бірақ газдың тығыздығы сұйықтың тығыздығынан жүздеген есе кем екенін есте ұстау керек.

32. Қуат (орыс. мощность ) уақыт бірлігі ішінде істелінген жұмыстың сол уақытқа қатынасымен өлшенетін физикалық шама.

Механикалық қуат

 

Дененің қозғалыс бағытымен әсер ететін тұрақты күштің қуатын:

P = F *v

өрнегімен де анықтауға болады, мұндағы F – денеге әсер ететін күш, V – дененің жылдамдығы.

34 . Ауырлық күші — жер бетіне жақын орналасқан кез келген материялық бөлшекке әсер ететін күш (Р). Жер бетінен жоғары көтерілген сайын ауырлық күшінің шамасы да біртіндеп азая береді.

35. Энергия деп материалдық объектінің жұмыс істеу қабілетінің сандық мөлшерін сипаттайтын физикалық скалярлық шаманы айтады.

36. Адам баласы ежелден-ақ суда ғана емес, ауа мұхитында да жүзуге арналған құралдарды жасауды көздеген.  Атмосфералық қысымның әрекетіне негізделген құрылғылардың біріне сорғылар жатады.        Сорғылардың кейбір түрін пайдалану арқылы сұйықтар мен газдардың бағытталған қозғалысын тудыруға болады. Шприц көмегімен дәрі жіберу өздеріңе жақсы таныс.

37. Серпімділік күші — деформацияланған дененің ұзаруына пропорционал және деформация салдарынан дене түйіршіктерінің орын ауыстыруына қарама-қарсы бағытталған күш.       F = k x

38. Гук заңы — тегеурін мен одан туған пішін өзгерісі арасындағы тура пропорционалдықты анықтайтын заң.

40. Кинетикалық энергия –түсірілген күштің істеген жұмысы дененің жылдамдығының өзгеруіне байлануын көрсетуін айтады.                    Потенциялдық энергия –дененнің немесе олардың бөлшектерінің өзара орналасуы кезіндегі жұмыс қорымен өлшенеді.

41. Егер дененің салмағы архимедтік күштен кем болса, онда дене сұйық бетіне қалқып шығады, ал дененің салмағы архимедтік күштен артық болса, онда дене сұйыққа батып кетеді. Дененің салмағы архимедтік күшке тең болса, дене сұйық ішінде жүзіп жүреді.

43. Серпімділік күші — деформацияланған дененің ұзаруына пропорционал және деформация салдарынан дене түйіршіктерінің орын ауыстыруына қарама-қарсы бағытталған күш.       F = k x

Сырғанау үйкеліс күші - тіреу беті реакциясының жанама құраушысы беттерінің жанасу нүктелерімен сырғанау мүмкіндігіне қарсы бағытталған шама.      Тыныштық үйкеліс күші - толық емес үйкелістің максималь күші. Домалау үйкелісі деп бір дененің екінші бір дене бетімен домалаған кезде болатын кедергіні айтады.               

45.       Қылтүтік бойымен сұйықтың көтерілуі  немесе төмен түсуі кезінде байқалатын байқалатын беттік құбылыстар қылтүтіктік құбылыстар деп аталады.

46. Тұйық жүйені құрайтын денелер арасында тек қана ауырлық күшімен серпімділік күші әрекет ететін болса,онда тұйық жүйенің механикалық энергиясы тұрақты сақталады.

47. Күш – денелердің өзара әрекеттесуін сипаттайтын шама.

Дене пішінінің немесе өлшемдерінің өзгеруін деформация (латынша деформация - бүліну, бұзылу) деп атайды.

48. . Ауырлық күші — жер бетіне жақын орналасқан кез келген материялық бөлшекке әсер ететін күш.

 49. Егер дененің салмағы архимедтік күштен кем болса, онда дене сұйық бетіне қалқып шығады, ал дененің салмағы архимедтік күштен артық болса, онда дене сұйыққа батып кетеді. Дененің салмағы архимедтік күшке тең болса, дене сұйық ішінде жүзіп жүреді.

50. Қандай да бір уакыт аралығында дене жүріп өткен траекторияның ұзындығы осы уакыт ішінде жүрілген жол деп аталады. Оны s әрпімен белгілеу келісілген.

Қозғалыстағы дене әркашанда белгілі бір бағытта қозғалады. Мысалы, дененің бастапқы орны А нүктесі болсын .Осы дененің белгілі бір Уақыт тан кейінгі В жаңа орнын, бізде В) нүктесін табу үшін, оның бастапқы орнын соңғы орнымен қосатын кесіндінің бағытын да білу керек. Дененің бастапқы және соңғы орнын қосатын осы бағытталған кесінді дененің орын ауыстыруы болып табылады.

51. Атом құрылысы - 1897 жылы көптеген электр құбылыстарын түсiндiруге мүмкiндiк беретiн жаңалық ашылды. Ағылшын ғалымы Дж. Дж. Томсон элементар заряд тасымалдаушысы болып табылатын бөлшектi тапты. Бұл бөлшекті электрон деп атады.

53. 7)

54. Бір дененің екінші денеге тақалып және олардың сыртқы қабаттарының бір-біріне жұғысуға бағытталған перпендикулярлық коэффициентіне салмақ түскен кездегі реакция күшіне сырғанаудың үйкеліс күшіне қатынасы.

55. Қыстыгүні көлдер мен өзендердің беттеріндегі су қатып, қатты күйге – мұзға айналады. Мұздың астындағы су сұйық күйінде қалады. Біз мұнда судың әр түрлі екі күйін – қатты (мұз) және сұйық (су) күйлерін бір мезгілде қатар көре аламыз.