Сүйектер туралы ілім - osteologia

Сүйектер туралы ілім -  osteologia

1. Сүйек — сүйек коллагені мен аз мөлшерде суда ерімейтін кальций тұздарымен толыққан майдан тұрады. Сүйек сыртқы қатты қабаттан және ішкі кеуекті қабаттан тұрады. Сүйектің ортасында қызыл, сары, сұр май бар. Оның құрамында олеин, стеарин, және пальмитин қышқылдары бар. Сүйектен майды алу үшін, алдымен, оларды жуады, майдалайды, содан кейін сүйектерді жылумен өңдеп (сумен немесе бумен өңдеп немесе құрғақтай қыздырып) алады. 100'С жоғары температурада өңделген сүйектерден желім алынады. Сүйек майының түсі ақтан сарыға дейін болады. 1-ші сортында сұр рең болуы мүмкін, дәмі мен иісі өнімнің өзіне тән болады .1-сортта жағымды қуырылған дәм,балғын сорпа , таңдаулы болуына рұқсат етіледі.
2. Сүйектердің пішіні. Адамның қаңқасы – (грек. «склетом» – кептірілген) негізінен сүйектерден тұрады, бірақ оныңқұрамында шеміршек және басқа заттар да бар. Адамның қаңқасына кіретін жекеленген сүйектердің саны 200-ден асады. Сыртқы пішіні жағынан сүйектер бірнеше топқа бөлінеді.1-ші топқа (түтік) ұзын сүйектер жатады; олар қол-аяқтарда орналасады. Осындай сүйектердің ортаңғы бөлігі жіңішкеле уболып келеді, оны жіліктің денесі (диафиз) дейді, іші қуыс болады, ал екі ұшы жуандау, оларды эпифиздеп атайды: бір эпифиз проксимальдік, яғни денеге, тұлғаға жақын, екіншісі дистальдік – тұлғадан алшақта болады. (мысалы: тоқпан жілік, саусақ сүйектері).2-шітопқақысқасүйектержатады, олартекшетәрізді, пішініәртүрлі, көптерініңкөлемішамаласболады (білезік, тілерсек).3-шітопқажалпақсүйектержатады. Осысүйектербіржағынанкішкенеойыс, екіншіжағынанкішкене (сәл) дөңескеледі (жамбас, жауырын, төбесүйектер).4-шітопқакеміс (қисық) сүйектержатады, олардыңпішініңсипаттапайту (бейнелептүсіндіру) қиын (омыртқа, жоғарғыжақсүйек).5-шітопқақуыстысүйектержатады. Олардыңішіндеауақуысыболады (жоғарғыжақсүйегі, кеңсірік, сынатәрізді).6-шытопқасесамтәріздісүйектержатады. Олардыңпішінідомалақшаболады, тірекқызметіжетілмеген (бұршақтәріздібілезіксүйегі, тізетиегі).Барлықсүйектердіңсыртқыбеттерібіртегісемес. Қан тамырлары, нервтер өтетін тесіктер, сайлар және бұлшықеттер жалғасатын бұдырлар, төмпешіктер болады.
3. Сүйектердіңхимиялыққұрамыменқасиеттері.Сүйектергехимиякөзқарасыменқарасақоларорганикалық, бейорганикалықзаттарданжәнесудантұрады. Тірі организмдегі сүйектің құрамында органикалық затар 29 % пайыз шамасында, бейорганикалық заттар 21% шамасында, су компоненті - 50% дейін болады, а кептірілген өлік сүйекте органикалық заттар – 30 %, бейорганикалық 60 %. Органикалық заттарды алатын болсақ, олардың  негізін – оссеин деген белок құрайды (95 %); одан басқа гликоген, мукополисахарид, майлар, түрлі ферменттер (белоктар), лимонқышқылы (70 %) бар. Бейорганикалық заттары негізінен Са тұздары, әсіресе фосфорқышқыл ізбестен тұрады. Са  катиондарының салмағы сүйектің құрамында 1200 г. шамасында. Сүйектің құрамында басқа да көп түрлі элементтен бар: мысалы, MgZn, Au(алтын) ( көбірек). Сүейектің химиялық құрамы өзгеріп отырды: жас ұлғайған сайын бейорганикалық заттар көбейеді, су мөлшері азаяды, балалардың сүйегінде оссеин көптеу.Химиялық  құрамы сүйектің атқаратын жұмысына байланысты: функциональді активтік сүйектің құрамында Са  катиондары көптеу болады.Сүйектін екі негізгі қасиеттері: серпімділік пен қаттылық. Осы екі қасиет химиялық құрамына байланысты. Оны  мынандай тәжірибе жасап білуге болады. Сүйекті тұз қышқылы ерітіндісіне көп уақыт батырып қойса, минералдық (бейорганикалық) заттар еріп кетеді де, органикалық заттар ерімей қалады; сүйек өз пішінің сақтайды, бірақ жұмсақ және серпінді болып қалады. Керісінше, егер сүйекті отқа күйдірсек, онда органикалық заттар жанып кетеді, ал бейорганикалық заттар сақталып қалады, сүйек өз пішінің сақтайды, бірақ сынғыш болады. Сүйектің серпімділік қасиеті емен ағаштың серпімділігіне тен болып саналады, ал қаттылық жағынан сүйек граниттен мықты.
