Салықтардың пайда болуы мен дамуы

Салықтардың пайда болуы мен дамуы

1. Салықтардың пайда болуы мен дамуы 
    
   Салықтардың экономикалық категория ретінде пайда болуы мен қызмет атқаруы мемлекттің дамуымен байланысты. 
   Қандай да бір мемлекет тек қана белгіленген меншік қаржылық базаға ие болған кезде қызмет атқару мүмкін. Қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің аппаратын ұстау және мемлекеттік қызметі іске асыру процессінде пайда болатын шығыстарды жабу үшін белгілі ақша саласына ие болғанда. Ақша өндірістің материалдық саласында пайда болуы. Бұл салаға, мемлекеттік қызмет, басқару қызметтің алуан түрлілігі болғандықтан, қатысты емес. Басқаша сөзбен айтқанда, бөлек қарастырылатын, мемлекеттік қызметінің нақты еңбегі, сол сияқты жалпы, барлық мемлекеттік аппараттың қызметі, сөзсіз қоғамдық – пайдалы сипатына ие болып отырғанымен ақша түрінде көрінетін құны бар өнімді шығармайды. Осыдан, мемлекеттің ақша іздестіруі – «мемлекеттің қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін қажетті ақша қаражаттарын жұмылдыру» деп аталатын, оның қарсылық қызмет элементінің мазмұнын құрайды. 
   Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады.  
   Кейбір жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны беруде негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің классикалық мысалы – мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа жаѓдайларда, мемлекетпен аќшаны табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен іске асырылады. Бұл жерде классикалыќ мысалы болып салыќтар табылады. 
   Салыќтар, іскері пайдамен ќатар, мемлкет өзіне аќша табудыњ ењ ежелгі тәсілі болып табылады. 
   Мемлекеттік ұйымдастырудыњ ењ басты кезењдерінде салыќ салудыњ бастапќы нысаны деп ќұрбан беруді санауѓа болады. Бұл тек ќана ерікті түрде жүзеге асырылуы деп ойлаѓан дұрыс емес. Себебі, ќұрбан беру, міндетті түрде жүргізіліп, мәжбүрлі төлем немесе алым болѓан. 
   Ќазаќстан аймаѓында салыќ салудыњ өзгеше жүйесі ќалыптасќан.  
   Бұл жерде, салыќтар, бұрынѓы заманнан бастап зекет (жер рентасы – мал шаруашылыќ аймаќтарында малдыњ 20 бөлімі), үшір (астыќтан 10 бөлімі) ретінде алынѓан. Себебі, ауыл шаруашылыѓындаѓы малшылар байлар мен билердіњ жерлерінде көшпелі тұрмыс жүргізген. Осыѓан ќоса алар, хандар мен билер далада жүрген кезде оларды асырап, жауынгерлерді әскери жараќпен және тамаќпен ќамтамасыз еткен. Яѓни, өзініњ ханына сыйлыќ берген: малмен – соѓым және етпен – сыбаѓа.  
   Сонымен ќатар, сот талабыныњ сомасынан 1/10 мөлшерінде, сот бажы ханлыќ болѓан. Таѓы да баждыњ бір түрі – бұл көшпелі жерлерден өткен үшін баж төлемі. Ал соѓыс кездерде, малдан басќа, табыстыњ ірі көзі болып әскери табыс – ясыр болѓан. 
   XVIII ѓасырда Тәуке хан адат жүйесін ќұрастырѓан. Бұл тарихта Тәуке ханныњ «Жеті жарѓысы» деп ќалѓан. Бұнда, ќазаќ – феодал ќоѓамыныњ әр түрлі әлеуметтік топтардаѓы өкілдердіњ мүлік ќарым – ќатынастары реттелген. Тәуке ханныњ «Жеті жарѓысыныњ» бір бабы «ќұнды» белгілеген. Яѓни, ќұн бұл өлтірілген солтанныњ немесе хаджаныњ туысќандарына жеті еселік мөлшерде (атаѓы жоќ жеті малшы үшін төлем ретінде) төлем. Ал ќұл өлтірілген кезде ол ит өлген сияќты саналѓан. 
