Жануарлар өкілдеріне сипаттама

 

Жоспар:

1. Кіріспе
2. Бір клеткалы және көпклеткалы

Жануарлар өкілдеріне сипаттама

3. Қорытынды
4. Қолданылған әдебиеттер

 

 

 

          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                      Кіріспе

Табиғат байлықтарының бірі – жануарлар әлемі, ал жануарларды зерттейтін ғылым – зоология. Зоология қарқынды дамып келе жатқан және биологияның негізін қалайтын ғылым, себебі жануарлар биологиялық  ғылыми зерттеулердің әрқашанда қажетті объектісі болып табылады. Жануарлар әлемінің алуан түрлілігін, олардың құрылысы мен тіршілік әрекетін, дамуын, өзінің қрршаған ортамен қарым – қатынасын, шығу тегін зерттей отырып, органикалық дүниенің  жеке және даму заңдылықтарын да тануға болады. Жануарлар әлемнің табиғаттағы, адам өміріндегі, халық шаруашылығындағы маңызы зор екені жалпыға мәлім.

Біз 2011 жылдың 10 қазан және 13 қараша аралығында «Омыртқасыздар зоологиясы» пәні бойынша оқу практикасынан өттік. Бұл практиканың мақсаты омыртқасыз жануарлардың түрлерінің таралуын, шығу тегін, олардың қоршаған ортамен қарым – қатынасын, табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын зерттеу болып табылады. Негізгі тапсырмасы теориялық білімдерді практикалық жағынан игеріп, бекітуге және оқушыларға жануарларды өз бетімен анықтауға, түрлі ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасап, талдау жасауға үйрету болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                

Бір клеткалы және көп клеткалы   жануарларға сипаттама

Жануарлар дүниесі – Zoa немесе Animalia – бір клеткалылар – Protozoa және көп клеткалылар -  Metazoa деп аталатын екі тармаққа бөлінеді.

Бір клеткалылар – Protozoa морфологиялық жағынан бір клеткалы формалар бола тұрып, физиологиялық жағынан әрұайсысы өз алдына жеке организер, себебі тірі организдерге тән зат алмасу, қозғалу, қорегін ұстау, ас қорту, зәр шығару, тыныс алу, көбею, өсу, ортаға бейімделу қызметтерін дербес атқара алады. Осыған байланысты бір клеткалыларда эволюциялық дамудың барысында клетканың құрысы мен атқаратын қызметтері күрделіленген. Солардың ішінде бірклеткалылардың күрделіленуінің негізгі үш процесін қарастырайық: 1 – клеткадағы хромосомалар санының  өсуі немесе полиплоидиялану. Полиплодиянудың арқасында клеткалар физиологиялық жағынан қабілеттеу, өз өлшемдерін және жұмыс өнімділігін арттырады ( мысалы, сәулелілер – Radiolaria класс тармағында); 2 – клеткадағы ядролар санының өсуі немесе  полиэнергидтеру. Полиэнергдттенудің арқасында ядролар саны көбейіп, дифференцияланып, құрылымы мен атқаратын қызметінің ерекшелігіне қарай генративті және вегативті ядролар бөлінеді, генеративті ядро тек қана көбею, ал вегетативті – клетканың қалған тіршілік қызметтерін атқарады (миксоспоридиялар, опалининалар, инфузориялар ); 3 – клеткалардың санының өсуі немесе колониялану. Колониялану арқасында бөлінген клеткалар бір бірінен ажырамай, тығыз орналаып, эллипс немесе шар пішіндес колонияның клеткалары өзінің құрылымы мен атқаратын қызметерінің ерекшеліге қарай соматикалық және генеративті клеткаларға бөлінеді. Генеративті клеткалардан макро және микрогометалар түзіледі, ал соматикалық клеткалар колонияның барлық тіршілік қызметін атқарады ( пандорина, эвдорина, вольвокс туыстарында). Осындай күрделіленген бір клеткалылар, әсіресе колонияльді формалары көп клеткалыларға бастау жасайды. Эволюциялық  Тұрғыдан қарағанда көп клеткалы жануарларың арғы тегі колонияльді бір клеткалылар екендігіне күмән жоқ.

