Мемлекет түсінігі

КІРІСПЕ

Мемлекет түсінігі. Мемлекет саяси-құқықтық ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Мемлекет өзінің мыңдаған жылдарға созылған тарихи даму үрдісіне саясатшылар тарапынан түрліше бағаланып келеді. Мемлекеттің анықтамасын да түрлі көзқарастағы саяси қайраткерлер түрліше тұжырымдайды. Ежелгі грек философы Демокрит: «Мемлекет жалпыға бірдей игілік пен әділеттілік әкелуі керек»,- деп есептеген екен.Оның пайымдауынша: «Жақсы басқарылатын мемлекет – үлкен тірек, ол сақталып тұрғанда, онда бәрі де болады- бәрі тұтас болады, ол құлағанда, онымен бірге бәрі де өледі». Қазіргі заманғы философтар мен әлеуметтанушылардың пайымдауынша, мемлекет – қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі институт болып табылады.

Мемлекеттің белгілері мыналар:

- мемлекеттің орталық  және жергілікті билік органдары  жүйесі болады, оған заңды, атқарушы  және сот органдары, әскер, полиция  жатады;

- мемлекеттің тұрғындары  әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан,…) бөлінеді(ол бірліктер  әр елде түрліше аталады);

- мемлекеттің шекарасы  анық белгіленген аумағы болады;

- мемлекеттің ең  маңызды белгісі- оның өзге мемлекеттерден  тәуелсіздігі, егемендігі;

- мемлекет әскерді  полицияны, сотты, басқа мемлекеттік  мекемелерде қызмет істейтін  шенеуніктерді ұстау үшін салық  жинайды;

- мемлекет заңдар  және басқа нормативтік-құқықтық  актілер шығарады, солардың көмегімен  қоғамда тәртіп орнатады;

Мемлекеттің типтері.

Мемлекеттер типі жағынан екіге бөлінеді:

1.Аграрлық мемлекеттер  өз кезегінде құлиеленуші және  феодалдық болып екі сатыға  жіктеледі.

2. Индустриалдық  мемлекет.

Құлиеленушілік құрылыс орнағаннан бастап, мемлекет адамдар қауымдастықтарын бір орталыққа бағындырып, басқарып отыратын жоғарғы билікті иеленуші құрылымға айналды. Құлиеленуші мемлекет тұсындағы негізгі билік жүгізуші тап – құл иелері, ал өндіргіш күш ретіндекөрінген тап – құлдар болды Құлиеленушілік құрылыс тұсында материалдық игіліктерді өндіретін, мемлекеттің қазынасын толтырып отыратын негізгі күш құлдар болса да, бұл тұрпаттағы қоғамдардың таптық құрылымында құлдардың үлесінің көп болмағанын айтады.

Феодалдық мемлекеттердің мысалдарына VI-XII ғасырлар аралығында Қазақстан аумағында өмір сүрген Түрік, Батыс Түрік қағанаттарын, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттерін, өзге аумақтардан Киев Русін, Батыс Еуропадағы Ұлы Карл құрған мемлекеттерді алуға болады.

Алғашқы индустриалдық мемлекеттер санатында XVI ғасырдан бастап буржуазия билікке қол жеткізген Нидерландыны, XVII ғасырдағы революциядан кейінгі Англияны, XVIII ғасырда мемлекеттік құрылымның жаңаша дамуы жолына .

Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады. Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны — шексіз монархия.

Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп,  ел болғалы 20-жыл  уақыт  өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты,  Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-экономикалық қатынастарда терезесі  тең мүше болуымен  көрінеді.

Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Курстық жұмысты жазу барысында нормативтік актілер мен отандық және шет елдік авторлардың еңбектері қолданылды.

Курстық жұмыстың мақсаты:  мемлекеттің анықтамасына  жан-жақты тоқталып оның белгілерін ашып көрсету. Осы мақсатуқа жету үшін  төмендегідей міндеттер орындалады:

- мемлекеттің түсінігін  анықтау;

- мемлекеттің  түсінігін саралау кезіндегі әдістамалық  негіздерді зерттеу;

- мемлекеттің әлеуметтік  мәні және оның функцияларына  тоқталу;

- мемлекеттің әлеуметтік  мақсатын қарастыру;

- мемлекет функцияларын  анықтау;

- басқару  нысанына тоқталу;

- мемлекет механизмін  қарастыру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ

 

Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған зорлықты пайдалануға монополияға ие және қоғамды басқаруды арнайы механизмдер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық институты. Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік – тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Мемлекет – адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда болған саяси ұйым. Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың, топтардың, таптардың қарым – қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды қабылдайтын саяси ұйым. Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым. Мемлекет деген ұғым екі мағынада қолданылады:

1. Кең мағынасында үлкен әлеуметтік топтың ұйымын білдіреді де «халық», «қоғам», «ел» деген ұғымдарға сәйкес келеді;
2. Тар мағынасында басқару құрылымының, мемлекеттік аппараттың жиынтығын білдіріп, «үкімен», «әкімшілік» деген ұғымдарға сай келеді.Саясаттануда екінші мағынасында пайдаланылады.Бұдан кейінгі жерде біз де сол көзқарасты ұстанамыз.

Мемлекет-саяси жүйенің басты элементі, оның негізгі ұйымы.Ол-керек кезінде арнаулы күштеу органдарын пайдалана отырып, өз аумағында тұратын адамдардың мүддесін қорғауға тиіс және соған орай олардың арасындағы арақатынастарды құқықтық ережелер арқылы реттейтін қоғамдық механизм.

Мемлекет алғашқы қауымдық қоғамда болған жоқ.Ол құлиеленушілік қоғамда дүниеге келді. Оның пайда болуы және мәні жөнінде әр түрлі көзқарастар бар.Олардың ішінде ең кең тарағандары мыналар:

Теологиялық теория.Оның негізін салушы А.Августин мен Ф.Аквинский  мемлекеттің пайда болуын құдайдың құдіретімен түсіндірді.

Патриархтық теория.Оның негізін салушы XVIII ғасырда өмір сүрген ағылшын ойшылы Роберт Филмер мемлекеттің пайда боуын рулардың тайпаға, тайпалардың одан үлкен қауымдастыққа, олардың одан әрі мемлекетке дейін бірігуінен деп санайды.Осыған ұқсас идеяны Аристотельде айтқан болатын.

  Қоғамдық келісім теориясы (Т.Гоббс, Г.Гроций,Ж.Ж.Руссо) егеменді әміршісі мен оның қол астындағы адамдардың келісімінің арқасында мемлекет пайда болды дейді.

«Зорлық жасау»  теориясы (Е.Дюринг,Л.Гумплович, К.Каутский) бір елді екінші елдің басып алуының нәтижесінде арадағы қатынастарды реттеу үшін мемлекетпайда болды деп пайымдады.

  Психологиялық теория адамдарға бағыну мен құлшылық ету қажеттігі мәңгі бақи тән болған дегенді айтады.

Марксистік теория мемлекеттің  пайда болуын жеке меншік пен таптардың шығуымен байланыстырады.Ол экономика жағынан  үстемдік етуші таптың саяси үстемдігін қамтамасыз ету үшін және басқа таптардың қарсылығын асу үшін деп санайды.Ф.Энгельс  мемлекет әрдайым «ең қуатты, экономикалық жағынан үстем таптың мемлекеті болып табылады, сондай-ақ ол тап мемлекеттің көмегімен саяси жағынан да үстем тап болып аладыжәне осы арқылы езілген тапты басып-жаныштау және қанау үшін жаңа құралдарға ие бола алады» деп жазды. (К.Маркс пен Ф.Энгельс.Шығармалар, 21-том, 171-бет)

Қазіргі шетелдік зерттеушілер мемлекеттің мәні таптық күресті бітістіруде, татуластыруда деп біледі.Оған барлық халықтың,ұлттың мүддесіне сай келетін қоғамдық тәртіпті жасайтын ұйым,құрал ретінде қарайды.Қоғамға қауіпті әлеуметтік шиеленістерді асқындырмауға тырысып және оларды оларды саяси жолмен шешу үшін мелекет негізгі әлеуметтәк топтар арасындағы қатынастарға белсене араласып, ортадағы әділ төреші сияқты болу керек дейді.

Сонымен мемлекет деп белгілібір аумақ шеңберінде адамдардың әлеуметтік топтар, таптар мен бірлестіктердің қатынастары мен қызметерін ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін айтамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. МЕМЛЕКЕТ БЕЛГІЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мемлекеттің қоғамнан және басқа  да қоғамдық  ұйымдардан айырмасын  білуге  көмектесетін,  өзіне тән белгілері болады.

