Малдардың тұқымын асылдандыру

Бонтировка әдетте ұрпақ беретін малға жүргізіледі. Онв жүргізу жыл мезгілі мен малдың жасына, негізгі өнімдік бағытына байланысты болады. Бірақ малға ботировка оның негізгі өнімі толық жетілген уақытта жүргізіледі. Шаруашылықтарда тұқымдық мал топтары жыл сайын белгілі уақытта, ірі қара – сиыр, бұқа, алты айдан асқан баспақ, қойда – саулық. Қошқар, тоқтылар, қаракөл қозылары 1-2 күнділігінде, жылқыда  - бие, айғыр, екі жастағы байтал; түйеде – мая, бура, үшке келген еркек және ұрғашы жасан мал бонтировкадан өтуі тиіс.

Малдың түріне, тұқымына, жынысына байланысты оған бонтировка жүргізудің ерекшеліктері бар. Мұның бәрі Ауылшаруашылығы министрлігі бекіткен арнайы нұсқауларда нақты көрсентілген. Сол нұсқауларды бұлжытпай орындау керек /18,19/.

Бонтировка қорытындысымен шаруашылықта мал топтары бөлініп (селекциялық топ, өндірістік топ, т.т) олармен келешек жұмыс жоспары белгіленеді.

Шаруашылыққа тиімді сапалы мол өнімді малдарды сұрыптан алғаннан кейінгі жауапты зоотехнияялық жұмыс – жұп таңау. Жұп таңдау сұрыпталған малдардан ғылыми негізде бір-біріне лайықты, өздерінен жақсы ұрпақ беретін, аталық және аналық жұп құруды айтады. Яғни жұп таңдау таңдап алған, мысалы, саулықтан жақсы төл алу үшін оны қандай қошқармен шағылыстыру қажеттілігін дұрыс шешу. Сұрыптау мен жұп таңдау селоекция ғылымында тел ұғым. Мал тұқымын асылдандыруда бұл екі жұмысты бөліп қарауға болмайды, олар бір-бірін толықтырады. Екуін де үзіліссіз қатар қолданбайынша мал тұқымын асылдандыруда ойдағыдай нәтижеге жету мүмкін емес. Мысалы кез-кедген саулық пен қошқарды шағылыстырғанмен жақсы төл алынбайды. Белгілі бір мақсатта  жұп таңдау арқылы бір жағдайда іріктеп алған малдың ұнамды қасиеттерін оданәрі жетілдіріп, ұрпақтан-ұрпаққа нәсілдік негізде бекітуге болады. Сөйтіп жұп таңдау, сұрыптау бағытында белгіні жетілдіре түседі. Екінші бір бағытта ата-енесінің ұнамды қасиеттерін жаңа бір бағытта біріктіріп және сол ерекшеліктеріне қарай тұқым қуалайтын төл алуға болады. Бұл сұрыптау мүмкіншілігін кеңейте түседі.

Сайып келгенде сұрыптау малдың тағдырын шешеді, ал жұп таңдау келесі ұрпақтың тағдырын анықтайды. Ұрпақтың сапасы – ата-енесі нәсілдік қасиеттерінің бір-біріне үйлесімділігіне, лайықтылығына, яғни ата-ене жұбын дұрыс құруға байланысты. Тіпті нақты бір ата ана нәсілдік қасиеттерінің үйлесімділігі тұрақты емес, әр келесі ұрпақ алған сайын өзгеріп отыруы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда бір биеден ала да туады, құла да туады.

Мал шаруашылығында жұп таңдаудың екі түрі қолданылады: біртекті немесе гомогендік және әртекті немесе гетергогендік. Біртекті немесе гомогендік жұп таңдау дегенде өнімджік қасиеттері ұқсас малды шағылыстырады. Бұл жолмен селекционер аталық пен аналықты ұнамды ұқсас қасиеттерін ұрпақтан-ұрпаққа бекіңту, олардың гендік гомозиготалылығын арттыру арқылы құнды белгіні одан әрі жетілдіру, сонымен ұнамды топтардың малын көбейтуге қол жеткізу.

Әртекті, яғни гетерогендік жұп таңдау - өнімділік қасиеттерінде, тегінде айырмашылықтары бар аталық пен аналық малды шағылыстыру арқылы төл алу. Бұл әдісте көздейтін негізгі мақсат ата-енелерінен өзгеше төл алу. Гетерогендік жұп таңдаудың құндылығы да, осалдылығы да осында. Құндылығы – ол келесі ұрпақтағы өзгешеліктің пайда болуы, егер де ол ұнамды болса. Осалдығы- кейде өзгешеліктер ұнамсыз болады. Олай болмас үшін жұптаған малды бағытты түрде бағып-күту керек.

