Сот актілерін орындау өндірісі

Шешiмдi орындау кезiнде айқынсыздықтар мен даулардың болмауы үшiн шешiмнiң қарар бөлiгiн сот анық және түсiнiктi болатындай етiп жазуға мiндеттi.

Шешiм талапкердiң мәлiмделген барлық талаптары бойынша қабылданады.

Бiр iс бойынша бiрнеше талаптар қосылған болса, немесе сот қарсы талап-арызды, не даудың мәнiне дербес талаптарын мәлiмдеген үшiншi тұлғалардың талап-арызын қарауға қабылдаған жағдайда, шешiмнiң қарар бөлiгiнде әрбiр талап бойынша кiмнiң, қандай нақты әрекеттердi және кiмнiң пайдасына, дауланған құқықтың қай тараптың пайдасына шешiлгенi соттың қаулысында нақты қорытындыланып көрсетiлуге тиiс.

Iске қатысуға тартылмаған адамдардың құқықтары мен мiндеттерi туралы мәселенi шешуге соттың құқығы жоқ.

Сондай-ақ заңда көрсетiлген басқа да мәселелер, атап айтқанда: сот шығындарының өтелуi, сот шешiмiне шағымдану тәртiбi мен мерзiмi, шешiмнiң орындауға қабылдану мерзiмi және оның орындалуын қамтамасыз ету мен орындау жөнiндегi шаралар, талап-арыздың орындалуын қамтамасыз ету туралы мәселенiң күшiн жою не сақталуы шешiлуге тиiс.

Мәлiмделген талаптардан толық немесе iшiнара бас тарту туралы шешiм шығару кезiнде ол кiмге қатысты және неден бас тартылғаны дәл көрсетiлуге тиiс.

АIЖК-нiң 100-бабына сәйкес сот шығындары iс бойынша мемлекеттiк баждан және iс жүргiзуге байланысты кеткен шығындардан тұрады.

Мемлекеттiк баж сомасын анықтау кезiнде сот "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексiнiң нормаларын басшылыққа алуға тиiс (Салық кодексi).

Iс бойынша пайда болған шығындарды iстi қарау және шешу, сондай-ақ  ол жөнiнде шығарылған шешiмдi орындау кезiнде мүдделi тұлғалардың нақты көтерген шығындары құрайды. Iс бойынша iс жүргiзуге байланысты шығындардың үлгi тiзбесi АIЖК-нiң 107-бабында қамтылған.

Қай тараптың пайдасына шешiм шығарылса, сот АIЖК-нiң 110-бабына орай екiншi жақтан, оның алғашқыда сот шығындарын өтеуден босатылғанына қарамастан, барлық шығындарды содан өндiредi.

Талапкер талап-арыздан бас тартқан кезде ол шеккен шығындардың орнын жауапкер толтырмайды. Егер талапкер талап-арыз берiлгеннен кейiн жауапкердiң оларды ерiктi түрде қанағаттандыруы нәтижесiнде өз талаптарын қолдаудан бас тартса, сот талапкердiң өтiнiшi бойынша талапкер шеккен сот шығындары мен өкiлдiң көмегiне төлеу жөнiндегi шығындарды жауапкерден өндiрiп беруге құқылы.

Талап-арыз iшiнара қанағаттандырылған кезде сот талапкер шеккен шығындарды талап-арыздың сотпен қанағаттандырған талаптарының мөлшерiне барабар, ал жауапкерге - талап-арыз талаптарының талапкерге бас тартылған бөлiгiне барабар тағайындайды.

Процеске қатысушы өкiлдердiң көмегiне ақы төлеу жөнiндегi шығындар тараптың нақты шеккен шығындары мөлшерiнде өндiрiлiп алынуы мүмкiн екенiн, бiрақ ақшалай талаптар бойынша өндiрiлетiн сома талап-арыздың қанағаттандырылатын бөлiгiнiң он процентiнен аспауға тиiс екенiн соттардың ескергенi жөн (АIЖК-нiң 111-бабы).

Бiрнеше жауапкерi бар iстер бойынша шешiмдер шығару кезiнде олардан сот шығындары ортақ қатынаста емес, үлестiк қатынаста өндiрiлiп алынады.

 Белгiлi бiр құқықты тану туралы iстер бойынша талап-арызды қанағаттандыру  кезiнде сот шешiмнiң қарар бөлiгiнде  тек құқықтың бар екенi ғана  емес, сонымен бiрге бұл танудың әкеп соғатын құқықтық салдарларын (мысалы, неке жарамсыз деп танылған кезде мұндай некенi тiркеу туралы акт жазбасы жойылады) көрсетуге мiндеттi.

