Халықаралық гуманитарлық құқық

Халықаралық гуманитарлық құқық – соғыс кезінде мемлекеттер  арасындағы қатынастарды реттейтін  халықаралық құқықтың нормалары  мен принциптерінің жиынтығы.

Халықаралық гуманитарлық құқықтың жеке әдеттегі нормалары ерте замандарда қалыптасқан. Содан кейін олар халықаралық шарттарда бекітіле бастады. Бұл ережелерде соғысушы тараптарға қалай бір біріне деген қатынасу керектігі қарастырылды.

Халықаралық құқық нормалары  қарулы қақтығыс басталғанда күшіне еніп, әскери қимылдардың аяқталуымен  тоқтатылады.

Халықаралық гуманитарлық құқықтың пайда болуына дейін қарулы қақтығыстар әдет ғұрыптарға негізделген жазылмаған нормалармен реттелген. Содан кейін соғысушы тараптар соғыстан кейін қабылдаған екіжақты келісім шарттар пайда бола бастады.

Бірақ сол кездегі соғыс кездеріне қолданылған құқық уақыт және кеңістік жағынан шектелген. Яғни, нормалары тек қана нақты бір соғысқа немесе бір ғана қарулы қақтығысқа қолданылды. Бұл нормалар заманға сай, орны жағынан да, қағидаларға сай өзгеріп отырды.

Халықаралық гуманитарлық құқық 1864 жылы 16 мемлекет өкілдері қатысқан, соғыс кезіндегі жаралылар мен аурулардың жағдайын жақсарту жөніндегі Женева Конвенциясы қабылданған, бірінші Женева конференциясынан кейін пайда болды деп есептеледі.

Халықаралық гуманитарлық құқық  хронологиялық дамуы келесідей:

• 1864 ж. Соғыс кезіндегі жаралылар мен аурулардың жағдайын жақсарту жөніндегі Женева Конвенциясы;
• 1868 ж. Санкт-Петербург декларациясы ( соғыс кезінде кейбір оқ түріне шектеу қою);
• 1899 ж. Соғыс кезінде заңдар және теңіздегі соғыс қимылдарына 1864 жылға Женева конвенциясының қағидаларын қолдану туралы Гаага конвенциясы;
• 1906 ж. 1864 жылғы Женева Конвенциясын қайта қарау және дамыту;
• 1907 ж. 1899 жылы Гаага конвенциясын қайта қарау және жаңадан конвенциялар қабылдау;
• 1925 ж. Соғыс кезінде тұншықтырғыш, уландырғыш және басқа да сол тәріздез газдарды және бактериологиялық заттарды қолдануды шектеу туралы Женева хаттамасы;
• 1929 ж. Екі Женева конвенциясы:
• 1906 жылғы Женева конвенциясын қайта қарау және дамыт туралы;
• Әскери тұтқындамен қатынас туралы Женева Конвенциясы;
• 1949 ж. Төрт Женева конвенциясы:
• Әрекеттегі армиялардағы жаралылар мен аурулардың жағдайын жақсарту туралы Женева Конвенциясы;
• Теңіздегі қарулы күштер құрамынан кеме апатына ұшыраған жаралылардың, аурулардың және адамдардың жағдайын жақсарту туралы Женева Конвенциясы;
• Әскери тұтқындармен қатынасу жөніндегі Женева Конвенциясы;
• Азаматтық халықты соғыс кезінде қорғау туралы Женева Конвенциясы;
• 1954 ж. Қарулы қақтығыстар кезінде мәдени құндылықтарды қорғау туралы Гаага Конвенция;
• 1972 ж. Бактериологиялық (биологиялық) және уландырғыш қаруларды өндіру, шығару және қорға жинау шектеу қою және оларды жою туралы Конвенция;
• 1977 ж. 1949 жылғы Женева конвенциясына қосымша Халықаралық (І хаттама ) және халықаралық емес (ІІ хаттама)  қаруыл қақтығыста құрбандарды қорғау туралы екі хаттама;
• 1980 ж. Аса үлкен зардап әкелуі мүмкін деп есептелетін нақты бір қару түрлеріне шектеу қою немесе тыйым салу туралы Конвенция. Бұл Конвенцияға:
• Табылмайтын, анықталмайтын қалдықтар, сынықтар туралы Хаттама (І);
• Мина, мина-тұзақ қолдануды шектеу немесе жою туралы Хаттама (ІІ);
• Өртегіш, жарылғыш қаруды қолдануды шектеу және жою туралы Хаттама (ІІІ);
• 1993 ж. Химиялық қаруды өндіру, шығару және жинауды шектеу және оны жою туралы Конвенция;
• 1995 ж. Көзді шағылыстыратын лазерлік қаруға қатысты Хаттама (1980 ж Конвенцияға қосымша ІҮ Хаттама (жаңа));
• 1996 ж. Мина, мина-тұзақ және басқа да заттарды қолдануды шектеу немесе тыйым салу туралы қайта қаралған Хаттама ( 1980 ж. Конвенцияға қосымша ІІ хаттама (қайта қаралған));
• 1997 ж. Жаяу әскерлерге қойылатын миналарды қолдану, жинау, өндіру және беруге тыйым салу және оларды жою туралы Конвенция;