Жұп таңдаудың екі түрі де сұрыптау әсерін селекция бағытында күшейте түседі. әр текті жұп таңдау белгіленр өзгергіштігін күшейтіп сұрыптау мүмкіншіліктерін кеңейтсе, біртекті жұп құру –таңдап алған белгілерді ұрпақтан-ұрпаққа бекіте түседі /20,22,23/.

1.4. Мал өсіру әдістері

Мал өсіру әдістері таңдап алған малдың тұқымдық және түрлік тегін ескере отырып жүргізген жұп таңдау жүйесінің нақты іске асыру жолдарын айтады.

Әр тұқымды оның өзіне тән өзгешелігіне сәйкес пайдалану дұрыс болады. Ол үшін мал өсірудің ғылым мен тәжірибе тапқан түрлі-түрлі жолдары бар. Оның қайсысын қолдану жоғарыда айтылған жағдайларға тығыз байланысты. Қазір ғылымның қол жеткізген деңгейінде барша елдер мойындған мал өсіру әдістерінің үш түрі бар. Олар:

1. таза тқым өсіру
2. будандастыру
3. түраралық будандастыру

Таза тұқым өсіру әдісі ұрпақтан-ұрпаққа бір тұқымның малын өзара шағылыстыруды айтады. Таза тұқым өсіру қазіргі уақытта да, келешекте де мал шаруашылығында жетекші роль атқарады. Себебі тек таза тұқым өсіру әдісі арқылы ғана белгілі бір мал тұқымын сақтап және оны одан әрі жетілдіруге болады.

Бір тұқымның малында өнімнің бағыты мен мөлшері жалпы биологиялық және нәсілдік қасиеттері жағынан бір бағытта жүргізген сұрыптау, жұп таңдау жұмыстары жәнетегінің, өскен орталарының бірлігіне байланысты көптеген ұқсастық болады. Осыған байланысты оларды шағылыстырып отырғанда, бұл ұқсастық ұрпақтан ұрпаққа тарайды және күшейе береді, олардың өздеріне тән биологялық және шаруашылыққа тиімді қасиеттерін ұрпағына беру қабілеттілігі арта түседі. Мұның бәрінің негізінде – мал тұқымын таза өсірген уақытта, малдың тұқымқуалаушылық қасиеттерінің гомозиготалық дәрежесінің көбеюі жатыр. Таза тұқым өсіру әдісінің бұл ерекшеліктері асыл тұқымды мал бағытталған шаруашылықтарының негізгі міндетіне сай келеді. Ол міндет өз тұқымына тән, өз бойындағы қасиеттерін ұрпағына тұрақты бере алатын мал өсіру, оларды тұқым ретінде басқа  шаруашылыққа сату.

Таза тұқым өсру әдісі сапалы, мол өнімді малы бар өндірістік шаруашылықтарда да қолданыфлады. Мұндай шаруашылық асылдандыру жұмысын жолға қою арқылы асыл тұқымды мал өсіретін шаруашылыққы айналады.

Қорытып айтқанда, таза тұқым өсіру әдісі белгілі бір мал тұқымын сақтап, оны одан әрі жетілдіру үшін және таза тұқымды мал санын көбейту үшін қолданылады.

Таза тұқымды мал санын өсіру әдісінің табысты болуы мынадай басты шарттарға байланысты

1. өнімі шаруашылықтың бағытына, биологиялық қасиеттері жергілікті жердің жағдайына, ауа райына сәйкес келетін мал тұқымын таңдай білу
2. өнімділік және тұқымдық қасиеттері жағынан өсіру   де алға қойған мақсатқа сай келетін, малдың ең жақсыларын жүйелі түрде сұрыптап өсіру
3. іріктеліп алынған малдың бір-біріне неғұрлым лайықты аталық және аналық жұптар құрастыру, яғни жұп таңдау
4. мал тұқымының биологиялық ерекшеліктері мен өнімділік қасиеттерінің толық дамуына қолайлы мал азықтандыру, бағып-күту жағдайын жасау.