Азаматтық кодекстiң 127-бабының 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының барлық аумағында белгiленген құны бойынша қолдануға мiндеттi заңды төлем құралы теңге болып табылады. Ақша сомаларын өндiрiп алу туралы талап-арыздар бойынша талаптарды қанағаттандыру кезiнде АIЖК-нiң 223-бабын қолдануға қатысты шешiмнiң қарар бөлiгiнде өндiрiлiп алынатын сомалардың мөлшерi цифрлармен және сөздермен, Қазақстан Республикасының ақша бiрлiгi - теңгемен көрсетiлуге тиiс. Мерзiмдi төлемдердi өндiрiп алу кезiнде сот өндiрiп алу жүргiзiлетiн кезеңдi көрсетуге мiндеттi.

Ақша сомасын шетел валютасымен өндiрiп алу кезiнде сот шетел валютасын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi шешiм шығаратын күнге белгiлеген бағамы бойынша теңгеге айналдыру жөнiндегi есептердi шешiмнiң дәлелдеу бөлiгiнде келтiруге мiндеттi.

Сот Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiмен, салық және кеден заңнамаларында көзделген, сондай-ақ тараптардың бiрi Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi мен Қаржы министрлiгi болған ("Валюталық реттеу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабы) жағдайларда, валюта операциясын жасау кезiнде пайда болған құқықтық қатынастар бойынша ақша сомасын шетел валютасы түрiнде өндiрiп алу туралы шешiм шығаруға құқылы.

 Сот мемлекеттiк органдардың, ұйымдар мен лауазымды адамдардың  заңсыз әрекеттерi (әрекетсiздiгi) мен  шешiмдерiн заңсыз деп тану  туралы iстер бойынша арызды қанағаттандырған  жағдайда, шешiмнiң қарар бөлiгiнде  дауланып отырған әрекеттi (әрекетсiздiктi) немесе шешiмдi заңсыз деп тануға тиiс. Сот АIЖК-нiң 282-бабына сәйкес, азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, бостандықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн толығымен қалпына келтiру жөнiнде шаралар қабылдайды, шешiмнiң қарар бөлiгiнде бұл жөнiнде көрсетiлуi тиiс.

Нормативтiк құқықтық актiнi заңға толық немесе iшiнара қайшы деп тану туралы iстер бойынша азаматтар мен заңды тұлғалардың арыздары қанағаттандырылған жағдайда, сот шешiмнiң қарар бөлiгiнде мұндай актiнi акт қабылданған сәттен бастап толығымен не оның бiр бөлiгi қолданылуға жатпайды деп тануға мiндеттi. Сот сондай-ақ нормативтiк құқықтық акт жарияланған бұқаралық ақпарат құралдарын сот шешiмi туралы хабарламаны сот белгiлеген мерзiмде жариялауға мiндеттейдi.

 Сот мүлiктi заттай алып беру кезiнде шешiмнiң қарар бөлiгiнде мүлiктiң жеке анықталған белгiлерiн және құнын көрсетедi.

Ортақ меншiктегi мүлiктi пайдалану не осындай мүлiктi (жер учаскелерi, үй құрылыстары және т.б.) бөлу тәртiбiн анықтау кезiнде сот шешiмнiң қарар бөлiгiнде тараптардың әрқайсысына берiлетiн мүлiк бөлiгiнiң мөлшерi мен шегiн, сонымен қатар ортақ пайдалануда қалған мүлiк бөлiгiнiң мөлшерi мен шегiн, өтетiн жерлердiң мөлшерi мен шекарасын, кiрiп-шығатын жерлердi әзiрлеу, шарбақтар орнатуды, үй-жайларды қайта жоспарлау тәртiбi мен назар аударуға лайық басқа да мән-жайларды анық әрi дәл көрсетуге тиiс.

Шешiмнiң қарар бөлiгiнiң мазмұны iстiң жекелеген санаттары бойынша қаралып отырған қатынастарды реттейтiн материалдық және iс жүргiзу құқығы нормаларына сәйкес келуге тиiс. Атап айтқанда:

а) некенi бұзу туралы iстер бойынша шешiмнiң қарар бөлiгi тараптардың барлық сұрақтары бойынша, оның iшiнде бiрлесiп қарау үшiн бiрiктiрiлген (некенi бұзу, алименттi өндiрiп алу, бiрлесiп жинаған мүлiктi бөлу және т.б) талаптары бойынша сот тұжырымдарымен қамтылуға тиiс. Сондай-ақ некенiң бұзылуын тiркеу үшiн қажеттi мәлiметтер, атап айтқанда: некенiң тiркелген күнi, акт жазбасының нөмiрi, некенi тiркеген органның атауы, ерлi-зайыптылардың неке туралы куәлiк бойынша тектерi, ерлi-зайыптылардың неке қиылғанға дейiнгi тектерi; некенiң бұзылғанын тiркеу үшiн тараптар арасында "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексiнiң (Салық кодексi) 498-бабымен белгiленген ставкалар бойынша мемлекеттiк бажды бөлу туралы көрсетiлуге тиiс.