   Солтанды немесе хаджаны ренжіткен үшін айып алынѓан, яѓни айып – тоѓыз мал мөлшеріндегі айыппұл, ал сойѓан үшін – 27 малѓа тењ айыппұл. Егер, ќұн немесе айыппұл төленбесе, байдыњ «барымтаѓа» ќұќыѓы бар болѓан. «Барымта» - жауапкердіњ немесе оныњ туыстарыныњ малын тартып алу. 
   1841 жылы Жәњгір ханныњ нұсќауы бойынша «Зекетті алу туралы» аќша нысанын енгізген, яѓни зекет – аќшамен, немесе малмен. Бұл, ќазаќ – феодал ќоѓам дамуындаѓы сапалы жања дењгейдіњ пайда болѓанын білдіреді. Яѓни, тауар өндірісініњ жоѓары дењгейіне жету. 
   Жоѓары аталѓан алымдардан басќа, ішкі орданыњ ќазаќ тұрѓын салыѓы, ешќай жерде бекітілмеген, яѓни, жазылмаѓан, салыќтыќ төлемдерін төлеген. Мысалы, басќа тайпаларда жұмыс істеген үшін төлем – «билеттік алым», киіз үйге алым, басќа жерлерге малды жіберген үшін акциз төлемі. 
   Сонымен ќатар, бұрынѓы заманда салыќ салуда әр түрлі ќарсы әрекеттер болѓан. Мысалы, Афинада ерікті азамат салыќ төлемегеннен басќа адамдардан айырылады деп саналѓан. Ерікті ќұрбан беру – әр азаматтыњ өз тілегі. Біраќ, ірі шыѓыстар пайда болѓан кезде ќаланыњ халыќ жиналысы табыстан центтік аударым белгілейді. 
   Бұрынѓы заманнан келіп жатќан салыќ жүйелерін ќарастырып кетейік. 
   Алѓашќы рет мемлекет Рим ќаласынан және оныњ ќасындаѓы аймаќтардан тұрѓан. Бейбітшілік уаќытта салыќтар болмаѓан. Ќаланы басќару бойынша шыѓыстар минималды болѓан, себебі, басќарушылар өз ќызметін аќысыз атќарып, кейбір кездерде өздерініњ ќаражаттарын салѓан. Шыѓыстардыњ негізгі бабы ќоѓамдыќ жерлерді ќұру шыѓындары.  
   Соѓыс уаќытта Рим азаматтары өздерініњ кірістеріне сай салыќ төлеген. 
   Салыќтыњ сомасын (ценз) аныќтау әр – бір бес жылда тањдалѓан ќызметші – цензормен жүргізілген. Рим азаматтары цензорларѓа өздерініњ мүлік жаѓдайы мен отбасылыќ жаѓдайын ұсынѓан. Осыдан келесі ќортындыѓа келуге болады – сол кезде табысты декларациялау (көрсету) негіздері ќалыптасќан. 
   Кейіннен, Риммен жања ќалаларды – отарларды жаулап алуѓа ќарай, салыќ жүйесінде де өзгерістер пайда болѓан. Отарларѓа жергілікті салыќтар мен алымдар енгізілген. 
   Римнен тыс тұратын Рим азаматары мемлекеттік және сол сияќты жергілікті салыќтарды төлеген. 
   Рим провинцияларында кірістердіњ негізгі көзі болып жер салыѓы табылады. Орташа алѓанда, оныњ ставкасы жер участкесімен 1/10 кірісін ќұрайды. Сонымен ќатар, салыќ салудыњ ерекше нысандары болѓан, мысалы, жеміс талдарына, жүзім бұтаќтарын ќоса отырып, салыќ.  
   Меншіктіњ басќа да түрлеріне салыќ салынѓан: жылжымайтын мүлікке, малѓа, ќұнды заттарѓа. Провинцияныњ әрбір тұрѓыны барлыќ үшін бірыњѓайлы жанбасылыќ алымды төлейтін. 
   Тікелей салыќтардан басќа, Рим империясында жанама салыќтарда болѓан.Сонымен, салыќтардыњ жанама және тікелей түрлеріне бөлінуі бұрынѓы заманнан келе жатќанын көріп отырмыз. 