Таза тұқымды өсіру әдісі арқылы алынған малды таза қанды деп атайды.  Малдың таза қандылығы әдетте оның келешекте мол өнім беруімен оның төзімділігі жатады. Таза тұқым өсірудің жоғары дәрежелі, күрделі түрі мал тұқымы ішінде өзіндік ерекшеліктері бар топтар – аталық ізбен ұялар құру және оларды мал тұқымын жақсарту бағытында тиімді пайдалану. Мал тұқымын жақсартудың шегі жоқ

1. сіңіре будандастыру бұнда будандастыру жұмысын жүргізбес бұрын алдын ала барлығын, яғни тұқымды жан-жақты ойластырып, таңдап алады. Сол таңдап алынған тұқымның аталығы мен жергілікті ұрғашыларын шағылыстырады. Кейін әр келесі ұрпақ будандарының ұрғашыларын тек жақсартқыш тұқымның аталық малымен шағылыстырады. Кейін әр келесі ұрпақ будандарының ұрғашыларын тек жақсартқыш тұқымның аталық малымен шағылыстырады. Сіңре будандастыруға қатынасқан мал тұқымдарының санына байланысты бұл әдіс екі түрге бөлінеді: жай сіңіре будандастыру – жақсартқыш тұқым ретінде бір ғана мал тұқымы пайдаланылады. Мысалы, женргілікті қазақ қойларын қаракөл қошқарымен будандастырып, түбінде қаракөл қой тұқымын шығарып алуға болады.
2. Күрделі сіңіре будандастыру. Бұл әдісте жақсартқыш ретінде бірнеше мал тұқымы пайдаланылады. Мысалы, қазақ қойын алдымен Прекос қошқарымен, кейін Рамбулье қошқарымен шағылыстырып, нәтижесінде жергілікті жерде тамаша биязы жүн беретін қой тұқымы шығарылады. Сіңіре будандастырудың қай түрін қолданғанда болмасын есте болатын мәселе: ол  - жергілікті мао тұқымының пайдалы биологиялық қасиеттерін жоғалтпау, мүмкіндігінше жақсартылушы және жақсартушы тұқымдардың пайдалы қасиеттерін олардың буданында дұрыс ұштастыру. Нәтижесінде көздеген нысанаға қол жеткізу болып табылады. Сіңіре будандастыруды тиімді қолданудың мысалы ретінде қазақтың жергілікті сиырын республикалың оңтүстік-шығыс аудандарында швед тұқымымен, солтүстік-шығыс аудандарында симменталь тұқыммен жақсартуды келтіруге болады.
3. Қан араластыра будандастыру. Будандастырудың бұл қасиеті жалпы өнімдік, жергілікті жағдайға бейімделген малд тұқымының кенйбір кемшіліктерін жою үшін немесе кейбір өнімділік белгілерін жедел жетілдіру үшін қолданылады. Қан араластыру әдісігн қолданғанда жергілікті өсіретін тұқымның негізгі өнімдік типін бұзбауға тырысады. Қан араластыру әдісі жеміәсті болу үшін, біріншіден, жергілікті тұқым жақсартқыш тұқыммен бір рет қана шағылыстырылапды. Осы шағылыстырудан туған ұрпақты қайтадан жергілікті тұқыммен шағылыстырады. Жақсартқыш тұқымның будандарға одан әрі қатынасы болмайды. Бірақ алынған будандардыәр уақыт мұқият сұрыптап, олардан ұйлесімді жұп құрып отыру қажет. Сондықтан жақсартқыш тұқым өзінің өсімдік қасиеті жағынан жергілікті жақсарылтушы тұқымға жақын болып. Ол малда жетіспейтін қасиет жақсы дамыған болуы шарт. Қан араластыра будандастыруды асыл тұқымды мал шаруашылықтарында да, өндірістік шаруашылықтарда да қолдануға болады. Бірақ шаруашылықтың бьағытына қарай әрқайсысында бұл будандастырудың әдісін қолданудың ерекшеліктері бар. өндірістік шаруашылықта жақсартқыш тұқымның аталығы мен өнімі төмен аналықтарды шағылыстырады. Себебі таза тұқым өсіру әдісіне мұндай нашар саулықтардан сапалы төл алу үшін көп уақыт кетереді. Ал қан араластыру әдісі арқылы бірінші ұрпақтың өзінде-ақ өнімділік қасиетін бірсыпыра жақсартуға болады. Бұған жалпы будандастыруларда бірінші ұрпақта кездесетін гетерозис құбылысының пайдалы ықпалы тиеді. Бұл әдіс Қазақстан қой шаруашылығында жиі қолданыфлады. Мысалды, қазақтың арқар мериносын Аскания қой тұқымымен қан араластыру арқылы жергілікті қойдың сапасын едәуір жақсартты. Ірі қарадан Алатау сиырын Швед тұқымымен қан араластыра будандастырып, оның сүттілігі мен майлылығын және желін формасын жақсартты. Асыл тұқымды мал шаруашылықтарында қан араластыру әдісін пайдаланудағы негізгі мақсат – жаңа аталық із кұру. Осы аталық ізді пайдаланудағы негізгі мақсат  жалпй мал тұқымын жақсарту. Сондықтан жақсартқыш тұқыммен шағылыстыру үшін жергілікті мал тұқымына тән шаруашылыққа пайдалы өнімдік қасиеттері жақсы жетілген таңдаулы ұрғашылар бөлінеді. Будандармен жоғарыда айтылған тәртіппен жұмыс жүргізеді. Қан араластыру әдісін қолданғанда аса сақтық пен біргірлік керек. Жақсартқыш тұқымға жете мән бермеу, будандарды ретсіз сұрыптау мен кездейсоқ жұптау, жергілікті мал тұқымын жақсартудың орнына керісінше нәтиже алуға болады.
4. заводтық будандастыру шағылыстырылған мал тұқымдарының тиімді қасиеттеріне ұтымды ұштастырған, немесе кейбір қасиеттері бар мал тұқымын шығару үшін қолданылатын будандастыруды айтады. Қазіргі жаңа мал тұқымдарының басым көпшілігі будандастырудың осы әдісімен шағылыстырылады. Бірақ бұл будандастырудың қиын да күрделі екенін айту керек. Сондықтан бұл әдісті қолданып жоғары нәтижеге жету үшін, үлкен де білгір маман селекционер жұмысты бастамас бұрын жоспар жасап, нақты шаруашылықтарды белгілеп, тұқымдарды айқындап ашуы тиіс. Заводтық будандастыруды қолданғанда мына төменгі негізгі шарттарды басшылыққы алып байыпты жұмыс істеу керек;