Біріншіден,   мемлекеттің тұтас аумағы  болады,  онда сол елдің өз халқы тұрады және оған сол мемлекеттің саяси  өктемдігі   жүреді.  Сол аумақта  өмір сүретін адамдар конституциялық құқықтары мен міндеттерін пайдаланып сол мемлекеттің азаматтарына  айналады.  Қандай мемлекет  болмасын өзінің аумағын сыртқы басқыншылықтан қорғау үшін  көп жағдайларды ұйымдастырады және  шешеді. Мемлекеттің даму  барысында халықтың  аумақтық принципі бірқатар мемлекеттік-құқықтық  институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс орната алды, ол оны нақтылай түсуге, тереңдетуге, айқын мазмұнмен толықтыруға бағытталған еді. Олардың ішінде  қандай да бір мемлекетке тиесілілігі бекітілген азаматтық институт ерекшеленеді.

Екіншіден,  мемлекеттің қоғамды, оның қызметін өз  жөнінде басқаруға құрылып, ерекше аппараты  бар,  саяси (өкіметі)  билігі болады. Демократиялық  қоғамда өкімет халықпен бірге  болады, себебі ол мемлекеттің аппаратын құрғанда тікелей қатынасып,   бөліктерінің қызметіне бақылау  жүргізеді.  Өзіне  жүктелген қызметті орындау үшін,  саяси өкімет,  заңдар  қабылдайды және    басқа да  бәріне  бірдей шешімдер шығарады. Құқықтық заңдар, ел азаматтарының  қолдауына  ие болып, мемлекет жағынан заңды  қимыл жасамай – ақ  ерікті түрде іске асырылады.  Өкімет өзін азаматтық  қоғамға  қарсы  қоймайды  және  оның мүддесін қамтамасыз етуге, экономикасының  дамуына барынша материалдық  жағдайлар жасап, қажетті  өмір сүру  деңгейіне жеткізуді көздейді.

Үшіншіден, тек мемлекет  ғана өзін тәуелсіз билік иесі екендігін көрсетеді.  Мемлекеттік өкімет-  жоғарғы, тәуелсіз   және бөлінбейді.   Оның жоғарылығы және тәуелсіздігі өзінен басқа, мысалы, партияларға не болмаса басқа да  ұйымдарға бөлінбейді, себебі мемлекет өзінің өкімет билігін ешқандай басқа ұйымдармен бөліспейді.  Мемлекеттің тәуелсіздігі халықтың тәуелсіздігіне қарсы  қойылмаған. Қазақстан Республикасының  1995 жылғы Конституциясы  бойынша  тек  халық қана    өкіметті және  тәуелсіздікті ұстайды.  Халық  референдум арқылы мемлекеттік  және қоғамдық, маңызды мәселелерді шешуге  құқығы  бар.  Мемлекеттің тәуелсіздігіне оның әртүрлі, қандай болса да өкіметтен тәуелсіздігі, ішкі және сыртқы проблемаларын шешу мүмкіндігіне  ие болғандығы.

Төртіншіден,  мемлекеттің өзі ғана, бәрін тегіс қамтитын ұйым.  Ол барлық халықты біріктреді  және оның  атынан шығады.  Оның шешімінің, барлық азаматтарға және олардың ұйымдарына міндеттілік маңызы бар.

Бесіншіден, тек мемлекет қана, әлеуметтік қажеттілікке,  отан қорғауға, мемлекеттік аппаратты ұстауға, өз  азаматтарынан және барлық ұйымдардан алым – салық  жинайды.

Мемлекеттің белгілері

• мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;

• мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады);

• мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы болады;

• мемлекеттің әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;

• мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады.

Мемлекет түрлері

Мемлекет құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:

• Унитарлық (лат. unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады. Мемлекеттік биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция, Қазақстан т.б. осы түрге жатады.

Унитарлы мемлекет - әкімшілік-территориялық бірлестіктердің саяси дербестігі болмайтын мемлекеттік құрылыс түрі. Мемлекеттік құрылысқа келесі сипаттамалар тән: елдің бүкіл территориясында тең жүретін біртұтас конституция; заңды күші бүкіл территорияға таралатын жоғарғы мемлекеттік билік органдарының біртұтас жүйесі; біртұтас құқық жүйесі; биліктің муниципалды органдарының жалпы мемлекеттік органдарға бағынуы.[1]

• Федерация (лат. foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруы. Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ,Алмания, Малайзия, т.б. жатады.