Жер
шары биомассасының жалпы салмағы Жердің
жалпы массасымен салыстырғанда (6-1027т)
әлдеқайда аз. Биомасса материктер мен
мұхиттарда да біркелкі таралмаған. Материктердегі
биомасса мөлшеріДүниежүзілік мұхиттағы биомассадан 800 еседей көп. Материктерде
жасыл өсімліктердің, ал мұхиттарда жануарлардың
үлес салмағы басым болады .
Материктердегі тіршілік дүниесінің,
басым көпшілігі (биомассаның 90%-ынан астамы)
тропиктік ормандарда (500 т/га-дан астам)
шоғырланған, ал ең төменгі көрсеткіш
биік тау бастары, шөлдер мен полярлық
аймақтарға тән. Яғни, құрлықтағы тіршілік
дүниесінің таралуы күн жылуы мен ылғалдың
түсу мөлшеріне тәуелді.
Дүниежүзілік мұхиттағы тірі азғалар
тіршілік ету ерекшелігіне қарай планктон.
Литосфералық тақталар саны тұрақты емес;
геологиялық уақыт аралығында олар рифтілер
арқылы бөлшектеніп немесе тектоникалық
қозғалыстар әсерінен қайта бірігіп отырады.
Материктер мен мұхиттар географиясынан
сендер жер қыртысының даму барысында
бірнеше ірі тақталардың болғаның және
олардың бөлшектенгенін білесіңдер (оларды
еске түсіріңдер). Қазіргі кезде Жер шарында
7 ірі және ондаған ұсақ литосфералық тақталар
ажыратылады.
Тектоникалық картадан ірі литосфералық
тақталарды, рифтілердің және шұңғымалардың
таралу аудандарын анықтаңдар.
Материктік және мұхиттың жер қыртысы.
Литосфераның беткі жұқа қабығы жер қыртысын
құрайды. Ол құрамы мен құрылысына қарай
материктік және мұхиттық деп бөлінетінін
білесіңдер (олардың айырмашылығын естеріңе
түсіріңдер).
Материктік
жер қыртысының жоғарғы бөлігінде шегінді
жыныстар қабаты, ал одан төменде геофизикалық
деректер бойынша, гранит және базальт
қабаттары орналасқан. Гранит және базальт
қабаттарының шекаралас бөліктерінде
сейсмикалық толқындардың жылдамдығы
күрт өзгеретіні байқалған. Мұхиттық жер
қыртысында гранит қабаты болмайды және
шөгінді жыныстар қабаты салыстырмалы
түрде жұқа болып келеді. Материктер мен
мұхиттардың шекаралас аймақтарында жер
қыртысы өтпелі сипат алады. Жер қыртысының
осындай құрылымы Еуразияның Тынық мұхитпен
шектескен бөлігінде кездеседі. Оған аралдар
доғасы мен оны бойлай орналасқан терең
мұхит шұңғымалары дәлел болады (оларды
физикалық және тектоникалық карталардан
табыңдар).
Материктік жер қыртысы платформалар
мен геосинклинальдарға жіктелетінін
білесіңцер. Платформалар аумағында жер
бедері көбінесе жазық болып келеді. Бұл
— ұзақ уақыт бойы сыртқы күштер әсерінен
жер бедерінің тегістелуінің нәтижесі.
Жазық-платформалық аймақтар құрлық ауданының
шамамен 53%-ын алып жатыр. Дүниежүзіндегі
аса ірі Шығыс Еуропа, Батыс Сібір, Ұлы Қытай, Ұлы жазық пен Орталық жазық,Амазонка, Ла-Плата және т.б. жазықтар платформалық
құрылымдарда орналасқан.
Негіздері архей мен протерозойда қалыптасқан ежелгі платформалар
қалқандар мен тақталардан құралады (ежелгі
платформаның құрылысын естеріңе түсіріндер).
Қалқандарда
платформаның негізін құрайтын кристалды
жыныстар жер бетіне шығып жатады, оларға
көбінесе қыратты-үстіртті жер бедері
сәйкес келеді. Қалқандарды құрайтын
жыныстардың ерекшелігіне байланысты
оларда үгілу біршама баяу жүреді. Платформаның
қалқаннан тыс, шегінді жыныстармен жабылған
бөлігін тақта деп атайды.
Неотектоникалық
қозғалыстар әсеріне ұшыраған платформалар
қозғалмалы сипат алады. Мәселен, мезозой
және альпі қатпарлықтары әсерінен Қытай
платформасының тұтастығы бұзылып, бірнеше
бөліктерге ажырап кеткен; қазіргі кезде
оның аумағында жерсілкіну жиі байқалады.