   Бұндай төленудіњ критерийі болып тұтынушыларѓа салыќты аудару табылады. Осы критерий келесіні ұсынады: тікелей салыктыњ төлеушісі болып табыс алатын мүлікке ие болатын азамат табылады, ол жанама салыќты төлейтін – тауарды тұтынатын азаматтар. Оларѓа, тауар баѓасына ќосымша ќұн ќосу арќылы салыќ аударылады. Бұл тек ќана теориялыќ болжау екенін еске саќтаѓан дұрыс, өйткені практикада басќа да жаѓдай болу мүмкін. Мысалы, кейбір жаѓдайлар болѓан кезде, тікелей салыќтар, баѓаны өсіру механизм арќылы басќа төлеушілерге аударылу мүмкін. 
   Жанама салыќтар, толыќ мөлшерде тұтынушыларѓа тұраќты түрде аударылу мүмкін емес. Себебі, нарыќ, жоѓарлатырылѓан баѓа бойынша тауарды міндетті түрде тек ќана ќажетті көлемін ќабылдайды. Жанама салыќтар арасында, Римде ењ салмаќты салыќтар болып мыналар табылѓан: алайда 1% ставкасы бойынша тауар айналымынан салыќ; 4% ставкасы бойынша ќұлдарды сату – сатып алу кездегі ерекше салыќ; 5% ставкасы бойынша ќұлды босатќан үшін салыќ. Біздіњ ѓасырдыњ 6 жылында, император Август, 5% ставкасы бойынша мұрадан салыќ енгізген. Бұл салыќты тек ќана Рим азаматтары төлейтін. Салыќ маќсатты сипатта болѓан. Алынѓан ќаражаттар маманды сарбаздарды зейнетаќымен ќамтамасыз ету үшін баѓытталѓан. 
   Римдагы көптеген шаруашылыќ дәстүр Византияѓа көшкен. 
   Бастапќы Византиялыќ ѓасырда VII г. дейін тікелей салыќтардын 2 түрі болѓан. Олардыњ ішінде: жер салыѓы, жанбасылыќ алым, әскерді ќамтамасыз ету салыѓы, жылќыны сатып алуѓа салыќ, әскери борыштан босатылу үшін салыќ, тауарды сату үшін баж төлемі (10 – 12%), мемлекеттік актілерді беру үшін баж төлемі және басќалары.  
   Византияда көп көлемде төтенше салыќтар болѓан, мысалы: флотты ќұру үшін, әскери сарбаздарды асырау үшін және басќалары. 
   Кейінгі ѓасырларда Ресейдіњ ќаржы жүйесі ќалыптаса бастаѓан. Ќазынаныњ негізгі көзі болып алым – салыќ табылады. Бұл басында тұраќты емес, ал соњѓы кезде неѓұрлым жүйеленген тұраќты тікелей салыќ. Алым – салыќ екі тәсілімен алынѓан: арбамен немесе жүкпен – оларды Киевке әкелгенде және адаммен – феодалдар немесе олардың сарбаздары алым – салыќќа өздері барѓан кезде. 
   Жанама салыќ салу сату немесе сот баждары түрінде болѓан.  
   «Мыт» бажы - тау күзетінен тауарды өткізген үшін төлем; «перевоз» бажы – тауарды өзеннен өткізген үшін; «гостинная» - нарыќты ұйымдастырѓан үшін төлем; «вес» жане «мера» баждары тауарды таразыѓа тарту және өлшеу үшін алынатын төлем. 
   Ќазіргі мемлекет Еуропада, XVI – XVII ѓасырларда, жања тарихтыњ бастапќы кезењдерінде пайда болѓан. Бұндай мемлекетте әлі де салыќ болмаѓан, сондыќтан, парламент үкіметке төтенше салыќтарды енгізу және алуѓа дүркіндік рұќсат беретін. 
   Алайда, салыќ төлеушілері болып үшінші ќатарѓа жататын адамдар табылады, яѓни, олар, ауыл тұрѓындары мен ќалада тұратын байларѓа жатпайтын адамдар. 
   Салыќ ќұќыѓы, тұраќты түрде, салыќтыќ ауыртпашылыќты бөлу, әрбір дискуссияныњ ќайнаѓан ортасы.