Көп клеткалылардың ( metazoa ) негізгі сипаты: денесі дифференцияланған көп клеткалылардан және үш ұрық жапырақшаларынан – эктодерма, эндотерма, меэодермадан тұратындығы. Осындай үш жапырақшалар көп клеткалылардың ұрығы дамыған кезінде қалыптасады. Ұрықтың дамуын барлық көп клеткалы жануарларға тән. Ұрықтану кезінде ааталық және аналық екі гаметалар қосылып зигтаны түзейді, содан кейін организнің жеке дамуы – онтогенезі басталады. Зигота бөлшектеніп бір – біріне тығыз жанасқан бластомерлер деп аталатын клеткалар тобын құрайды, ал осылардан бластула деген бір қабатты ұрық түзіледі. Бластула шар тәрізді, ішкі қуысы бластоцель деп аталады, бұл бірінші қуыс. Бластула түзіліп болғаннан кейін дамудың екінші кезеңі – гаструляция немесе екі қабатты Ұрықтың дамуы басталады. Ұрықтың екінші қабаты, бластула клеткаларының ішкі бластоцель қуысына ауысуы нәтижесінде пайда болады. Гаструляция әр түрлі әдіспен жүре алады: инвагинация ( бластуланың бір жақ  қабырғасы ішкі бластоцель қуысына жиырылу арқылы еінші қабат түзеді ); иммиграция  (бластула қабырғасындағы клеткаларының біразы өз орнынан бластоцель қуысына ауысып, екінші қабатты құрайды ); эпиболия т. б. Гаструланың екі ұрық жапырақшасының  біреуі – эктодерма сыртқы қабат, екіншісі – энтодерма ішкі қабат. Осыдан кейін эктодерма эәне эндотерманыңаралығынан клеткалардың үшінші мезодера қабаты түзіледі де, мүшелер құрыла бастайды.

Төменгі сатыдағы көп клеткалы жануарлардың ( губкалар, ішек – қуыстылар, ескектілердің ) ересек формалары қос қабатты күйінде қалған.

Жануарлардың деңгейін, ортақ құрылымын, арасындағы морфофизиологиялық, филогенетикалық байланыстарын, эволюциялық сатысын көрсету үшін оларды типтерлен жоғары ірі топтарға жіктестірген.

Көп клеткалылар  ( Metazoa ) үлкен үш бөлім үсті топқа бөлінеді: Phagocytellozoa, Parazoa, Eumetazoa.

Phagocytellozoa – алғашқы қарапайым құрылысты көп клеткалылар. Жануарлар дүниесінің арғы тегінің белгілерін осы уақытқа дейін сақтап қалған жәндіктер. Бұл топты жаңадан ашылған тақталылар – Plcoozoa – типі құрайды.

Parazoa – төменгі сатыдағы көп клеткалылар, Бұлардың дене құрылысында тканьдері, мүшелері, нерв клеткалары болмайды. Осыларға губкалар -Spongia – типі жатады.

Eumetazoa – нағыз көп клеткалылар. Олардың тканьдері, мүшелері, нерв клеткалары, нерв жүйесі жақы дамыған. Eumetazoa қатарындағы жануарлар мүшелерінің белгілі ретімен орналасуына немесе дене симметриясына  байланысты  екі үлкен бөлімге бөлінеді: сәулелі ( радиальды ) – Radiata және билатеральді (екі жақты) – Bilaterata – симметриялы жануарлар.

Сәулелі симметриялы жануарлардың денесі эктодерма, энтодрма қабаттарын тұратындықтан оларды қос қабаттылар – Diploblastica  деп те атайды. Бұларға ішекқустылар – Coelenterata және ескектілер – Ctenophora – типтері жатады.

Қарапайымдылар – бір клеткалы, өте ұсақ, микроскоп арқылы көрінетін жәндіктер. Морфологиялық жағынан қарағанда қарапайымдылар бір клеткалы формалар, ал тіршілік қасиеттері  жағынан алғанда дербес өмір сүретін жеке организм,тірі организмге тән зат алмасу, қозғалу, тітіркену, ортаға бейімделу, ас қорту , зәр шығару, тыныс алу, даму т.б. қызметтерін атқарады. 
     Қарапайымдылардың клеткасының пішіні және мөлшері алуан түрлі болып келеді, Олардың мөлшері 3-4 микроннан бірнеше миллиметр шамасынды болады.

