Қартаюдың молекулалық – генетикалық деңгейі

Қартаю кезінде иммундық жүйенің өзгерістері екі бағытта  байқалады:

- бөтен антигендерге организмнің  жауап қайтару қабілетінің төмендеуінен     (иммунитеттің тапшылығымен)

- организмнің өзінің меншік  тіндерінің антигендеріне қарсы иммундық серпілістер,аутоиммунитет дамуымен байқалады.

Бұл өзгерістер лимфоциттердің, плазмалық жасушалардың қалыптымөлшерінде  және қанда иммуноглобулиндердің әдеттегіден  артық болуымен қабаттасады. Сондықтан  қартаю кезіндегі иммунитеттің өзгерістері  иммундық үйенің реттелуінің бұзылыстарынан болады. Жасы ұлғайған адамдардың қанында  аутоантиденелердің мөлшері артады. Осыдан оргнизм тіндері өзгерістерге ұшырап, оларға қарсы аутоиммундық шабуыл болады. Тәжірибелік иттерге  алдын ала аз мөлшерде жүрекке  қарсы цитоксиндік қан сарысуын енгізіп, артынан адреналин енгізгенде , оның мардымсыз өлшемінен кардиогендік сілейме дамитыны белгілі болды. Қарт адамдарда жиі кездесетін: жұқпалар, өспе өсуіне бейімділік, өарттық амилоидоз, қан тамырларының атеросклерозы  немесе басқа аурулары, кейбір ми бүліністері, ұйқы безі мен қалқанша бездің бұзылыстары  т.б аурулардың даму негізінде осы  иммундық жүйенің жасқа байланысты өзгерістері жатады.Сонымен бірге, қарттарда созылмалы вирустық жұқпалардың  белсенділігі артып кетеді. Вирутардың геномы организмнің тежеуші ықпалдарынан шығып кетеді де, өзбеттерінше өсіп өне береді. Осыдан бір жағынан  қарт адамдарда аутоиммундық бүліністер,мидың  өзгерістері т.с.с дамыса, екінші жағынан қалыпты жасушалардың өспе жасушаларына айналу мүмкіншіліктері  артады. Қартаю кезінде организмнің  улы химиялық заттардан қорғану  қабілетінің әлсіреуі  бауырдың микросомалық тотығу жүйесінде уытсыздандыру мүмкіншілігінің азаюынан болады. Осыдан қарт адамдар улы химиялық заттарға ғана емес, кейбір дәрі-дәрмектерге де өте сезімтал болып келеді.

Қартаюдың бұл көрінісі ретінде  организмде дәнекер тіндердің артық  өсуіп-өнуін айтуға болады. Осыдан өкпеде,жүректе,бауырда,бүйректе т.б ішкі  ағзаларда дәнекер тіндер артық өсіп, коллаген тіндері көбейеді, керісінше, оларда серпімді талшықтар азаяды. Коллагеннің артық өсіп кетуінен дәнекр тіндерінің созылғыштық қасиеті нашарлап, ағзалардың  беріштенуі дамиды. Дәнекер тіндерінің бүліністері мен қарттардың қантамырларының, буындарының өзгерістері тікеле байланысты. Осыдан оларда тізенің,белдің ауру сезімдері пайда болады. Қарт адамдардың сүйектерінде, буындарында және омыртөа аралық шемішектерінде бүліністер пайда болуынан қаңқаның жалпы өзгерістері, кеуденің бүкірлігі байқалады. Дәнекер тіндерінің өзгерістерінен қарттарда жара мен сүйек сынықтарының бітуі, жастарға қарағанда, көп кешеуілдейді.

Қартаю кезінде қанайналым жүйесінде бірсыпыра өзгерістер дамиды. Бұл кезде Жүректің жиырылу  күші, қанның минуттық көлемі азаяды, шеткері  қан тамырларының таралуынан айналымдағы  қанға олардың жалпы кедергілік қасиеті көтеріледі.Тіндерде қан  қылтамырларының саны азаяды, олардың  қабырғаларындағы тіректік мембрананың  қалыңдап кетуінен қаннан тіндерге және, керісінше, тіндерден қанға газдардың  диффузиясы бұзылады.Бұл бұзылыс, әсіресе  өкпеде болатын болғандықтан, сыртқы тыныстың жеткіліксіздігіне, тыныстық гипоксия дамуына әкеледі. Қарттарда  артериалдық қан қысымы  көтеріледі. Қан тамырларының серпімділігі азайып, оларда атеро және  атериосклероздар дамиды. Адамның жасы ұлғаюына байланысты жүрек пен қан тамырларының жүйкелік-сұйықтық реттеулері өзгереді. Осыдан қарттарда артериалдық гипертензия, жүрек аритмиялары жиі кездеседі.

Сонымен қатар, қарттардың басқа  жүйелерінде де  өзгерістер пайда болады; сүйек кемігінде қан өндірілу азаяды, бүйректің қызметі әлсірейді , ішек-қарынның сөл шығару қабілеті төмендейді, бұлшықеттердің күші және талдағыштардың (анализаторлардың) функциялары әлсірейді. Днгенмен қартаюды организмнің барлық функуияларының кері дамуы, әлсіреуі деп қарауға болмайды. Бұл кезде, көрсетілгендермен бірге , қоршаған ортаның жаңа жағдайларына белгілі мөлшерде организмнің бейімделуі  болады. Ол адамның өмірлік тәжірибесіне байланысты жаңа сапалы жоғары деігейде болуы мүмкін.