Кәмелетке толмаған балалардың ата-аналарының қайсысымен бiрге тұратыны туралы ерлi-зайыптылар арасында келiсiм болмаған жағдайда, сот шешiмнiң қарар бөлiгiнде кәмелетке толмаған балалардың неке бұзылғаннан кейiн кiммен бiрге тұратынын анықтап көрсетуге тиiс.

Шешiмнiң осы бөлiгiнде сот шешiмi заңды күшiне енген күннен бастап некенiң бұзылатыны көрсетiлуге тиiс;

б) ұл (қыз) асырап алу туралы iстер бойынша өтiнiш негiздi болған жағдайда сот шешiмнiң қарар бөлiгiнде АIЖК-нiң 317-5-бабы бойынша өтiнiштiң қанағаттандырылғаны туралы көрсетедi. Асырап алушылардың (асырап алушының) өздерiн баланың ата-аналары (ата-анасы) ретiнде жазу туралы өтiнiшi болған жағдайда, сот баланың тууы туралы акт жазбасына ата-аналарына қатысты, баланың туған күнi мен жерi туралы өзгерiстердi енгiзу туралы мәселенi шешедi;

в) өндiрiсте болған жазатайым жағдай фактiсiн анықтау туралы арызды қанағаттандыра отырып, сот шешiмнiң қарар бөлiгiнде болған жазатайым жағдайдың уақыты мен орнын, жазатайым жағдайға ұшыраған адамның тегiн, атын және әкесiнiң атын, сондай-ақ өндiрiспен байланысты жазатайым жағдайды тану туралы көрсетуге мiндеттi.

Соттар iс жүргiзудi қысқарту кезiнде АIЖК-нiң 247-бабында көзделген негiздемелердiң кеңiнен түсiндiруге жатпайтынын ескеруге тиiс. АIЖК-нiң 247-бабының 1) тармақшасына сәйкес даудың сот қарауына жатпайтындығына байланысты iс жүргiзудi қысқарта отырып, сот осы iстiң кiмнiң қарауына жататынын және мүдделi тұлғаның қайда жүгiнуi керектiгiн ұйғарымда көрсетуге тиiс.

Тараптардың бiтiмгершiлiк келiсiмге келуiне және оны соттың бекiтуiне байланысты, АIЖК-нiң 247-бабының 4) тармақшасының негiздемесi бойынша iс жүргiзу қысқартылған жағдайда, сот ұйғарымның қарар бөлiгiнде бiтiмгершiлiк келiсiмнiң шарты, егер тараптар осындай тәртiптi көздесе, сот шығындары мен өкiлдiң көмегiне ақы төлеу жөнiндегi шығындарды тараптардың арасында бөлудiң тәртiбi көрсетiледi. Тараптар арасында сот шығындарын бөлудiң тәртiбi туралы келiсiм болмаған жағдайда, сот бұл мәселенi АIЖК-нiң 111 және 115-баптарында көзделген тәртiппен шешуге мiндеттi.

Сот АIЖК-нiң 249-бабында көрсетiлген негiздемелер бойынша талап-арызды қараусыз қалдырады, олардың тiзбесi түпкiлiктi болып табылады. Сот ұйғарымда iстiң сотта қаралуына кедергi келтiрiп отырған мән-жайларды қалай жоюға болатынын көрсетуге тиiс.

АIЖК-нiң 230-бабына орай шешiмдi шығарған сот өз бастамасы немесе iске қатысып отырған тұлғалардың арызы бойынша шешiмде жiберiлген қате жазуларды немесе анық арифметикалық қателердi түзетуге құқылы. Түзетулердi енгiзу туралы мәселе шығарылған шешiмнiң орындалған-орындалмағанына қарамастан, бiрақ ол мәжбүрлеп орындатуға ұсынылуы мүмкiн уақыттың iшiнде заңмен белгiленген мерзiмнiң шегiнде шешiлуi мүмкiн.

Шешiм дереу орындалатын жағдайларды қоспағанда, ол заңды күшiне енгеннен кейiн орындалады. Сот АIЖК-нiң 237-бабында көрсетiлген iстер бойынша шешiмдердi шығару кезiнде, талаптар қанағаттандырылған жағдайда, оның қарар бөлiгiнде сот шешiмiнiң мiндеттi түрде дереу орындалатынын көрсетедi.

