I Жел эрозиясының
егіншілікке келтірктін зияны.
Эрозияға кезінде қатты соққан жел жердің
үстіңгі қабатындағы топырақты ұшырып,дақылдардың
тамыры ашылып қалады.Ұшырылған топырақ
түйіршіктері дақылдардың жапырағын зақымдайды.Ықтау
жердегі өсімдіктердің көміліп қалуына
әкеліп соғады,ал кей жағдайда егістікті
көшкін топырақ басып алады да егіннен
ешқандай өнім алынбайды.Эрозия зардабынан
өнім кемуінің мөлшеріне байланысты дақылдар
үш топқа бөлінеді.Бірінші топқа мақта,күнбағыс,картоп,темекі,сәбіз,тары,күздік,
жаздық бидайлар,жүгері,көкеніс дақылдары
жатады. Бұл дақылдар өнімін қатты төмендетеді.Мысалы,топырағы
эрозияға аздап ұшыраған жерлерде аталған
дақылдардың өнімі 10-30 пайыз кемиді,орташа
бүлінген жерлерде 30-70,ал қатты бүлінген
жерлерде 65-90 пайыз кемиді.
Екінші топқа эрозиясына орташа ұшырайтын
арпа,қарақұмық,бұршақ тұқымдас біржылдық
шөптер сияқты дақылдар жатады.Бұл дақылдардың
өнімі эрозиядан аздап бүлінген танаптарда
5-15 пайыз, орташа бүлінген жерлерде -30-35,қатты
бүлінген танаптарда 40-70 пайыз кемиді.
Сұлы, қара бидай, көпжылдық шөптер басқа
дақылдарға қарағанда эрозияға төзімді
келеді.Бұл дақылдардың өнімі шамалы бүлінген
жерлерде 5-10 пайыз,орташа бүлінген жерлерде
15-40 пайыз, қатты булінген жерлерде 25-55
пайыз кемиді.
I 1.1 Жел эрозиясы
және оның зияндықтары.
Топырақ эрозиясы негізінен
екі факторлардың әсерінен пайда болады.
1.Табиғи фактор.
2.Адамның шаруашылық іс-әрекеті(антропогендік)
факторлар.
Табиғи факторларға климат, жер бедері,
топырақ және өсімдіктер жамылғысы жатады.
Климаттың ішіндетопырақ эрозиясын тудыратын
ең басты фактор-жел. Оның әсерінен негізінен
жел эрозиясыпайда болады.Ол әсіресе қуаңшыл
және өсімдік жамылғысы нашар, топырақтың
гронулометрияық құрамы жеңіл аймақтарда
күшті әсер етеді. П.С.Захаровтың деректері
бойынша жердің биіктік қабатына 10 см
биіктегі желдің жылдамдығы секундына
8-12 м болғанда эрозия пайда бола бастайды,
ал ол жылдамдық 12-15 м/сек жеткенде эрозия
процесі күшейіп,жел жылдамдығы 16-25 м/сек
жеткенде күшті эрозияға әкеліп соғады.
Эрозия топырақтың түзілу процесімен
қатар жүретін құбылыс. Жел эрозиясы кезинде
топырақтың майда бөлшектері ушып,қара
дауыл көтерледі. Жел қатты соққан
кезде топырақтың өсімдік жамылгысы жоқ
немесе ол аз жерде майда ұлпаны ұшырып
акетіп, жел эрозиясын тудырады.Бул қалыпты
эрозия деп аталады.Ол баяу жүреді және
аса зиян келтірмейді.Қалыпты эрозия климатққа,жер
бедеріне, топырақтың судың шаю күші мен
желдің бұзу төзімділігіне, өсімдік жамылғысының
сипаты мен тығыздығына байланысты болады.Жел
эрозиясы орманы жоқ,ашық, жауын-шашыны
шамалы жауатын жазық далалара болад.
Қазақстанда жел эрозиясы тың және тыңайған
жерлер игерілген өңірде көптеп
кездеседі.Ол жерлер жыртылғаннан кейн
Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, т.б.
обылыстардың топырақтары жел эрозиясынан
қатты зардап шекті. Жел эрозиясы кезінде
қарашірігі мол гронулометриялық құрамы
жеңіл, қоректік заттарға бай топырақтың
үстінгі құнарлы қабатының майда түйіршіктері
ауаға көтеріліп, желмен бірге ұшып кетеді.
Әр жердің өзіне тән үйреншікті желі болады.
Сол желдің әсерінен үлкенді-кішілі сырмалар,
құйындар болып турады. Бұл желдер үйреншікті
болған соң, оған көп көңіл бөлінбейді.Ал,
ғылымдардың есебіне қарағанда олардан
да келетін зиян аз емес. Мұндай эрозия
әсерінен күн сайын топырақтың құнарлығы
кеміп отырады,