Теодолиттің құрылысы

Теодолиттің құрылысы және оның түрлері.Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеудің жоғарыда айтылған принципіне орай 39-суретте теодолит осьтерінің схемасы көрсетілген, теодолит мынандай осьтерден тұрады. ZZ-теодолиттің вертикаль айналу осі; ТТ^/-көру дүрбісінің айналу осі; UU^/ - цилиндрлік деңгейдің осі; VV^/-көру дүрбісінің нысаналау (визирлік) осі. Көтергіш үш винттердің (1) көмегімен цилиндрлік деңгей (6) нөл пунктке қою арқылы теодолитгің айналу осі ZZ тік бағытқа келтіріледі. Үш көтергіш винтгер (2) тұғырығына орнатьшған. Теодолиттік негізгі жұмыстық бөлігі 0-ден, 360-қа дейін бөлінген шыныдан жасалған дөңгелек шеңбер-лимб (3) және дүрбімен бірге айналатын алидада деп аталатын

Көру  дүрбісі (8) айналу осіне ТТ екі тұғырық (5) арқылы ұстатылады. Лимб (10) пен алидаданың (11), дүрбінің бекіткіш (11) және жетекші винтгері болады. Бұрышты өлшеген уақытта, теодолит штативке орнатылады. 40- суретте геодезиялық және маркшейдерлік жұмыстарда кеңінен қолданылып жүрген 2ТЗО теодолиттің сыртқы бейнееі көрсетілген. Мұнда есеп алатын құрылғы микроскоп (7), вертикаль (9) және горизонталь дөңгелектер, дүрбі, т.б. қай жерде орналасқандары көрсетілген. Дүрбі (8) бақылайтын нүктені жуықтап нысаналау үшін, оптикалық визирмен (13) жабдықталған. Дүрбіні фокустау кремальераны (12) айналдыру арқылы жүзеге асады. Есеп алатын микроскопқа жарық түсіру үшін, шалқаймалы айна қолданылады. Кейінірек тоқталамыз.

Қазіргі кезде қолданылып жүрген теодолиттер  бұрыш өлшеу дәлдігіне, есеп алу  құрылғыларының түрлеріне, горизонталь  дөңгелектің вертикаль осьтері  жүйесінің конструкциясына және атқаратын міндеттері жағынан әртүрлі  болып бөлінеді. Горизонталь бұрыштарды өлшеу дәлдігіне қарай теодолиттер 3 топқа бөлінеді:

1. Техникалық Т15К, 2Т30, 2Т30М теодолиттік  және тахеометриялық жүрістер  мен түсірістерде, сондай-ак жер  бетіндегі және жерасты қазбаларындагы  маркшейдерлік жұмыстарды атқару  кезінде бұрыштарды өлшеуге арналған.

2. Дәл теодолиттер 2Т2-3 жэне 4 кластық  триангуляция мен полигонометриядағы  бұрыштарды өлшеуге арналған, ал 2Т5К- триангуляциялық жүйелер  мен 1 және 2 разрядтық полигонометриялық,  сонымен қатар, жер беті маркшейдерлік  жұмыстарда бұрыштарды өлшеуге  арналған.

3. Жоғарғы дәлдікті электронды  теодолиттер және тахеометрлер  Та2М мен полигонометриядағы бұрыштарды  өлшеуге теодолиттің негізгі  бөліктеріне толығырақ арналған.

Теодолиттің шартты белгілеріндегі Т әрпі "теодолит" деген аспап атын білдірсе, сол  әріптен кейінгі цифр горизонталь  бұрышты өлшеудің секундтық орташа квадраттык қателігін білдіреді, мысалы Т5 теодолиті үшін mp-5 , ТЗОМ үшін тр=5 , ал Л/-деген әріп маркшейдерлік жұмыстарға арналгандыгын көрсетеді. Кейінгі кезде теодолиттер жаңартылып, 2Т2, 2Т5, 2Т30 тектес болып шығарылуда. Есеп алу тетіктерінің түріне байланысты теодолиттер тағы үш топқа бөлінеді: а) бағалау микроскобы; ә) шкалалы микроскоп; б) оптикалық микрометрлер.

