Митохондриялар
АТФ-ті синтездеуші органелла. Негізгі
функциясы органикалық қосылыстарды тотықтырып,
олардың ыдырауының нәтижесінде бөлінген
энергияны пайдалануға байланысты. Митохондриялар бактериялармен
көк-жасыл балдырлардан басқа клетканың
бәрінде де, атап айтқанда жануарлардың
клеталарында, жоғары сатыдағы өсімдіктерде,
балдырларда және қарапайым жәндіктерде
болады. Цитоплазманың ерекше
органелласы ретінде митохондрияларды
алғаш рет кім ашқанын анықтау қиын.
Митохондриялардың
формасы айнымалы келеді, бірақ та көбінесе
жіп немесе гранула тәрізді болады. Басқа
формалары да кездеседі: жұмыр, сопақша,
таяқ, сақина, жұлдыз, спираль тәрізді
формалары. Митохондриялардың формалары
әр түрлі организмнің клеткалары мен ұлпаларында
ғана түрліше болып қоймай, бір клетканың
өзінде, оның тіршілігінің сан алуан кезеңінің
өзінде де әртүрлі болады. Түрлі әрекеттердің
әсерінен митохондриялардың формасы өзгереді.
Митохондриялардың үлкендігі де бірдей
болмайды. Клеткалардың әр типіндегі митохондриялардың
үлкендігі мен сол клетканың энергияны
қажет етуіне тәуелді. Соның өзінде де
клеткалардың көпшілігінде олардың жуандығы
біршама тұрақты болады(0,5 мкм) ал ұзындығы
айнымалы келеді, жіп тәрізділерінің ұзындығы
7-10 мкм-ға дейін жетеді.
Клеткадағы
митохондриялардың орналасуы әр түрлі
болуы мүмкін. Көбінесе цитоплазмада бір
қалыпты шашыраңқы орналасады. Әдетте
АТФ көп жұмсалатын уч аскелерінде жиналады.
Митохондриялардың
цитоплазмада орналасуын оның энергия
көзі ретінде атқаратын қызметімен байланыстырып
қарастыру керек. Кейбір клеткаларда олар
цитоплазманың түрлі учаскелері қажетіне
АТФ-ті жеткізіп отырғандай болып цитоплазмада
еркін орналасады. Клеткалардың екінші
түрінде митохондриялардың клеткадағы
орны тұрақты болады. Клеткадағы митохондриялардың
санын дәл анықтау қиын, алайда клетканың
типі мен функциялық күйіне тәуелді.
Митохондриялардың
сыртқы және ішкі мембраналары құрамы
және физикалық қасиеттері жағынан бірінен
бірі өзгеше. Клетканың ішіндегі сұйық
затты сіңіру және бөліп шығаруда митохондрияның
маңызы үлкен. Оның негізгі қасиеті тыныс
алу және тотықтырып фосфорлаудан басқа
митохондриялық катиондарды жинау қызметінде
атқарады. Митохондрияларда иондар тасымалдануы
оның ішкі мембранасының молекулалық
құрылысына байланысты. Тасымалдану системасына
қатысатын ферменттер мембранада тәртіпсіз
жатпай, белгілі тәртіппен мембрана ішінде
көлденең орнкаласқан.
Митохондрияда рибосомалар мен ДНҚ болады.
Амин қышқылдарынан белокты синтездей
алады. Сөйтіп, митохондрияларда жеке
тіршілік етуге қажетті нәрселердің бәрі
де бар. Митохондриялардың ДНҚ, РНҚ,рибосомалары
бактериялардікіне ұқсас. Осыған орай,
митохондрияны жартылай автономиялы органеллела
деп есептеуге болады.
Митохондриялық ДНҚ
көптеген қасиеті жағынан ядролық ДНҚ-дан
өзге болады. Митохондриялық ДНҚ –ның
молекуласындағы гендік информацияның
мөлшері осы органоидта болатын барлық
ферменттер мен белоктардың синтезін
қамтамасыз етуге жеткіліксіз. Жеке бөлініп
алынған митохондрия амин қышқылынан
белокты синтездей алады. Митохондриялық
рибосомалар цитоплазмалық рибосомаларға
қарағанда ұсақ, екінші сөзбен айтқанда,
бактериялық рибосома ұқсас.
Әр түрлі ұлпа митохондрияларында
НАД және НАДФ болады. Олардың жалпы саны
цитохром а концентрациясынан 10-40 есе
артық. Митохондриялардағы НАД-тің абсолюттік
саны біршама тұрақты, ал НАДФ мөлшері
митохондриялар типіне байланысты өзгеріп
отырады. Митохондриялардың ДНҚ –сына
барлық гендік қызметтер тән атап, айтқанда,
рекомбинация, репарация, трансмиссия
т.б.
Қорытынды
Ағзалар тыныс алғанда қоректік
заттар толық ыдырау үшін оттегі қажет
екендігі баршамызға белгілі. Тынысалудың
ең соңғы өнімі – көміртегі оксиді су
жене бос энергия. Бұл соңғы өнімдер —
фотосинтезге кажеттi негiзгi косылыстар
болып табылады. Сондьктан, тынысалу фотосинтез
кезiндегi энергияны жоққа шығарады. Алайда,
тынысалу кезiнде жұмсалған пайдалы энергия
фотосинтез кезiндегi алынған күн энергиясынан
аз болатындығын төменгi тiзбектен көруге
болады.
Энергияның
ең көбi — күн сәулесiнiкi, коректiк заттар
одан аз, ең азы кемiртегi оксидi, су жене
оттегi. Фотосинтез кепсатылы күрделi әрекет.
Мұнда күн сәулесi энергиясын химиялык
байланыс энергиясына айналдыруда басты
рөлдi хлоропластар атқарады. Пластиттердiң
үш түрге бөлінетіндігi белгiлi, олар: лейкопластар,
хромопласт жене хлоропласт. Бул үшеуiнiң
де негiэi — строма деп аталатын ақуыз.
Ал, фотосинтез әрекетi хлорофилл пигментi
(жасыл түс беретiн) бар хлоропласт жасушасында
жүредi.
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі.
- О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков,
Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова
Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша
орысша-қазақша терминологиялық сөздік.
Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
- Қанаева.З.Қ. Микробиология және
Вирусология