Кыргызстандагы эң
чоң дарыя
Нарын, дарыя — Кыргызстандагыэңчоңжанасуусу мол дарыя.
Сыр дарыяныноңкурамы. Узундугу 534 км (ЧоңНарындыкошкондо 807 км), алабынынаянты
58370 км2. АлабытүндүктөнТескей ,Кыргыз, Талас
Ала-Тоолору, түштүктөнКакшаал, чыгыштан
Ак-Шыйрак, батыштан Фергана кыркатоолорумененчектешет. Ак-Шыйраккыркатоосунунтүндүк-батышкапталындагы Петров
мөңгүсүнүнэтегинде 3730 м бийиктиктежайгашканкөлдөнКумтөрдегенатмененбашталат
да, Арабелсуумененкошулуп , Тарагайды
(Жаакташ) түзөт. Тарагайменен Карасай
кошулганданкийинЧоң-Нарын депаталып,
тектирчелүүжайыкөрөөнмененбатышты карай
агат. Жогорку Нарын өрөөнүнүнборборубөлүгүндөсалааланып
, нугу кеңейип , батышында кайра кууштайт.
Булбөлүгүндөдарыяга Каракол (чыгыш) жана
Улан сууларыкошулат. Улан суусунунчатынан
Ай рысуунун (оңкуймасы) кошулушуначейинөтөкуушкапчыгайменен
агат. Орто Нарын өрөөнүнүнчыгышбөлүгүндөЧоң-Нарын,
Кичи-Нарын мененкошулат да, Нарындытүзөт.
Мындадарыя Нарын өрөөнүнүнсолжак чети
мененкеңдикбагытта агат. Булбөлүгүндөөрөөнкенен
, тектирчелүү. СолкуймасыТекесекириккошулганжердеганаНарындынсолжээгиндегикарбондун
аки таш теги мененоңжээгиндеги палеоген-неогендинкызылтүстүүтектерижакындашып,
куушөрөөндүпайдакылат. АламышыктыкуушАккыякапчыгайыаркылуужандапөтүп,
түндүк-батышбагытты карай шар агат. Андантөмөнбирнечекмгечейинөрөөнүкенен
, жээктерижапыз, нугунунтуурасы 80–100
мге жетет.
Куланак
кыштагынажакын Нарын бирнечесалаагабөлүнүп,
майдааралдардыпайдакылат. Аралдаржанадарыяжээктеримайдатокоймененкапталган.
БулбөлүгүндөНарынгаАт-БашыжанаАлабугасууларыкошулат.
Алабуганынчатынанбатышты карай 50 км
аралыктаМолдотоомененАкшыйрак (Чаарташ)
кыркатоолорунбөлүптуруучукууш ( нугунунтуурасы
40 – 50 м) капчыгайаркылууагып, Тогузтороойдуңуначыгат.
Өрөөндүнборбордубөлүгүндөжумурушагылташтууаралдаржанакумдуусайроондормененбөлүнгөнбирнечесалаа
бар. ТогузтородепрессиясынынбатышбөлүгүндөНарынгаКөкирим
(солкуймасы) суусукошулуп , МолдотоомененКөкиримтоосунбөлүпжатканкууш
кап чыгай (уз. 4 0 км) менентүндүктү карай
агат. КапчыгайданчыгаберишиндеэңирикуймасыКөкөмеренгекошулуп
,батышты карай чулутоотектердентүзүлгөнтектир-челүүкуушөрөөнмененжайылып
(туурасы 100–150 мге чейин ) агат. Батышты
карай өрөөнуламкеңейип, Кетментөбөөрөөнүнөчыгат.
МындаНарынгаЧычканжана Узун акматсууларыкошулат.
Нарын Кетментөбөөрөөнүнөнкийинтүштүк-батышты
карай 100 км аралыктаАтойнокжана Фергана
тоолорунбөлүпантецеденттикөрөөнменен
агат. Капчыгайданчыкканданкийинтүштүккө
карай бурулуп , өрөөнүкеңейип , НарынгаКарасуу(оң
) кошулат. Фергана өрөөнүнөчыккандаКарадарыямененкошулуп
, Сырдарыянытүзөт.
Нарындыналабындажалпыаянты
1357,8 км2болгон 2074 мөңгү бар. Көбү (70 %кежакыны)
Акшыйрак, Тескей Ала-Тоо, Жетим, Борколдой ж . б . кыркатоолордожайгашкан.
Иримөңгүлөрү: Петров (аянты 70,6 км2), Түндүк
Карасай (49,0 км2) ж . б . Нарындынузундугу
10 кмденашык 330 жанаанданчакан 500 куймасы
бар. Ирикуймалары: Кичи
Нарын ,Онарча , Кажырты, Көкөмерен , Чычкан , Узун акмат, Кара суу
( оң ), Ат-Башы , Алабуга, Алабуга (сол)ж. б.
Нарын негизинен кар-мөңгүжанабулак, ортоңкужанатөмөнкүагымдарында
кар жанабулаксууларынанкуралат. Апрелдекирип
,сентябрдатартылабаштайт. Башталышындагыбир
аз бөлүгүкышындатоңот; кышкысынНарындынкөпбөлүгүнөшыргалаңжанажээкмуздарымүнөздүү.
Жылдыкорточочыгымы Нарын шаарынажакын
88,4 м3/сек, эңкөбү 232 м3/сек (июль), эң азы
25,2 м3 /сек (январь), Фергана өрөөнүндө (Үчкоргон
ш. тушта) орт. чыгымы 432 м3/сек, эңкөпчыгымы
963 м3/сек (июнь), эң азы 161 м3/сек (февраль).
Сугатка (негизинен Фергана өрөөнүндө)
кеңирипайдаланылат. НарынданЧоң Фергана
каналы башталат. Нарын гидроэнергетика ресурстарынаөтө бай; энергиясынынкубаттуулугубоючаКМШде
7 -, потенциялдык ресурсу боюнчаВолгаданкийинки
2 -орун да ;жалпыкубаттуулугу 6956,3 миң кВт.
Генплан боюнчачаНарындыналабына 22 гидроэлектр
станция курулмакчы. НарындаАтбашы, Токтогул,
Үчкоргон ,Күрпсай , Ташкөмүр, ШамалдысайГЭСтерииштейт; КамбаратаГЭСикурулууда
(2004). Боюнан Нарын ,Ташкөмүр, Каракөл, Үчкоргон
ш., Достук, Токтогулшаарчалары, Казарман жана башка
кыштагы орун алган.