Сондықтан оны параплатформа (қозғалмалы)
деп атайды. Ішкі күштердщ әсерінен кейбір
платформалардың іргетасында терең жарықтар
пайда болып, интрузивті жыныстардың жоғары
көтерілуі жүрген. Соның әсерінен жарылыс
күшті жүрген Сібір және Үндістан платформаларында бағалы металдар
мен асыл тастардың бай кен орындары түзілген.
Бірақ тірі ағзалардың ғаламшар
табиғатын қалыптастырудағы маңызы өте
зор. Тірі азғалар Жер шарындағы биологиялық
зат және энергия айналымын жүзеге асырады.
Өлемдегі тіршіліктің негізгі қозғаушы
күші болып табылатын бұл процесс үш кезеңде
жүзеге асады. Ең алдымен, Күн энергиясының
қатысуымен жүретін фотосинтез процесі
нәтижесінде бастапқы (өсімдік текті)
органикалық заттар түзіліп және ауаға
көп мөлшерде оттек бөлініп шығады. Екінші
кезеңде бастапқы органикалық өнімдер
жануартектес өнімдерге айналады.
Бүгінгі таңда Жер шарының 4 млн км²-ден
астам жері ерекше қорғауға алынған, оларды
қорықтар деп атайды. Қорықтар адам аяғы
баспаған, табиғи ландшафтының эталоны
болып саналады. Негізінен, сирек кездесетін
және жойылып бара жатқан, "Қызыл кітапқа" енгізілген өсімдіктер
мен жануарларды қорғау шаралары жүргізіледі.
Қорықтарда адамның кез келген шаруашылық
әрекетіне тыйым салынған, тек ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізуге ғана рұқсат беріледі.
Табиғат
ескерткіштеріне ғылыми, тарихи, мәдени-эстетикалық
мәні зор табиғат объектілері жатады.
Алғаш бұл ұғымды неміс жаратылыс зерттеушісі
А. Гумбольдт енгізген. Біздің елімізде
табиғат ескерткіштері көптеп кездеседі,
олардың ең әйгілілері: Шарын шатқалы,
Өншіқұм, Жұмбақтас, Таңбалытас және т.б.
Қорықшалар
дегеніміз — азая бастаған есімдіктер
мен жануарлар санын қалпына келтіру және
де басқа шаруашылық мақсаттары үшін уақытша
қорғауға алынатын жерлер. Олар: кешенді,
ботаникалық, аңшылық, геологиялық, ландшафтылық
болып бөлінеді.
Резерваттар — өзінің құрылымы жағынан
қорықшаларға жақын, кейбір елдерде (Финляндия, АҚШ) қорық дәрежесімен бірдей
табиғи аумақтар. Ұлттық (табиғи) саябақтар
— табиғатты қорғаумен қатар оны ғылыми-ағарту,
мәдени-эстетикалық бағытта да пайдалануды
жүзеге асыратын жерлер. Алғашқы ұлттық
саябақ 1872 жылы АҚШ-та құрылған. Бүгінгі таңда
дүниежүзінде 2400-ге жуық ұлттық саябақтар
құрылған (ірі ұлттық саябақтарды естеріңе
түсіріңдер). Біздің елімізде де ұлттық
саябақтар құру шаралары қарқынды жүргізілуде.
Осынау
жүргізіліп жатқан шаралардың барлығы.
Көркем де нәзік, әсем де тылсым табиғатты
мүмкіндігінше өзгеріссіз табиғи бейнесін
сақтай отырып, болашақ ұрпақ қолына тапсыру
мақсатын көздейді.
Биосфераның тұрақтылығы
Биосфера тұрақты тәртіпте жұмыс істейтін
күрделі экологиялық жүйе болып есептеледі. Биосфераның
тұрақтығына ағзалардың үш тобының - түзушілердің
(автотрофтар), тұтынушылардың (гетеротрофтардың) және бүлдірушілердің (минералды
ағзалық қалдықтар) себепкер болады. Бұл
күй ′′′биосфера гомеостазы′′′ деп
аталады. Биосфера гемеостазы (биосфера
тұрақтылығы) оның эволюцияға бейімділігін
жоғалтпайды. Биосфера эволюциясы тарихының
үлкен бөлігі мынадай негізгі екі фактор
әсерінен жүзеге асты:
біріші фактор - бұл Жер тарихындағы табиғи геологиялық-климаттық
өзгерістері;
екінші фактор - ағзалар эволюциясы
және олардың биосфера құрам бөліктеріне
әсері.