Мысалы, инфузория стентордың ұзындығы 1,5 мм. 
    Қарапайымдылардың құрлысы көп клеткалылардың клеткасының құрлысымен  бірдей – цитоплазмадан, ядродан және органоид бөлшектерінен құралған. Цитоплазма екі қабат түзейді, ашық түсті  сыртқы – эктоплазма және қоңырқай, түйіршікті ішкі – эндоплазма. Қоймалжың сұйық цитоплазмада көптеген органоиттар орналсқан: метохондриялар, эндоплазмалықтор, рибасомалар, Гольджи апараты, т.б. Цитоплазмада ас қорту вакуольі түзіліп тұрады, олар ас қорту ферменттершн шығарып, қореқ заттады қорытады.Органикалык заттармен сұйықтық тамшылар клеткаға фагоцитоз және пиноцитоз  жолымен өтеді. Тұщы суларда тіршілік ететін қарапайымдыларда жиырлығыш вакуолі зәр шығару осмос қысымын реттеу және тыныс алу қызметін атқарып отырады. Клеткадағы зат алмасу жолында пайда болған несеп заттар сыртқа жиырылғыш вакуолі  арқылы шығарылады. Тұщы суда тіршілік ететін қарапайымдылардың цитоплазмасындағы тұздың және басқа ерітіндінің концентрациясы өзін қоршаған судың концентрациясын әлдеқайда жоғары болғандықтан, осмос қысымына байланысты сыртқы ортадағы су клетканың ішіне енеді, ал жиырылыгыш вакуоль артық суды үнемі сыртқа шығарып тұрады, соның нәтижесінде клетка жарылмай бірқалыпты түрде сақталынады. Судың құрамындағы ерітілген оттегі цитоплпзмада қалып, сыртқа су арқылы көмірқышқыл газы шығарылып тоырады, осылайша тыныс алу процесі жүреді.

Цитоплпзмпның орталық бқлімінде ядро орналасады. Қарапайымдылардың

Көпшілігінде ядросы біреу, сондай-ақ екі, көп ядролы қарапайымдыларда жиі кездеседі. Ядрода қабықша,ядро шырыны,ядрошық және храмасомалар болады.

Қарапайымдыларда қозғалыс органойдтары жақсы жетілген.Олар ,жалған -аяқтары яғни псевдоподиялары-pseudopodia (латынша pseudo – жалған , poda – аяқ) және жіп тәрізді талшықтар мен кірпікшелер.

Қарапайымдылардың көпшілігі жыныссыз және жынысты жолымен көбейеді.Жыныссыз көбеюінде клетканың негізгі бөліну тәсілі-митоз.

Жынысты көбеюі аталық және аналық жыныс клеткаларының  бір-бірімен қосылуы арқылы өтеді,осындай процесті – копуляция деп атайды. Копуляция нәтижесінде ұрықтанған клеткадан-зигота пайда болады.  Зигота диплойдты, өйткені ол екі гаплойдты жыныс клеткаларының қосылуы нәтижесынде түзіледі. Жыныс клеткаларының мөлшері мен пішіні әр қилы болады. Аталық және аналық гаметалардың мөлшері және құрылысы бірдей болса,бұлардың қосылуын –изогамия копуляциясы деп атайды, ал үлкендеу келген аналық гамета – макрогамета,кішілеу келген аталық гамета – микрогаметамен қосылса-анизогамия копуляциясы деп атайды. Қарапайымдылар коньюгациясы (ядроның қосылуы) ұрпақ алмасуы, шизогония,  гаметагония, спорогония жолыменде көбейеді.

Қарапайымдылардың бір ерекшелігі - қолайсыз жағдайларда (су кеуіп қалса, мұзға айналса, қорек жетпесе, т. б.) клетка сыртына қалың қабық шығарып, цистаға айналады. Циста күйінде қарапайым ұзақ уақыт тіршілік етеді. Қолайлы жағдай болғанда клетка циста кабығын тастап әрекетті тіршілікке кіріседі.

Қоректену тәсіліне қарай қарапайымдылар екі топқа бөлінеді:автотрофты және гетеротрофты.Автотрофты қарапайымдылар (жасыл эвглена,вольвокс т.б) органикалық заттарды хлорофил дәндерінің жәрдемімен синтездеу арқылы алады. немесе фотосинтез арқылы қоректенеді. Гетеротрофты қарапайымдылар дайын органикалық заттармен қоректенеді (бактериялармен, көк жасыл балдырлармен,ұсақ қарапайымдылармен). Кейбір гетеротрофты қарапайымдылар және паразиттік тіршілік ететін қарапайымдылар дайын органикалық заттарды осмос жолымен бойына сіңіру арқылы қоректенеді. Мұндай қоректену тәсілін сапрофиттік қоректену деп атайды. Бұларға топырактарда тірішілк ететін қарапайымдылардың кейбір түрлері және паразиттер: трипаносома, лейшмания, трихомонас, безгек плазмодиясы  т. б. жатады. Кейбір қарапайымдылар автотрофты және гетеротрофты тәсілімен қоректене алады,бұларды миксотрофты жәндіктер  деп атайды. Мысалы, жасыл эвглена - миксотроф.