Жоғарыда келтірілген  тізім қарулы қақтығыстардың гуманитарлық құқықтың эволюциялық дамуына әсері іс жүзінде тез болды. Мысалы:

Бірінші дүниежүзілік соғыс (1914-1918 жж.). Қолданылған соғыс жүргізу  әдіс тәсілдері жаңа болмаса да, жоғарғы деңгейде болды. Осы тәсілдердің  арасында газдарды қолдану, алғашқы  әуе бомбалау, мыңдаған әскери қызметкерлерді тұтқындау болды. 1925 ж. және 1929 ж. Шарттар осыған жауап ретінде болды.

Екінші дүниежүзілік соғыс (1939-1945 жж.). Өлтірілген азаматтық  халық саны қайтыс болған әскери қызметкерлер санына тең болды, 1914 ж.-1918 ж. бұндай сәйкестіктер көп болмады. 1949 жылы осындай жағдайларды уайымдаған халықаралық қауымдастық әрекеттегі конвенцияларды қайта қарап жаңа құжат – Азаматтық халықты қорғау туралы ІҮ Женева конвенциясын қабылдады.

Кейінірек, 1977 жылы қабылданған  қосымша хаттамалар сол кездегі ұлт азаттық соғыстарда туындаған мәселелерге жауап ретінде болды. (1949 жы Конвенциялар бұл мәселене тек ішінара қарастырады).

Бүгінгі таңды ХХІ  ғасырда халықаралық қауіпсіздік  тұжырымдамасы түпкілікті өзгеруді. Егер 1945 жылы БҰҰ келешек ұрпақты мемлекетаралық соғыстан арылту үшін құрылса, онда қазіргі уақытта бұған қоса бірінші кезекте болып бейбіт халықтың, ішкі қарулы қақтығыстан зардап шеккен жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау табылады. Сондықтан, ХХІ ғасырда БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдар адамның жалпы құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында одан әрі шаралар қарастыруға күш салуда. Ал, халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтарын халықаралық реттеу халықаралық қауымдастық қызметінің басты назарында.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Баскин, Ю.Я. История  международного права / Ю.Я. Баскин, Д.И.Фельдман. - М.: Международные отношения, 1990.

2. Буткевич, В.Г. Международное  право. Основы теории / В.Г. Буткевич, В.В. Мицик, О.В. Задорожный; под ред. В.Г.Буткевича. - Киев, 2004.

3. Ваттель, Э. Право  народов, или принципы естественного  права, применяемые к поведению  и делам наций и суверенов  / Э. Ваттель; пер. с фр. В.Н.  Дурденевского, Ф.А. Кублицкого. - М.: Госюриздат, 1960.