Қартаю кезіндегі жасушалардың өзгерістері  

Жасушалар өсіп-өніп көбеюі, тіршілігін жоғалтқанда жасушалардың орнын толтыру үшін олардың тектік құралдарындағы ақпарат бойынша  ДНҚ, РНҚ, нәруіздар түзіліп тұруы  керек . ал , қартайған организмдерде  олардың түзілуі , жасушалардың жаңаруы  қатты азаяды. Оның себебін жасушалардың қабықтарындағы қанықпаған май қышқылдарының  асқын тотығуға ілігіп кетуімен түсіндіруге  болады. Қартаю кезінде байқалатын созылмалы гипоксияның, ойсоққылық жағдайлардың т.б нәтижелерінде , ферменттік және ферменттік емес антиоксиданттық жүйелердің тапшылығы дамып ішкі ағзалар мен тіндердің жасушалары мен олардың ішіндегі  құрылымдардың мембраналарында майлардың асқын тотығуы артып кетеді. Осыдан оларда бос радикалдар , гидлоасқын тотықтар жиналып қалады. Бұлардың әсерлерінен жасушалардың ядроларында ДНҚ молекуласының өзгерістері пайда болады, РНҚ, нәруіздардың түзілуі бұзылады. Бұл өз алдына жасушалардың өсіп-өнуіне бөгет жасайды. Сондықтан қартайған организмдерде :

- ферменттердің, нәруыздардың, пептидтікгормондардың, қан жасушаларының  аз өндірілуі ;

- микробтарға қарсы антиденелердің  аз түзілуі;

- мида жаңа шартты байланыстардың  бекімеуі т.с.с көптеген құбылыстар  байқалады. Шын мәнінде сүйек  кемігінің бағаналы жасушалары  мен ішек үңгіршіктерінің жасушалары  жас ұлғаюына қарай азаятыны  белгілі.

Тағы бір назар аударатын  жай-ол жасушалардың екіге бөлініп  өсіп-өнуі екі қарама қарсы реттеуші ықпалдардың қатысуымен болады. Олардың  біріншісі жасушалардың бөлініп  көбеюін арттыратын цитокиндер ( әр түрлі өсу факторлары) , екіншісі оны тежейтін –цитокидер. Қартаю кезінде  бұлардың екеуінің де өндірілуі азаяды. Сонымен бірге , бөлінетін жасушалардың бұл цитокиндерге сезімталдығы төмендейді. Осыдан жасушалардың өсіп-өніп кетуі  де мүмкін . Қарттарда өспелердің жиі  дамуында осы келтірілген құбылыс  маңызды болуы ықтимал.

Жалпы қарттардың барлық жасушаларында  көптеген құрылымдқ және функциялық өзгерістер байқалады. Жасушалардың ядросының  құрылымы өзгереді, митохондтиялардың  көлемі үлкейіп, құрылымы бұзылады, нәруыз түзетін рибосомалары азаяды, лизосомалары көбейеді, плазмолеммалары қалыңдайды. Бұндай жасушаларда жиі қуыстар  пайда болады, энергия түзілуі  бұзылады. Жасуша сыртындағы мембраналарында  рецепторлардың қызметі бұзылудан  олардың сезімталдығы көтеріледі немесе төмендейді және жүйкелік-сұйықтық реттелулері  бұзылады. Жасушалардың өзара қатынасы мен байланыстары өзгереді. Тіндердегі рецепторлрдың сезімталдығы көтерілуінен кейде тіпті әлсіз, қалыпты жағдайларда әсер етпейтін, қоздырғыштардың әсерлерінен қарттық дерттердің туындауы байқалады.

Мәселен, терінің суық температураны  қабылдайтын рецепторларының сезімталдығы көтерілуінен жасы ұлғайған адамдар  өте тоңғыш болады, оларда бір жерлерінен жел үрлеп тұрған сияқты сезім  қалыптасады.

Қартаю организмнің барлық функцияларының кемуіне әкеледі. Осыдан қоршаған ортаның өзгеріп тұратын  ықпалдарына органимнің бейімделу  қабілеті шектеледі. Қарт адамдар жиі  аурушаң болады. Өйткені организмнің  жүйелері мен ішкі ағзаларында, жасушаларында  адамның     

Қорытынды

Қорыта келе, қартаю және ұзақ өмір сүру мәселелері барлық уақытта  ғалымдарды ойландырып келген мәселе. Қарттылық өзгерістер ең алдымен  адамның сыртқы келбетінен біліне бастайды: дене сымбаты және пішіні өзгереді, ақ шаш пайда болады,терінің серпінділік  қасиеті жоғалады, көздің көру және есту қабілеті нашарлайды,есте сақтау қабілеті төмендейді.

Жоғарыда келтірілген  қартаю сипаттамалары шынында да осы пікір растайды. Дегенмен көптеген гемостаздық құбылыстар қартаю кезеңінде  шұғыл түрде өзгермейді. Сол сияқты барлық мүшелер бірдей өзгермейді, айталық бір мүшенің қызметі  кәрілік сатысында төмендесе, екінші біреулерінің қызметі керісінше  жоғарлайды, үшінші біреулерінің қызмет белсенділігі айтарлықтай өзгермейді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Стамбеков C.Ж. Петухов  В.Л. Молекулалық биология, Новосибирск:  Семей МУ 2003

2.Қуандықов Е.О. Әбілаев  С.А. “Медициналық және генетика”

3.Қазақ  ұлттық ұлттық энциклопедиясы

4.Интернет www.asik.kz