Егер айрықша мән-жайлардың салдарынан шешiмдi орындаудағы кiдiрiс өндiрiп алушы үшiн елеулi шығынға әкеп соғуы мүмкiн болса немесе шешiмдi орындау мүмкiн болмаса (мысалы, талапкерге берiлген мүлiктiң жойылуы) сот талапкердiң өтiнiшi бойынша шешiмдi дереу орындатуы мүмкiн. Сот шешiмiн дереу орындау туралы мәселе шешiмдi шығару кезiнде шешiлуi мүмкiн. Шешiмдi дереу орындау туралы өтiнiш шешiм шығарылғаннан кейiн де қаралуы ықтимал, мұндай жағдайда өтiнiш iске қатысушы адамдарға отырыстың өткiзiлетiн орны мен уақыты туралы хабарлана отырып, сот отырысында қаралады, алайда олардың қатыспауы осы мәселенi шешуге кедергi болмайды. Шешiмдi дереу орындау туралы ұйғарым кеңесу бөлмесiнде шығарылады және iске тiгiледi.

АIЖК-нiң 238-бабына сәйкес шығарылған сот шешiмiн дереу орындау туралы сот ұйғарымына жеке шағым беру, жеке наразылық келтiру мұндай ұйғарымның орындалуын тоқтата тұрады. Сонымен қатар, соттың шешiмiн дереу орындауды қолданудан бас тарту туралы сот ұйғарымына сот шешiмiнен бөлек шағымдануға, наразылық келтiруге болмайды.

 Сот АIЖК-нiң 239-бабына сәйкес, дереу орындауға жiберiлмеген сот шешiмiнiң АIЖК-нiң 15-тарауымен белгiленген талап-арыздың орындалуын қамтамасыз ету тәртiбiмен орындалуын қамтамасыз ете алады. Бұл орайда шешiмнiң орындалуын қамтамасыз ету мәселесi iстi мәнi бойынша қараумен бiр мезгiлде шешiлуi мүмкiн, бұл жөнiнде шешiмнiң қарар бөлiгiнде көрсетiледi, не талап-арызды қамтамасыз ету туралы мәселенi шешу үшiн көзделген тәртiппен шешiм қабылданғаннан кейiн сот ұйғарымын шығару жолымен шешiлуi мүмкiн.

Шетелдiк соттар мен төрелiк соттардың шешiмдерi, АIЖК-нiң 425-бабына сәйкес, егер бұл Қазақстан Республикасының заңымен немесе халықаралық шарттарымен көзделсе, шешiм заңды күшiне енген кезден бастап үш жыл iшiнде Қазақстан Республикасында мәжбүрлеп орындатуға берiлуi мүмкiн. Мұндай шешiмдi орындау мүдделi тараптың өтiнiшi бойынша Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң шешiм орындалатын орны бойынша белгiлеген соттылық қағидаларына сәйкес Қазақстан Республикасы сотының ұйғарымымен жүргiзiледi.

Әдетте өтiнiшке:

- мәжбүрлеп орындату туралы рұқсат сұралып отырған шешiмнiң тиiсiнше куәландырылған көшiрмесi;

- шешiмнiң заңды күшiне енгенi туралы ресми құжат, егер осы  мән-жай шешiм мәтiнiнен байқалмайтын  болса;

- өзiне қарсы шешiм шығарылған  тараптың iс жүргiзу әрекетiне  қабiлетсiздiгi жағдайында тараптың немесе оның өкiлiнiң процесс туралы тиiсiнше хабардар болғанын растайтын дәлелдемелер;

- шешiмнiң iшiнара орындалғаны туралы  белгiсi бар атқару құжаты, егер  осындай шешiм болған жағдайда;

- келiсiм-шарт бойынша соттылық  туралы iстер жөнiнде тараптардың осы мәселе бойынша келiсiмiн растайтын құжат қоса тiркеледi.

Мәжбүрлеп орындатылатын шешiмдi тану және iске асыру туралы шешiмдi қарайтын сот шешiмнiң мәжбүрлеп орындатылуы мүмкiн мән-жайларды анықтаумен шектеледi.

Сот шешiмiн мәжбүрлеп орындатуға рұқсат сұратылып отырған басқа тарап:

- дауды құзыреттi емес соттың  қарағаны;

- iстiң процесс туралы хабардар  етiлмеген тараптың қатысуынсыз  қаралғаны;

- шешiмдi мәжбүрлеп орындатуға ұсынудың  үш жылдық мерзiмiнiң өткенi;

- осы тараптар арасында сол мәселе және сол негiздер бойынша бұрын заңды күшiне енген шешiмнiң болуы туралы дәлелдемелердi ұсынған жағдайда, сот шешiмiн мәжбүрлеп орындатқызудан бас тартуға құқылы.

Сот АIЖК-нiң 234-бабына сәйкес алып берiлген ақша сомасын индекстеу туралы ұйғарым шығаруға құқылы. Индекстеу Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң сот шешiмi орындалатын күнгi қайта қаржыландыру ставкасы негiзге алына отырып, шешiм заңды күшiне енген күннен бастап борышкер ақшалай мiндеттеменi нақтылы орындаған күнге дейiнгi кезеңге есептеледi.