1- сурет. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы

Бұл жүйенің құрамына келесілер  кіреді:

       1. Заңдық және құқықтық база, оның мақсаты салық қатынастарын реттеу

(салық кодексі, жарлықтар,  шешімдер, бұйрықтар, т.б.):  

       -   салықтарды жинау әдістемесі;

       -   салықтық бақылауды жүзеге асыру түрлері мен формалары (салық

төлеушілер мониторингі, құжаттық тексерістер, рейдтер);

       -   салық органдары. 

Қазақстан Республикасы салық  жүйесінің қалыптасуы мен дамуы  барысында келесідей сатыларды  бөліп көрсетуге болады.

       2. «ҚР  салық жүйесі туралы» Заң (25.12.1991ж.).

       3. «Салықтар  және бюджетке төленетін басқа  да төлемдер туралы» ҚР Заңы 

(24.04.1995ж.).

4. «Салық және бюджетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдер туралы» ҚР 

Салық кодексі (12.06.2001ж.).

5. «Салық және бюджетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдер туралы» ҚР 

Салық кодексі (10.12.2008ж.) [1].  

Елімізде салық саясатында алғашқы қабылдалған заң барысында  салық салу бойынша әлемдік тәжірибе жете есепке алынған жоқ, өтпелі экономиканың ерекшеліктері есепке алынбады, сонымен  бірге еліміздің тарихи, әлеуметтік ерекшеліктеріне көңіл бөлінбеді. Мысалы, 1991 жылы қабылданған «ҚР  салық жүйесі туралы» Заң шын  мәнінде ресейлік салық заңдылығының көшірмесі болатын, ал ол өз кезегінде  Германия тәжірибесіне сүйенген болатын. Осы заңға сәйкес Қазақстан Республикасы территориясында салықтардың 3 тобы әрекет етті: жалпы мемлекеттік, жергілікті жалпы міндетті және жергілікті салықтар. Үш сатылы салық жүйесі, әдетте, федеративті  құрылыстағы (ФРГ, Ресей, АҚШ) мемлекеттерге тән. Ал Қазақстан секілді унитарлы мемлекетте салықтарды бұлай топтастыру негізсіз болды. 1995 жылы қабылданған «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Заңында бұл кемшіліктер ескеріліп, оны жасауға шетелдік жетекші экономист, заңгер мамандар қатысты, атап өтсек Халықаралық салық бағдарламасы, АҚШ-тың Стэндфорд, Гарворд университеті өкілдері. Дегенмен, еліміздің экономикасының дамуының жаңа сатыға шығуы 2001 жылы жаңа Салық кодексін қабылдауды талап етті. Уақыт өтуіне қарай осы Кодекстің өзіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Мысалы, Қосымша құнға салық, әлеуметтік салық, жеке табыс салығы төмендетілді (2004 жыл 1 қаңтар).

Қазіргі заманғы салық  жүйелері қағидалардың бірнеше түрін  пайдаланады [2]:

• Жалпылығы, яғни барлық экономикалық субъектілерді қамту.
• Тұрақтылық, яғни салықтардың барлық түрінің және мезгілді салық                               мөлшерінің бірқалыптылығы.
• Жүктемені тең бөлу, яғни барлық салық төлеушілер үшін сол мөлшерлеме бойынша сәйкесті салық төлету.
• Міндеттілік.
• Мәжбүр ету, яғни төлемнің сәйкесті болмай қалмайтыны, салықты       есептеу мен төлеуде субъектінің тәуелсіздігі. 

Салық жүйесі дегеніміз –  салықтың жиынтығы (алымдар), сондай-ақ салықтық бақылау әдістері мен нысандары және салық заңын бұзбауға жауапкершілік.

Салық жүйесінің негізгі  түсініктері: салықтық ауыртпалық, салық  базасы, салық мөлшерлемесі, салық  жеңілдіктері, салық салудың шегарасы.

Салық жүйесінің түрлері  (корпорация пайдасына салық салу әдістерінен тұратын негізгі айырмашылықтар):

• Қ<span class="List_0020P