ЭУКАРИОТТЫҚ КЛЕТКА
Эукариоттықклеткалар
— 1 клеткалы өсiмдiктерден және қарапайымнан
бастап (инфузориялар, талшықтылар және
т.б.) көпклеткалы саңырауқұлақтар,
жануарларға және өсiмдiктерге дейiнг iорганизмдер-күрделiлiгi
мен құрылымының әртүрлiлiгiмен ерекшеленедi.
Арнайы ерекшелiктерi бар мыңдаған клеткалар
түрiнен құрылымның ортақ белгiлерiн
айтуға болады. Әрбiр клетка 2 негiзгi,
айрылмайтынбөлiктер – цитоплазма мен
ядродантұрады.
Цитоплазмада бiрнеше
құрылым – органоидтар бар, әрқайсысының
арнайы қызметi мен құрылысының
ерекшелiк заңдылықтары немесе
Клеткаларының тiршiлiгiнiң
әртүрлi кезеңдерiндегi тәртiбi
бар. Барлық эукариотты – клеткаларға
тән организмдер бар: митох,
клетка орталығы, Гольджи аппараты, арнайы
клеткалар түрiне тән
организмдер бар, мысалы, миофибриллдер,
кiрпiкшелер жәнет.б.
Организмдер – Клетканыңтұрақты,
тiршiлiккеқажеттiқұрамдасбөлiгi. Цитоплазмадаорганоидтарданөзгешеклеткалықтiршiлiкпроцесiнеорайпайдаболып,
жойылатынтұрақсызқұрылымдары да бар.
Олартығызқұрылым – гранула немесесұйықтары
– вакуоль депаталады.
Клеткалардың тiршiлiк
процесiнде заталмасу өнiмдерi
(пигменттер, белок гранулары) немесе
қоректiк заттың қоры (май тамырлары,
гликоген) жиналады.
Клетканың құрылымды
құйымдасу негiзiне құрылыстыңмембраналықпринципiжатыр,
яғниәрбiр клетка негiзiненмембранадантұрадыдегендiбiлдiредi.
Барлықмембрананыңқұрылысыұқсас. Биологиялық
мембрана 2 қабаттанжәнефосфолипидтерқатарынантұрады,
оғанәртүрлiтереңдiктеiшкiжәнесыртқыжағынанбелоктыңкөптеген,
әртүрлiмолекулаларыкiрiптұрады.
Биологиялықмембрананыңқалыңдығы
7,5 – 8,0 нм. Цитоплазмалықмембранадакөптегенмайдатесiктер
– поралар бар, олардыңдиаметрi 1,0 нм-гежуық.
Пораларжәне мембрана арқылыиондар, молекулалартасымалдануыжүредi.
Мембрананыңжартылайөткiзгiштiкқасиетi
бар: бiрзаттардыөткiзедiкейбiреуiнөткiзбейдi.
Цитоплазмалық мембрана тағыбiрқызмет
– көпклеткалыорганизмнiңұлпаларындаклеткаларарасындағыбайланыстықамтамасызетедi.
ЭНДОПЛАЗМАЛЫҚ ТОР
Эндоплазмалық тор (ЭТ) клеткадағыканалдар
мен қуыстардантұратынтаралғантордантұрады,
заталмасуықарқындыжүредi, эндоплазмалық
тор арқылымембранадағысинтезделгензаттартасымалданады.
Эндоплазмалықтордыңорташакөлемiклетканыңжалпыкөлемiнiң
30-50% -гедейiнқұрайды. Эндоплазмалық тор
мембранасыныңекiтүрi бар: тегiсжәнебұдырлы.
Тегiсмембранада май жәнекөмiрсуалмасуынақатысатынферменттiжүйелерорналасады.
Мұндаймембраналар май бездерiнiңклеткаларындакөп,
олжерде май синтезiжүредi, бауырклеткаларындакөп,
олжерде гликоген синтезiжүредi (көмiрсунемесеқант)
қоректiкзаттардыңқорына бай клеткалардакөп
(өсiмдiктұқымдары).