Қарапайымдылардың 70 000-нан астам түрлері белгілі,тұщы суларда, теңіздерде, ылғалды топырақтарда кең тараған және жануарлар мен адамның денесінде паразиттік тіршілік етеді. Бұлар 5 типке бөлінеді.

 

 

Қорытынды

10қазан мен 13қараша аралығындағы өткен оқу практикасы бойынша қорвтындыға келетін болсақ,  омыртқасыз зоологиясы бойынша практикалық сабақтар отті.

Олар лекция мен суреттер, озіңдік жұмыстар, суреттер салу және іздену арқылы өтті. Бір клеткалы және көп клеткалы жануарлар туралы оқып, жазып талдадық. Амебалар құрылысы және суреттері, сипаттамасын, тіршілік етуін, эвглена отрядының құрылысы,инфузория туфелькасы туралы, трихоплакс құрылысымен таныстық,  Стефумедузолармен және соғыштар класс өкілдерінің кұрылысы, таспа құрттар мен немертиндер, нематоттар, яғни нағыз жұмыр құрттар, каловраткалар мен сүліктер, щаян тәрізділер жіне бұтақ мұртты шаяндардың құрылысы, онаяқты шаяндар және семсер құйрықтылар классы. Өрмекші тәрізділер классының құрылысымен таныстық.

Олардын әрқайсысын жеке талдап, тіршілік ордасын, құрылысын, табиғат пен адам өміріндегі маңызы мен атқаратың қызыметін, бүкіл планета бойынша таралып, типтер мен класстар бойынша жіктеліп таралуын, олардын қоректену, ас қорытуын, қалай қозғалып, тіршілік етуін қарастырған болатынбыз.               Негізгі бөлім бойынша, сүліктер дене пішіні жағынан жалпақ құрттарға ұксас. Денесі арқа-кұрсақ жағына қарай қысылған, ұзындығы 20 см-ге дейін. Сыртқы жінішке сегменттері ішкі ірі сегменттеріне сәйкес емес. Әдетте бір ішкі сегментіне 3-5-ке дейін сыртқы жіңішке сақина сәйкес келеді. Сүліктердін денесі 33 сегменттен (Асаnthobdella отрядында - 30) түзілген, олардың алдынғы төртеу қосылып алдыңғы сорғыпггы, артқы жетеуі - артқы сорғышты құрайды. Параподиялары, қылтандары, қармалауыштары және                                                                                                     желбезектері жоқ, тек Асаnthobdella туысының өкілдерінде алдыңғы 5 сегментінде кылтандары болады, бұл олардың азқылтанды кұрттарға жақындығын көрсетсді.

Денесі тығыз кутикуламен капталған, оның астын кілегейлі без клеткаларға бай эпителий астарлап жатады. Эпителий клеткалардың түбінде көптеген түрлі түсті түйіршіктелген пигментті клеткалары шашыранқы орналасқан. СүлІктердің түсі - осы пигменттердің түсі. Эпителидің астында сақина тәрізді әрі өте күшті дамыған ұзына бойы бұлшықеттер орналасқан. Сонымен катар дорзо-вентральды бұлшықеттері де бар.

Ішкі мүшелерінің арасын паренхима толтырған, целом қуысы нашар дамып, жіңішке түтікшеге, лакунарлык жүйеге айналған, тек қана Асаnthobdellida отрядының өкілдерінде ғана ересек күйінде целом сақталып калған.

Қолданылған әдебиеттер:

1. “Омыртқасыздар зоологиясы”, 1-ші кітаб
2. Техникалық мамандықтар ушін арнаулы энцоклопедия, 104-108 беттер аралыгында
3. “Жануарлар” энцоклопедиясы 52-54-9 беттер аралыгы
4. "Омыртқасыздар зоологиясы" 2-ші кітап