4. Сүйек тканьдері мен сүйек заттары.Сүйектер сүйек тканьдерден пайда болады. Сүйек тканьдер – дәнекер, немесе, ішкі орта тканьдер тобына жатады. Сүйек тканьдер екі түрлі болады: 1) жуан талшықты ткань, осы ткань негізінен талшықты реттсіз іштегі нәрестеде кездеседі; 2) жіңішке талшықты сүйек ткань. Ол есейген адам организмінде болады. Бұл ткань 2 түрлі сүйек заттарың құрайды: 1) кеуекті зат; 2) тығыз зат. Екі заттардың айырмашылығы сүйектің функциональдық жағдайына байланысты. Кеуекті және тығыз заттар сүйек клеткалары мен клеткааралық элементтерден түзіледі. Сүйек клеткалары «остеобластар» деп аталады. Олар сүйек затының аралық шабақтарын құрайды. Кеуекті заттың шабақтары бостау жатады арасында қуыстар болады, бірақ қалай болса солай емес, реттелікпен: Сүйекке түсетін қысым және созу күштері сызықтары бойымен орналасады. Кезекті сүйек заты, мысалы, ұзын сүйектердің эпифдерінде, омыртқа қалындығында орналасады. Тығыз сүйек заты өте күрделі болып келеді. Сүйек шабақтары мен клеткалар пластинкаларды түзейді, ал өз кезегінде пластинкалар цилиндр тәрізді сүйектің құрылымдық бірлігі «остеон» құрайды. Остеондардың саны  өте көп болады, мысалы, ортан жіліктен тығыз затының ішінде 3000 шамасында кездеседі. Остеондар биомеханикалық көзқарасымен қарағанда сүйекке мықтылық қасиет береді. Тығыз сүйек заты адамның көпшілік сүйегін құрайды. Ұзын сүйектердің диафиздері тек қана остеондардаң емес және сыртқы мен ішкі жалпы пластикалардан тұрады. Әрбір остеондық орталық каналында қан тамыры болады.
5. Сүйек мүше ретінде. Сүйек – тірі организмның мүшесі болып саналады. Жәй көзбен және микросокп арқылы сүйекті зерттесек, (мысалы, ұзын сүйектің диафизің көлденең кесіп) оның құрамында бірнеше элементтер табылады. Сүйектің сыртында жұқа дәнекер тканьден тұратын: 1) қабығы – (периост) болады; ол өзі екі қабатты болады, сыртқы қабатына бұлшықеттер байламдар арқылы жалғасады, ал ішкі қабаты остеобластардан түзіледі; 2) 2-і эмелмент – енді сүйек заты, атап айтқанда, тығыз (жинақы) заты; 3) кеуекті енсіз зат; 4) ішкі дәнекер қабығы; 5) қызыл (сары) жілік майы; 6) нервтер; 7) қан тамырлары – (эндост). Сөйтіп, мүше ретінде сүйек ұғымына: сүйектің негізгі массасын құрайтын сүйек ткані, сондайақ жілік майы, сүйек қабы және көптеген нервтер мен қантамырлары жатады. Мүше ретінде сүйек басқа мүшелер сияқты қоректенеді, тыныс алады, өзгеріп отырады, жойылған бөліктерін қайтадан қалпына келтіреді, зат алмасу процесстеріне қатынасады.
6. Сүйектің дамуы.Кез келген сүйектің түзілуі ұрықтық дәнекер ткані – мезенхиманың қоюлануынан басталады. Остеобластар сүйектену нүктелер түзейді. Клеткалар бөліну арқасында және олар клеткааралық сүйек талшықтарың жасан шығару нәтижесінде ұрық дәнекер бастамасынан тікелей сүйек дамып шығады. Сүйек затында кальций тұздары жиналады, ал сүйек бастамасын қоршаған дәнекер ткані сүйек қабығына ауысады. Осылай жабынды сүйектер пайда болады. Олар даму процессінің дәнекерлік және сүйектік кезеңдерінен өтеді. 1) мезенхималық кезеңі; 2) жетілген сүйек кезеңі – I – реттегі сүйектер (мысалы, ми сауыты сүйектерінің көбі). Ал, сүйектердің көбі дамуы барысында үш кезеңінен өтеді: 1) мезанхималық кезеңі; 2) шеміршек кезеңі; 3) сүйек кезеңі. Осындай сүйектер 2-і реттегі сүйектер деп аталады. Алғашқыдан, ұрық дәнекер тканінен пішіні дефинитивты сүйекке ұқсас шеміршек қалыптасады, сонан сол остеокластар көмегімен шеміршектің тірішілік процесі тоқталады )ыдырайды, бұзылады), себебі остеобластар сүйек затын түзегенде, шеміршекті қоршап алады да, оның қан мен остеобласта қоректенуін тоқтадаы. Біртіндеп сүйек пайда болады. Сүйектердің шеміршектен даму процессі өте күрделі, онымен сіздер гистология пәні сабағында толық танысасыздар (мысалы, ұзын сүйектер – жіліктер).
7. Сүйектің өзгеруі.Ересек адамның сүйектері әрдайым өзгеріп отрады. Бұл өзгерістер тек қана қартаю процесстеріне байланысты емес; Бұлшықеттердің жұмысы күшейсе, денешынықтыру немесе,  қара жұмыс істеу арқасында, олардың бекіген жерлері сүйекте айқын білінеді (төмпешіктері, бұдырлары). Қаңқа жүйесінің өзгеруі әлеументтік факторларға да байланысты. Организм қоршаған сыртқы орта факторларын қабылдап, өзгереді.Сөйтіп, сүйек - өте пластикалық мүшелердін бірі. Сүйектер жолы зат алмасу процестеріне, әсіресе минеральді алмасуға қатынасады. Қаңқа қанжасау функциясын да атқарады. Сүйектердің қорғаныш қызметі де белгілі: олар көкірек клеткасын, ми сауытын, (омыртқа жотасының) жұлын каналын құрайды. Ал сүйек мүшесінің маңызды функцияларының бірі – механикалық таңы да бір қызметі. Қаңқа бұлшықеттермен қосылып тірек-қимыл аппаратын түзейді.
8. Қаңқа бөліктері. Адам қаңқасында мынандай бөліктерді ажыратады:I – Тұлаға қаңқасы:

омыртқа жотасы (білік қаңқа)төстік және қабырғалар (қосымша қаңқа)

II – Қол-аяқ  қаңқасы:

1. белдеу
2. бос орналасқан сүйектер

III – Бас қаңқасы:

1. ми сауыты
2. висцеральды сауыт

Қол қаңқасы - иық белдеуі мен қол сүйектерінен тұрады. Иық белдеуіне екі бұғана мен екі жауырын сүйектері жатады. Жауырынның пішіні үшбұрышты үш қырлы, жұқа әрі жалпақ сүйек. Бүғананың бір шеті төссүйекпен, екінші шеті жауырынмен байланысады. Қол сүйектеріне жататындар: тоқпан жілік, кәрі жілік пен шынтақ сүйегі (білек), қол басы сүйектері. Кәрі жілік шынтақ сүйегімен қатарласа орналасқан. Тоқпан жіліктің ішкі қуысын жілік майы толтырып тұрады.

Ортан жілік (бедренная кость); (лат. os os femoris, лат. os — сүйек, femoris — ортан жілік) — жануарлар артқы аяғының еркін қозғалатын бөлімі жоғарғы (проксимальдық) бөлігінің қаңқасы. Ортан жіліктің дөңгелек ұршық басы жамбас сүйегінің ұршық шұңқырмен байланысып, жамбас-ортан жілік буынын түзеді. Төменгі жілік басы (дистальды эпифиз) асықты жіліктің жоғарғы басы және тобықпен байланысып, тобық буынын құрайды. Жұп тұяқты жануарлар ортан жілігінде үлкен және кіші ұршықтар, ал тақ тұяқты жануарларда үлкен, кіші, ортаңғы және үшінші ұршықтар болады.

Кәрі жілік (лат. radius — кәрі жілік) — шынтақ сүйекпен бірге білек қаңқасын құрайды. Кәрі жілік — ұзынша келген денеден (диафиз), жоғарғы және төменгі жілік бастарынан (эпифиз) тұрады. Кәрі жіліктің жоғарғы эпифизі шынтақ сүйек және тоқпан жілік бастарымен бірігіп, шынтақ буынын, ал төменгі эпифизі тізе (адамда — білезік) сүйектері және алдыңғы жіліншік (адамда - алақан) бастарымен бірігіп, тізе (адамда — білезік) буынын құрайды.

Алматы медицина колледжі

Тақырыбы: Сүйектер туралы ілім -  osteologia

Орындаған: Курганбаева  Нурила

Тексерген: Сатылганова  Д.Б.

Алматы 2012