Бұдырлымембраналарқызметi
– рибосомадажүретiн белок синтезi. Бұдырлымембраналарбиологиялықбелсендiзаттаргормондартүзушiбездiжәнежүйкеклеткаларындакөп.
Сонымен, эндоплазмалық тор
– каналындазаттартасымалдануыжүретiнжалпыклеткашiлiкциркуляциялық
(коммуникациялық) жүйе, каналдыңмембраналарындаклетканыңтiршiлiгiнқамтамасызететiнкөптегенферменттер
бар.
КЛЕТКА ЯДРОСЫ
Ядро – клетканыңмаңыздықұрамдасбөлiгi.
Клетка ядролардагендерорналасқан ДНҚ
бар. Осығанорай ядро 2 негiзгiқызметатқарады:
1) генетикалықинформациянысақтап, ұрпақтанұрпаққа
беру; 2) заталмасужәне организм дамуыныңпроцесiнреттеу.
Көптегенклеткаларда 1 ядро
бар. Кейде 1 клеткаларда 2-3 ядроныбайқауғаболады,
мысалы, бауырклеткасында. Ондағанядролары
бар көпядролыклеткалардабелгiлi.
Ядроныңформасы клетка формасынабайланыстыболады.
Ядро қабықшасыныңкедiр – бұдырлыбетiядроныүлкейтедiжәне
ядро мен цитоплазманыңқұрылымдардыңбайланысынарттырады.
Ядронықабықшақаптаптұрады,
олар 2 мембранадантұрадынемесеекiқабатты.
Сыртқыядролықмембранадарибосомаларорналасқан,
ал iшкi мембрана тегiс. Ядро қабықшасыклетканыңмембраналықжүйесiнiң
1 бөлiгi. Iшкiядролықмембрананыңөскiндерiэндоплазмалықтордыңканалдарыменбiрiгiп,
байланысқанканалдардыңтұтасжүйесiнтүзедi.
Ядро және цитоплазма арасындағызаталмасу
2 жолменжүредi. 1-ден, ядро қабырғаларындакөптегентесiктер
бар, оларарқылы цитоплазма мен ядроларарасындамолекулалықалмасуыжүредi.
2- ден, заттарядроданцитоплазмағажәнекерiбағытта
ядро қабықшасыныңөскiндерi мен ойыстарыныңжиырылуынанқозғалаалады.
Ядро қабықшасыядроныцитоплазмаданбөлiптұрадыжәнеядроныңiшкiортасының
– ядро шырыныныңболуынқамтамасызетедi.
Ядро шырыныныңқұрамынаферменттер, рибосомалардыжәнехромосоманыңқұрылымдықбелоктарыкiредi.
Сондықтанбүге, ядрошырынында бос нуклеотидтер,
аминқышқылдар, ядрошық және хроматин
қызметiнiңөнiмдерi бар.
Хроматин депядроныңбарлыққұрылымынжәне
гранула, дөңбектерiнайтады.(грекшеchroma
— түс), оларкейбiрбояғыштарменқарқындыбоялады.
Генетикалықбелсендiемес хроматин бар
– олгетерохроматин (грекшеheteros — әртүрлi)
генетикалықжағынанбелсендiемес, хроматиннiңәртүрлiжәрежедегiспиральданғанбөлiгiнентүзiледi.
Гетерохроматинжәнедамудағыертенемесеөтеертекезеңдеқолданылған,
немесе «жұмысқаәлiкiрiспеген» гендерденқұралады.
Генетикалықбелсендi хроматин
– эухроматин (грек eu -толық) толығымендиспиральданғанжәнежарықмикроскоппенкөрiнбейдi.
Хроматиннiңэухроматиндiбөлiктiңқұрамынаөнiмдерiненақтыклетканыңқұрылысыбарлықерекшелiгi
мен функциональдiбелсендiлiгiкодтанғангендеркiредi.
Ядроғатәнтағыбiрқұрылым –
ядрошық. Олядрошықтарынабатыптұрғантолықдомалақдене.