а) жаңа тұқымның қандай болуы туралы нақты түсінік болуы шарт, яғни жаңа тұқымның ұнамды типі алдын ала белгілі, оның молелі болуы керек,

б) будандастырылатын мал тұқымын таңдау

в) будандастырудың ұтымды схемасын белгілеу

г) мүмкіндігінше тәжірибеде мол малды пайдалану

д) туыстас малды өзара шағылыстырғанда әсіресе жұмыстың басты кезінде аса ретті пайдалану

е) қажетті малға сәйкес белгілердің жақсы жетілуіне қолайлы жағдай туғызу.

5.      Өндірістік будандастыру. Етке тапсырылатын немесе басқа өнім алу үшін екі немесе бірнеше тұқымдарды будандастыру арқылы өндірістің пайдалылығын арттыру үшін қолданылатын әдіс. өндірістік будандастырудың екі түрі бар: жай және күрделі. Жай өндірістік будандастыру екі тұқымның малын бір-бірімен шағылыстырып, алған бірінші ұрпақ буданынан әр түрлі өнім алумен шектелу. Күрделі будандастыруға үш тұқым қатынасады. әуелі екі тұқымды будандастырады. Осы жолмен аынған будандар еркек ұрғашысына қарамай белгілі өнім алуға пайдаланылады. өндірістік будандастыруда көбіне тек бірінші будан ұрпақты алумен шектеледі. өндірістік будандарда герерозистік құбылыс жиі кездеседі. Гетерозистік будандар тез жетілгіш әрі өміршең, төзімді, жақсы бордақыланады. Азықтандыруы, бағып күтуі  бірдей жағдайдың өзінде, гетерозистік буындар таза тұқымдарға қарағанда өнімді 20-30 пайызға артық береді. Бірақ гетерозис құбылысы кез келген тұқымдарды будандастырғанда кездесе бермейді. Бұл құбылыс көбінесе будандастырылған екі тұқымның нәсілдік қасиеттерінің сәйкес келуіне байланысты. Республика ғалымдары мүйізді ірі қара шаруашылығының барлық саласында етті тұқыцдарды өндірістік будандастыру арқылы сиыр етін өндіруді 10-15 пайзға көбейтіп және өнімнің сапасын жақсартуға болатындығын зерттеулер арқылы толық дәлелдеп берді

6.          Кезек будандастыру будандастыруға  қатысатын мал тұқымының аталықтарын  алмастыра, кезек пайдалану. Кезек  будандастырудың өндірістік будандаструмен мақсаты бірдеі, яғни бірінші ұрпақта кездесетін гетерозис құбылысын мейлінше толық пайдалану. Сондықтан кезек будандастыруды жүргізгенде бірінші ұрпақтың және одан кейінгі әр келесі ұрпақтың ұрғашыларынан кензек будандастырудың қай түрінде де алынған төлдің енелері будан, ал аталары таза тұқым болып отыруы міндетті. Осының нәтижесінде әр уақытта біршама жоғары дәредедегі гетерозиготалықтың сақталуына байланысты бірнеше ұрпақ бойына гетерозисті будандарды алуды қамтамасз етеді.