Горизонталь дөңгелектің вертикаль осьтері  конструкциясына байланысты қайталанатын және қайталанбайтын теодолиттер болып  бөлінеді. Қайталанатын теодолиттерде  лимб пен алидада жеке айналады, әрқайсысының қысып коятын жэне жетекші  бұрандалары болады. Оларга ТЗО, 2Т30 теодолиттері жатады. Ал қайталанбайтындарга 2Т30М, 2Т5, 2Т2, т.б. жатады, оларда лимб арнайы күрылғы аркылы керекті жағына бұрылады

 

Теодолиттің горизонталь және вертикаль дөңгелектері

 

5.6. Теодолиттерді тексеру және жөндеу

Теодолитті жасағанда горизонталь бұрышты өлшеу ұстанымы схемасынан шығатын геометриялық шарттардьң орындалуын сақтайды, ягни 5.2-суретте керсетілген теодолиттің Heгізгіi ocьтepi арасында геометриялық өзара байланыс болуы қажет. Осы байланыс шарттарын сақтау үшін теодолиті тексеру мен жөндеуден еткізеді.

1. Горизонталь дөңгелектегі цилиндрлік децгейдің oci (UU') теодолиттің айналу ociнe перпендикуляр болуы тиіс. Осыны тексеру ушін теодолиті штативке бекітіп, цилиндрлік децгейдің ociн (UU') трегердің eкі көтергіш бурамасына (1) параллель бағытта орнатады. Содан кейін сол екі бураманы қарама-қарсы бағытта бұрап, деңгейдің улбіреуігін ортасына келтіреміз.
2. Дурбінің визирлік oci (VV) оның айналу осіе (ТТ) перпендикуляр болуы тиіс.

Бул шарттың орындалмауы коллимациялық қатеге (С) әкеліп соғады. Коллимациялық қатені табу үшін теодолиттің айналу ociн тік багытқа келтареміз де, дурбіні алыс бip нуктеге көздейміз.

Алдымен дурбі вертикаль дөңгелек  оң жақта турған жагдайда (КП) кезделіп, микроскоптан есеп (a1) аламыз. Сонан кейін дурбіні зенит арқылы айналдырып (ягни вертикаль дөңгелек дурбінің сол жагында болады KЛ), қайтадан сол нуктеге кезделеді де, есеп (а₂) алынады.

5.6-суретте керсейлгендей, вертикаль дөңгелек оң жақта (КП) тургандагы есеп а1 дурыс есеп, а-дан С шамасына Kiшi, ал КЛ-дагы есеп а₂ нақты есеп, а+180°-тан С шамасына артьқ демек:

а = а1 -С; а +180 = а₂+С

 

Eкi теңдіктен коллимациялық қате (С) мен есептің дұрыс мәні а-ны анықтаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

М+180

5.6-сурет. Теодолиттің meкcepілyi

С = a_x-ci₂±\ 80° (5.1)

а, -<з₂ ± 180° (5.2)

5.2-формуладан лимбтен  алынған eкi есептеудің ариф метикалық ортасында коллимациялық қате жоқ екені Kөpiнiп тұр.

 

Коллимациялық қате С теодолиттің бұрыш өлшеу дәлдігінен аспауы керек. Егер қате мөлшерден асып кет-се, онда дурбінің көздеу oci тузетіледі Оны түзету үшін дүрбі сол белгілі нүктеге көзделіп, алидаданың жетекші бурамасы арқылы микроскопқа  дурыс есеп «а» қойылады.

A1+ а2 -180°

а = —  

2

Сол уацытта жіп торларының қиылысқан жері К көзделген нүктеден ығысады. Ол ығысуды жіптер торының тузеткіш винттері (5.6-сурет) кемегімен K-нi бұрынғы орнына келтіру арқылы тузейді Тузетілгеннен кейін теодолит қайтадан тексеріледі.

3. Дурбінің айналу oci (ТТ) теодолиттң негізгі ociнe (ZZ) перпендикуляр болуы Tиіc.
4. Жіп торларын тексеру. Жіп торларының тік штрихы коллимациялық жазықтықта жатуы керек. Теодолит жазық багытқа келтіріліп, дүрбі 6ip нуктеге кезделеді. Содан кейін дурбінің жетекші бурамасы арқылы оны тік багытта ерсілі-қарсылы жылжыту керек. Егер беленген нүкте әрдайым тік орналасқан қыл жіптің бойында қалса, онда шарттың орындалғаны.