Әртүрлiклеткаларядросында, және 1 клетканыңядросындаоныңфункциональдiкүйiнетәуелсiзядрошық
саны 1 ден 507 жәнеодан да көпболуымүмкiн.
Бөлiнгенкездеоларжойылып, бiткенненкейiнолқайтадантүзiледi.
РИБОСОМАЛАР
Рибосомалар – екiәртүрлiбөлiктерi
– субьбiрлiгi бар органоидтар. Рибосомалардөңгелек,
диаметрi 15,0-35,0 нм. Олардыңқұрамынабiрдеймөлшерiнде
белок пен РНҚ бар. цитоплазмадарибосомалар
бос немесеэндоплазмалық тор мембранасыныңсыртқыбетiн
(бұдырлы мембрана) жәнеядроныңсытрқықабықшасындаорналасады.
Синтезделетiн белок түрiнебайланыстырибосомалар
«бiр – бiрденжұмысжасайалады» немесекомплекстергебiрiгедi
– полирибосомалар. Мұндайкомплекстерибосомаларұзын
а-РНҚ –молекуласыменбайланысады.
Рибосомаларды (р-РНҚ) ядродакейбiрхромосоманың
ДНҚ молекуласындасинтезделедi.
ГОЛЬДЖИ КОМПЛЕКСI
Гольджикомплексiнiңнегiзгiқұрылымдықэлементi
– мембрана, олұзын, сопақшацистерналар,
үлкенвакуольдернемесемайдакөпiршiктертүзiледi.
Гольджикомплексiбелоктысөлбөлетiнклеткаларда,
нейрондарда, овоциттердежақсыдамыған.
Гольджикомплексiнiңцистерналарыэндоплазмалық
тор каналдарыменбайланыстырады. Эндоплазмалық
тор мембраналарындасинтезделгенбелоктар,
полисахаридтер, майларГольджикомплексiнетасымалданып,
оныңқұрылымыныңiшiнежиналадыжәне не
бөлiнугедайын, немесеклетканыңтiршiлiкпройесiндепайдалануғадайынсөптүрiндеоралып
– «буылады».
МИТОХОНДРИЯЛАР
Митохондриялар – бiрклеткалыжәнекөпклеткалыорганизмнiңбарлықэукариоттыклеткаларындаболатынорганоидтар.
Олардыңформаларыәртүрлi – дөңгелек,
сопақшажәнецилиндрлiкдене, жiпшетүрiнде
де болады. Олардыңмөлшерi 0,2-1,0 мкм диаметрi,
және 7 мкм –гедейiнұзындықтаболады. Әртүрлiұлпаларда
митохондрия саны бiрдейемесжәнеклеткаларыныңфункциональдiбелсендiлiгiнетәуелдiсинтетикалықпроцестерқарқындыжүретiнмысалы,
бауырдажәне энергия шығыны мол жерлердеоларкөп
(мыс, жақсыұшатынқұстардыңкөкiрекбұлшықеттерiнде).
Митохондрияларэндоплазмалық
тор мембранасынтығызбайланысқан,
олардыңканалдарымитохондриялардаашылады.
Митохондриялар саны бөлiнуiменартады.
Митохондрия қабырғасы 2 мембрана – сыртқынемесеiшкiмембранадантұрады.
Сыртқы мембрана тегiс, iшкiмембранадан
органоид iшiнекристаларкiредi. Кристамембранадаэнегияалмасуынақатысқанкөптегенферменттерорналасады.
Криста саны клеткаларқызметiнебайланысты.
Бұлшықетмитохондриядаоларөтекөп, оларорганоидтыңiшкiқуысынтолтырыптұрады.
Митохондрияныңнегiзгiқызметi – энергияныңуниверсальдiкөзi
– АТФ синтезi.
ЛИЗОСОМАЛАР
Лизосомалар (грек lysis- ерiтужәнеsoma
— дене) – мембранаменқапталған, диаметрi
0,4 мкм болатынкiшкентай сопақшаденешiктер.