Тек
ондаған, мыңдаған жылдардан соң ′′үшінші
фактор′′ - адам факторы пайда болды.
Бұл фактор биосфераны едәуір өзгертті.
Адамның арқасында жасанды суқоймалар,
орасан зор ауыл шаруашылық жер келбеті,
алып қалалар пайда болды.
Эволюция нәтижесі
Эволюция
нәтижесінде фотосинтездейтін ағзалар бастапқыда балдырлар,
соңынан өсімдіктер өмірге келді. Өсімдіктер
палеозой дәуірінде бар болғаны 400 млн
жыл шамасында құрлыққа шықты. Жасыл өсімдіктердің
пайда болуы биосферада алғашқы төңкеріс
жасады, ол литосфераны толық өзгертті. Өйткені өсімдіктердің
әсерінен литосферада топырақ қабаты түзілді. Жер бетінде тіршіліктің
барынша өркендеуі мезозой (бор, юра, триас кезеңдері) дәуірінде
жүзеге асты. Ол дәуір бұдан 200 млн жылға
жуық бұрын басталды. Бұл уақытта бүкіл
жер бетінде үйектік мұз болған жоқ, бұған
үйектік (полярный) шеңберде тас көмір
кенінің болуы дәлел болады. Бұл кезде
жер бетінде іс жүзінде тропиктік және
субтропиктік климат үстемдік етті, бұған атмосферадағы көмірқышқыл газ мөлшерінің
көптігі себепкер болды. Көктемелі кәсердің
(парниковый эффект) және ылғалдың көп
мөлшерде болуынан қырықжапырақ, қырықбуын, қылшабуын тәрізді
өсімдіктердің биіктігі көпқабатты үйлердің
биіктігіне жетті. Өсімдіктекті қоректердің
орасан көп мөлшерде болуынан шөппен қоректенетін
ірі жануарлар - динозаврлардың пайда болуына жағдай туғызды.
Динозаврлардың дене тұрқы 30 метрден астам
болып, массасы 50 тоннаға дейін жетті.
Атап айтқанда, бұл кез атмосферадан көмірқышқыл газды тұтынушылардың көбеюімен және
көмір мен көмірсутектің (мұнай газы) жинақталуымен
сипатталады. Осылардың
барлығы көктемелік әсерді кемітіп, жердің
салқындау дәуірі басталды. Динозаврлар
дәуірінің соңы бұдан 65 млн жыл бұрын Американың орталық ауданында орасан зор астероид құлауы нәтижесінде Мексика шығанағы түзілді. Бұл жиһандық тұңғыш
экологиялық апат болды. Астероидтың жерге
соғылуы нәтижесінде көтерілген шаң мен
түтіннен күннің беті бірнеше жыл көлегейленіп,
ауаның салқындауы салдарынан динозаврлардың
жұмыртқалары қатып калды. Динозаврларды
баласын тірілей туатын жануарлар алмастырды.
Бұлар денесін түк басқан, баласын сүтпен
асырайтын сүтқоректі жануарлар еді. Кайнозой дәуірі басталды.
Ең алғаш
адамтәріздес тіршілік иесі Африкада бұдан 2,5 млн жыл бұрын пайда
болғанымен, адам от жағып, отты меңгерудің
арқасында, тек осыдан 40 мың жыл бұрын
ғана табиғаттан бөлініп шықты. (Орасан
қалың күл қабаты бар алау сілемінің және
жануарлардың күйген сүйектерінің табылуы синантроптардың бұдан 300 млн жыл бұрын отты
сақтауды ғана емес, жағуды да білгенін
айғақтайды.) Адам жаратылуының қоғамдық
форма ретінде алғашқы өркениеті тек 10
мың жылға жуық бұрын ғана бастапқыда Мысырда, Месопотамияда, Қытайда және Үндістанда пайда болды.
Қолданылған әдебиеттер:
Мұнай және газ геологиясы танымдық
және кәсіптік-технологиялық терминдерінің
түсіндірме сөздігі. Аныктамалық басылым.-
Алматы: 2003.
Биология: Жалпы білім беретін
мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық,
2-басылымы, өңделген М. Гильманов, А. Соловьева,
Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009.
start="3"
География: Дүниежүзіне жалпы
шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін
мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы
10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова,
К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. —
Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010.
— 304 б., сур.
start="4"
Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы
білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық
бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық.
— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007.
start="5"
“Қазақ Энциклопедиясы”, II-том
start="6"
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми
түсіндірме сөздігі: География және геодезия.
— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. —
264 бет.
О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік.
Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл.