Адамдардың моногендік аурулары

      Осы аурудың 3 типінің гендері 5 хромосомада 5q 12.2-13 анықталған. Аурудың тұкым қуалауы осы хромосоманың инверсияланған аймағындағы 4 геннің мутациясына байланысты .

     Адреногенитальдық синдром (АГС) (ОМШ:291910; 202010; 2D2110; 201710)

     Бұл аурудың орташа жиілігі жаңа туылған нәрестелердің 1:12000 тең. Бұл ауру патогенезінің нeгiзi болып бүйрек үсті бездің жыныс және стероидтық гормондардың синтезделу тізбегінің (каскад) бip ферментінің белсенділігінің бұзылуы саналады.

   Стероидтар синтезінің бұзылуына алып келетін ферменттердің тұкым қуалайтын жетімсіздігінің (дефицит) 4 түрі белгілі (21-гидроксилаза, 3-β-гидроксистероиддегидрогеназа, 11β-гвдроксилаза, 17- α-гидроксилаза) және холестериннің митохондридщ\ің iuiKi мембранасына тасымалдануын жүзеге асыратын тасымалдаушы -протеиннің - STAR жетімсіздігі. Бұл ауру формаларының бәр! аутосомды-рецессивті тұқым қуалайды.

     Адреногенитальды синдромның ең  кең таралған формасы (90-95%) -прогестеронның дезоксикортикостеронға жэне 17-гидроксипрогестронның 11-дезоксикортизолға айналуын катализдейтін 21-гидроксилаза (цитохром 450 с21) ферментінің жетімсіздігіне (дефицит) байланысты дамиды. Оның екі классикалық клиникалық формасы белгілі-сольтерленуші және жай верильдік формасы.

     Сольтерленуші формасы — ферменттің толық жетімсіздігі (дефицит) жэне тұз айналымының бұзылуымен сипатталады. Патологиялық үдеріс ренин-альдостерон жүйесінде байқалады.

    Аурудың  клиникалық көpiнicтepi нәрестенің туылған күнінен бастап байқалады. Ол - кұсу, шеткі қанайналымның жетіспеушілігі, ұйқышыл болуы, азу т.б. күйлерінде дамиды. Ағзаның сусыздануы нәрестенің шөлдеуіне алып келеді және ол ана емшегін жиі сорады. Биохимиялық зерттеулер — гиперкалиемия, гипонатриемия, ацидоз болатынын көрсетеді.

      Жай вирильдеуші формасы - вирилденудің үделеуі, соматикалық. дамудың жеделденуі, бүйрекүсті бездің гормондарды бөліп шығаруының жоғарылауымен сипатталады.

     Жаңадан туылған қыз балалардың  сыртқы жыныс мүшелері, ерте даму  нәтижесінде, ересек әйелдердің сыртқы жыныс мүшесінe ұксас болады, яғни верилденеді. Мұныц негізгі ceбeбi - гипофизде аденокортикоидтық гормондар концентрациясының көбеюі салдарынан адреногормондардың өте көп мөлшерде синтезделуі болып табылады.

    Элерс-Данло синдромы (ОМ1М:153454)-түрліше жолдармен тұқым қуалайтын дәнекер ұлпаның гетерогенік аурулар тобы. Оның кeйбіp формаларын 1657 жылы Голландия оташысы Д.ван Мекрен сипаттап жазған. Кейінірек Э.Элерс (1901) және Х.АДанло (1908) бұл синдромды толығырақ зерттеген.

     Элерс-Данло синдромының ең негізгі белгілерінің бірі-коллаген гендерінің мутациялануы салдарынан коллаген синтезінің бұзылуы негізінде дәнекер ұлпаның туа біткен өте күшті (шектен тыс) созылмалы болуы саналады .

     Қaзipгi кезде Элерс-Данло синдромының 10 типі анықталған. Олардың 1-4,7,8 типтері аутосомды-доминантты, 6-типi аутосомды-рецессивті, 5,9 типтері Х-тіркескен жолдар арқылы  тұқым қуалайды. Бұл синдромның 5-10-шы типтері өте сирек кездеседі, ал 1,4 типтері-өте «зілді», 2-шi типi жеңіл күйде байқалады.

     Элерс-Данло синдромының симптомдар  кешені оның әртүрлі типтерінде  түрліше қайталана береді, сондықтан  олардың бәрімен де танысқан  жөн. Олар:

1 Tepici: өте күшті созылғыш, мақпалдай жұмсақ болуы, сыншыш, жиі қанағулар, қоңыр-қара сепкілдердің (20-дан астам), көптеген тыртықтардың болуы;

2. Буындары: шыншақтың-(5 саусқтың) 90° Kepi кайырылуы, шынтақ буынының, тізе буынының 10°-қа еркін кepi қайырылуы, буындардың жеп-жеңіл тайып шығуы, жалпақ табан;

3. Көздері-птоз, тор қабатының түсіп қалуы, көз алмасының жыртылуы;

4. Құлақтары: өте күшті созылуы;

4. Ticтepi: iшiнapa адентия, артық тістердің болуы, парадантоз, кариес;          6.Аяк-колдары: варрикоздык веналар, жілілншікте тepi асты түйіндердің болуы, жалпақ табан;

8 Журек: аритмия, вегетоқантамырлық (вегетососудистая) дистония, жүрекше-қарынша аралық қалпақша пролапсы;

9. Iшкi мүшелер: асқазан, бүйрек және жатыр птозы;

10.  Ми: ми  сосудтарының аневризмы, қанқұйылулар. Сонымен, Элерс-Данло синдромында ағзаныц барлық мүшелер жуйесінің бұзылыстары байқалады. Олардың арасынан маңызды диагностикалық белгілері-терінің өте күшті созылғыштығы, тepi асты туйіндердің болуы, буындардың жеңіл кepi қайырылуы, ұлпалардың жеп-жеңіл жарақаттануы, жүрекше-қарынша аралық қалпақщаның пролапсы.

  Зат алмасудың тұқым қуалайтын аурулары.

    Зат  алмасудың тұқым қуалайтын аурулары-адамдардың  ең жиі кездесетін және жақсы  зерттелген моногендік аурулар тобы болып табылады. Көптеген аурулардың клиникалық көpiнici субстраттарды (заттарды)ыдыратуға және тасымалдауға қатынасатын не жасуша рецепторлары қызметтерін атқаратын ферменттерд1ің кaтaлиздeyшi қызметтерінің жойылуына негізделеді. Бұл топ ауруларының патогенезі аралық заттардың жинақталуына не ақырғы өнімдерінің жетімсіздігіне (дефицит) алып келетін белгілі бір биохимиялық үдерістердің бұзылыстары болуы мүмкін.

 Фенилкетонурия (ФКУ) (ОМІМ:261600; 261630) - фенилгидроксилаза ферментінің белсенділігінің жеткіліксіз (төмендеуі не мүлдем болмауы) болуы нәтижесінде дамитын ауру. Оны 1934 жылы Феллинг алғаш рет сипаттап жазып, оның тұқым қуалайтындынын көрсеткен. Кейін Пенроуз бұл аурудың аутосомды-рецессивті тұкым қуалайтындығын анықтаған. ФКУ орташа жиілігі - жаңа туылғандардың 1:10000 тең. Фенилгидроксилаза ферментін (ФАГ) кодтайтын ген 12 хромосомада (12q22-q24.2) орналасқан. Геннің  негізгі мутациялары - 7,9 және 12-ші экзондарындағы жеке нуклеотидтердің алмасулары. Ресей және Шығыс Еуропа   елдерінде жиі кездесетін мутация 12-ші экзондағы аргининнің триптофанмен „ алмасуына алып келетін бip нуклеотид алмасуы (R408W) саналады (70%).

   ФКУ патогенезінің негізі болып ми және ішкi мүшелер жасушаларына улы әсер ететін фенилаланиннің және оның өнімдерінің -фенилпирожүзім, фенилсірке және фенил сүт қышқылдарының көптеп жинақталуы  саналады. Сонымен қатар, фенилаланин  алмасуының ақыргы өнiмi - меланиннің  жетімсіздігі байқалып, сыркаттардың терісінің,                             шаштарының, көздерінің, қасаң қабығының пигментациясының (боялуының) төмендеуі орын алады.

     Аурудың клиникалық көpiнicтepi дүниеге келгеннен кейін 2-3 аптада дами бастайды. Алғашқы симптомдары — тез қозу (мазасыздық), гиперрефлексия мен бұлшықет гиепртонусы.

    Сырқаттардың тер жэне несептерінің иici ерекше, «тышқан» иісіне уұқсас болады. Фенилаланиннің жинақталуы 6 жастан кейін ОНЖ кepi қайтпайтын өзгерістеріне ұласады. ФКУ сырқаттарында ақыл-естерінің кeмicтiгi байқалады.

     Пероксисомалық аурулар

    Пероксиомалық  аурулар — пероксисомалардың  құрылысының және қызметтерінің  бұзылуы негізінде дамитын аурулар тобы болып табылады. 50 жуық пероксисомалық ферменттер өте ұзын май кышкылдарының, дикарбон кышкыддарының, простагландердің бетта ( β тотығуын қамтамасыз етеді. Пероксисомаларда миелин құрамына кіретін және мембрана фосфолипидтерінің 5-20 % құрайтын плазмологендер биосинтезінің алгашқы eкi кезеңі жүзеге асады.

      Пероксисомалық аурулардың дамуының  негізгі ceбeптepi -органелла ішілік күрделі ферменттік реакциялардың, ақуыздардың органелла мембранасы аркылы тасымадануының жэне олардың рецепторларының қызметтерінің бұзылулары болып табылады.

      Перексисома биогенезіне қатынасатын ақуыздарды пероксиндер деп атайды. Қaзipгi кезде олардың 20-дан астамының қызметтері, 9 -ның гендерінің хромосомалардағы орындары анықталған - оларды РЕХ деп атайды.

      Пероксисомалық аурулардың ең  кең таралған түpi — Цельвегер синдромы. Оның жиілігі жаңа туылғандардың 1:25000-1:50000 аралығында. Бұл синдромның клиникалық симптомдары 1,2,3,5,6 және 12-шi пероксиндер гендерінің мутациялары нэтижесінде дамиды. Олардың барлығы аутосомды — рецессивті жолмен тұқым қуалайды.

       Алғашкы симптомдары туыла сала байқалады. Сырқаттарға құрсақ ішілік гипотрофия (салмағының аз болуы), бет және бас сүйегінің дизморфизмі т.б. тән. Ең маңызды симптомдары — бұлшықеттердің гипотониясы, бүйрек поликистозы, бас миының дамуының ақаулықтары.

Балалардың бәрінің психомоторлық дамуы кешігенді, тіршілік ұзактығы қысқарады. Сырқаттардың көпшіліпгі бip жыл iшіндe дүние салады.

Meндельдің заңдарынан тұқым  қуалайтын аурулар

    Соңға жыддардағы деректер бойынша  тұқым қуалайтын аурулардың тек 1/3 ғана дәстүрлі, моногенді аутосомды жылдармен тұқым қуалайды. Қалган тұқым қуалайтын аурулардың тұқым қуалаушылығы Г.Мендель заңдарынан өзгеше болады. Қaзipгi кезде оларды 4 топқа  бөледі:

   1) жыныспен пркес тукым куалайтын ауруар;

   2)   митохондриялык аурулар;

   3)  геномдык импринтинг аурулары;

   4) кайталанатын уш нуклеотидтер экспансиясы салдарьшан дамитын

аурулар.

   Х-тіркескен аурулар

    Бұл топқа жыныс хромосомалардағы гендердің мутациясы арқылы дамитын аурулар жатқызылады. Олардың көпшілігі Х-тіркескен тип арқылы тұқым қуалайды, ал У-хромосомаларда шамалы ғана гендер болады. Олардың мутациясы аталық жыныс бездің қызметінің бұзылуымен сипатталатын тұқым қуалайтын аурулардың дамуына алып келеді.

      Х-тіркескен тұқым қуалайтын аурулар моногендік аурулар сияқты, доминантты және рецессивті тұқым қуалайды. Олардың кейбіреулерін төменде сипаттаймыз.

           Дюшенн/Беккердің бұлшықeт дистрофиясы

(OMIM:310200)-ауру екi клиникалық формада                                                                                                                                                                                                                                                                     кездеседі. Дюшеннің бұлшықет дистрофиясы және Беккердің бұлшықет дистрофиясы. Біріншi форма 1868 жылы сипатталған, оның жиілігі жаңа туылғандардың 1:3000-35000 құрайды. Екінші форманы 1955 жылы П.Бекер сипаттап жазған, оның жиілігі ер адамдар арасында 1:20000-25000. Рецессивті тұқым қуалайды.

        Ауру ceбeбi болып дистрафин геннің мутациялары саналады. Мутациялардың негізгі типі — геннің әртүрлі ұштарындағы- 51 — ұшындағы 6-19 және З'-ұшындағы 40-43 экзондарды камтитын ipi делециялар болып табылады.

       Геннің қолдайтын ақуызы - дистрофин цитоқаңқаның мембраналық ақуыздары -спектрин тобына жатады және 4 доменнан тұрады. Дистро-финнің негізп қызметі — бұлшықеттің жирылуы кезінде бұлшықет талшығыньщ мықтылығын және иілімділігін қамтамасыз ету. Бұл дистрофиннің құбылыс ерекшелігі және спецификалыкқ орналасуы негізінде мүмкін болады. Ақуыз бұлшықет талшығының сарколеммасының (бұлшықет талшығының мембранасының) астында өрілген димер күйінде антипараллель орналасып, N-ұшымен цитоплазмалық актинмен, ал С— ұшымен мембраналық гликопротеин кешенімен байланысады. Дистрофин және онымен байланысқан ақуыздар кешені бұлшықет цитоқаңқасының ең маңызды элементі болып экзо және интрацеллюлярлық матрица құрылымдарының және бұлшықет талшығының мембранасы арқылы импульстардың өткізілуін қамтамасыз етеді.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

       Дистрофин болмаған жағдайларда мембрана бұзылады, онда некроз учаскелері пайда болады. Аурудың дамуы барысында бұлшықет талшығы толық бұзылады және дәнекер ұлпалы құрылымдармен алмастырылады. Бұл олардың көлемінің ұлғайып, қызметтік мүмкіншіліктерінің жойылуына не айтарлықтай төмендеуіне алып келеді.

       Аурудың алғашқы белгілері 1-5 жаста байқала бастайды. Сырқаттардың көпшілігінде алғашқы моторлық (қозғалыс) дамуының

кeшігyi орын алады. 14 жастан кейін өз бетінше жүргенде жиі құлап қалу, тез шаршауы байқалады. Аурудың алғашқы сатыларында ақ сіңір рефлекстері жойылады не төмендейді. Паталогиялық үдерістің әpi қарай дамуы нәтижесінде омыртқа жотасының, көкірек жасушасының, табандарының деформациялануы орын алады. Тағы бip белгі — аритмия және жүректің сол жақ қарыншасының гипертрофиясы симптомдары байқалатын кардиомиоиатияның дамуы.

      Сырқаттар 10-12 жасқа дейін аз беттерінше жүре алады, әрі қарай мүгедек арбасын пайдаланады.

       Тұқым қуалайтын аурулардың емдеу принциптері.

    Жақсы  зерттелген аурулар сияқты тұқым  қуалау потологиялары бар аурулардың  да емдеудің 3түрін ерекше атап  өтуге болады. Олар:симтоматикалық,постогенетикалық  және этиотроптикалық емдеу болып  табылады.Тұқым қуалайтын ауруларды  емдеумен қатар хирургиялық әдістің  орны айрықша,өйткені осы әдістің  кейбір кездері симптоматикалық  терапияның,кейде потогенетикалық  емдеудің,тағы екеуінің атар функцияларын  атқара алады.

 Симптаматикалық  және потогенетикалық емдеудің  тұрғыларында қазіргі заманауи  емдеу түрлері қолданылады,яғни  дәрілік,диетикалық,рентгенорадиолгиялық,физиотеравтикалық,климаттық  түрлері.Генетикалық диагноз,ауру  адамның күйі туралы клиникалық  мәлімет,аурудың динамикасы дәрігердің  бүкіл емдеу пеиодындағы үнемі  қатаң сақтайтын Гиппократтың:”  бүлдіріп алма!” принципін анықтауға  мүмкіндік береді.Туа біткен ауруларды  емдеу кезінде этикалық және  деонтологиялық нормаларды ерекше  ұқыпты сақтау керек.

 

                                   Симптоматикалық емдеу.

    Симптоматикалық емдеу тұқым қуалайтын барлық аурулардың емдеу кезінде қолданылады,егер дәрігер потогенетикалық терапия әдістерімен емдесе де ,оны қолданады.Тұқым қуалаушылық потологиялардың көптеген формалары үшін симптоматикалық емдеу түрі жалғыз әдіс болып табылады.

     Дәрігерлік  терапия  әр алуан және тұқым қуалайтын аурулардың түріне тәуелді болды.Соны ең бірі: бұрыннан қолданып жүрген симптоматикалық терапия-колхоцинді агриасты артритке қолдану болып  саналады.Осы емдеу түрін сонау онтик дәуіріндегі ежелгі гректер пйдалана білген. Осы емдеу түрін сонау антик дәуіріндегі ежелгі гректер пайдалана білген. Симптоматикалық емдеудің басқа мысалдарына мигреньнің тұқым қуалаушылық формаларда анальгетиктердің қолданалуы, тұқым қуалайтын аурулардың белгілердің пайда болу кезінде спецификалық транквилизаторлардың қолдану және т.б. жатады. Осы терапия бөлімінің дамуы фармакологияның қарқынды дамуымен тікелей байланысты. Сонымен бірге патогенездің шешелуі аурудың симптомдарының пайда болу себептерін түсінуге мүмкіндік береді. Осы негізде симптомдардың дәрілік коррекциясын жасауға болады, бірақ біріншілік патогендік терапияны жасауға әлі мүмкін емес. Мысал ретінде муковисцидоздың көпкомпонентті симптоматикалық емдеудің жалпы схемасын келтіруге болады.