Лизосомалардаферменттердiң 30 дан аса
түрлерi бар, оларбелоктарды, нуклеин қышқылын,
полисахаридтiжәнебасқазаттардыыдыратуқабiлетi
бар. Ферменттеркөмегiмензаттыңыдырауын
лизис депатады. Осымен органоид атауы
да байланысты. Лизосомалар не Гольджикомплексiнiңқұрылымдарынан,
не эндоплазмалықтордантүзiледi.
Оларпиноцитознемесе фагоцитоз
вакуольiнежақындап, олардыңқуысынаөзiнiңзатынқұяды.
Сонымен, лизосоманыңеңнегiзгiқызметi
– қоректiкзаттардыңклеткашiлiкқорытылуынақатысу.
Сондықтанбүгелизосомаларклетканыңөлгенжағдайында,
эмбриондықдамуындажәнет.бқұрылымдарынбұзуқасиетi
бар.
КЛЕТКА ОРТАЛЫҒЫ
Клетка орталығы бiр –бiрiне бұрыш жасап орналасқан екi кiшкене
цилиндр тәрiздi денелерден тұрады. Олар центриолдар
деп аталады. Центриол қабырғалары
микро түтiкшелер бар. Центриолдар
цитоплазманың өзiн –өзi жасаушы
органоидтарына жатады. Клетка
орталығы клеткалық бөлiнуде маңызды роль атқарады.
Хлоропласт
Уикипедия — ашықэнциклопедиясынаналынғанмәлімет
Клетка ішіндегі хлоропласт
Хлоропласт моделі
Хлоропласт (грек. chloros — жасыл және
plastos — соғып жасау) — фотосинтез процесін
жүзеге асыратын өсімдіктердің клеткаішілік
органоиды. Жарықсыз өсірген өсімдіктерде
болатын этиопластар жарықтың
әсерінен жасыл түске боялып, хлоропластға
айналады. Осы айналу барысында ішкі мембрана қатпарлана
өсіп тилакоид (бір
қабат мембранадан тұратын жұқа құты-қапшық)
түзеді. Тилакоидтар өзара топтасыпграналар пайда
болады. Тилакоидты граналар жуып, дестелеп
қойған тостаған-табақшаны елестетеді.
Онда пигменттер, электронтасымалдағыш
тізбек және ферменттер шоғырланады.
Тилакоидты граналардан бос кеңістікті строма деп
атайды. Хлоропласт тилакоидты граналардың
саны бірнешеу. Оларды өзара стромалық
тилакоид жалғастырып тұрады. Стромада
фотосинтездің биохимиялық реакциялары
жүреді. Жоғары сатыдағы өсімдіктерде
хлоропласт сопақша, линза тәрізді.
Оның ұзындығы 5 — 10 мкм, ені 2 — 3 мкм. Әр
клеткада шамамен 20 — 30-дай хлоропласт
болса, балдырларда мөлшері өте үлкен,
формасыз 1 — 2 данасы ғана болады. Хлоропласт
жартылай дербес (автономды) құрылым, себебі
онда мембраналық тилакоидты жүйеден
басқа меншікті белок синтездегіш тетіктер
бар. Оларға сақина тәрізді ДНҚмолекуласы
мен РНҚ және рибосомалар жатады.
Бұлардың көмегімен хлоропласт кейбір
өзіне қажетті ақуыздарды синтездей алады.
Хлоропластда сонымен қатар май түйіршіктері
мен крахмал дәндері кездеседі. Клеткада
хлоропласт бөліну арқылы көбейеді, бірақ
оның клетка ядросының бөлінуімен сәйкес
келуі шарт емес. Хлоропластты цианобактериялардың ежелгі
ядролы гетеротрофты балдырлармен
немесе қарапайымдармен симбиогенез нәтижесінде
пайда болған деп жорамалдайды.[1]
Сілтемелер[өңдеу]
- Jump up↑ "Қазақ
Энциклопедиясы", 9 том
|
БұлмақаланыУикипедия сапа талаптарына лайықтыболуыүшін уикилендіру қажет.
Мақаланыбезендірунұсқаулығына сәйкескөркемдеңіз. |
|