7. Малды гибридтеу. Гибридтеу екі түрге жататын малдлы шағылыстыру. Гибриттердің ғылыми тәсіл ретінде жануарлардың өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығын және ұрықтану процестері мен олардың шығу тегін тексеруде маңызы өте үлкен. Дегенмен гибридтеуді қолданудағы нешізгі мақсат – жабайы және жартылай жабайы жануарларды адам игілігіне пайдалану. Осы тұрғыдан гибридтеуді екі түрге бөледі. Оның бірі – күнделікті пайдалануға жарайтын мал алу үшін, ал екіншісі – малдың жаңа тұқымдарын шығару үшін пайдаланады. Күнделікті пайдалануға жарайтын мал алу үшін қолданылатын гибридтеу көне заманнан белгілі. Адам осыдан 4 мың жыл бұрын есекпен жылқыны будандастырып, жүк артуға, қара жұмысқа төзімді, ұзақ тіршілік ететін ұрпақ-қашарды алған. Сол сияқты айыр түйе мен аруананы будандастырудан қоспақ түйе алған

II ЗЕРТТЕУ  ЄДІСТЕРІ

2.1. Малды азықтандыру  жолдары

Малдың өсіп-жетілуі үшін және сапалы өнім алу оларды азықпен қажетті мөлшерде қамтамасыз ету басты міндет болып табылады. Малдың азығының  құнарлығы, құндылығы, дәмділігі малдан алынатын өнімнің сапасына тығыз байланысты. Сондықтан малшаруашылығын дамыту үшін берік жем-шөп қорын жасау, азықтандыру мәселелерін ғылыми негізде ұйымдастыру қажет.

Мал азығының химиялық құрамы мен қоректілігі. Организмге енген түрлі заттар мен қосындылар ас қорыту ағзаларында белгілі жағдайлар туғызылғанда ғана бойға сіңіп, тіршілік қажеттілігіне пайдаланылады.

Азықтық заттардың қосындылары күрджелі және алуан түрлі болып келеді. Тек белок түрлері 5 миллионнан асады.

өсімдік клеткаларының қабығы целлюлозадан, ал жануарлар клеткасыбелоктан тұратындықтан, біріншілерінің құрамында  - клетчатка, екіншілерінің құрамнында протейн көп болады.

Жемшөптің қоректілігі оның химиялық құрамына байланысты болады. Қай азық болмасын, оның құрамы судан тұрады. Су негізгі қоректік зат емес, бірақ ол азық құрамында тіршілік үшін өте маңызды физиологиялық-биохимиялық қзмет атқарады. Сондықтан азықтардың құнарлылығын, құрамын зерттеу олардың ылғалдылылығын анықтаудан басталады.

Протеиндер. Шикі протеиндер- жемшөптегі барлық азотты қосындыларды біріктіретін ең маңызды қоректік зат. Жануарлар организмінің құрғақ затының жалпы алғанда 45 пайызы, ал кебір мүшелерінің 85 пайызы белоктан тұарды. өсімдіктегі белок көлемі біршама төмен.

Қоректік затар ішінде протеиндердің тіршілік үшін маңызы өте жоғары. Протеин мал азығында үзіліссіз еніп тұрмаса, организм тіршілігіне қауіп төнеді, тіпті тоқтауы мүмкін. Денедегі белок алмасуын қамтамасыз етіп, ескіріп ыдыраған қосындылар орнын жаңалармен алмастырып, өсіп келе жатқан жас организмде жаңа үстеме қосындылар құрастырып, өндірілетін өнім белогын түзуге жағдай туғызуы үшін қоршаған ортадан қажетті мөлшерде және сапалы деңгейде азоттық заттар еніп тұруы шарт. Барлық протеиндер организмде ферменттік қызмет атқарып, зат алмасу, денсаулық сақтау функцияларына белсенді қатысады. Қажетті жағдайда протеин энергия көзі ретінде де пайдалы.

Белоктар адам мен малдың қорегінің бірі болып табылады. Олар организм клеткаларының негізін құраушы күрделі, көп молекулалы органикалық қосылыстар болып саналады. Сонымен бірге олар денедегі заталмасу барысына да әсер етіп отырады. Себебі кейбір гормондар мен ферменттердің құрамында белок болады.  Химиялық құрамы жағынан жай белоктар протеиндер және күрделі белоктар протеидтер.