Ma'muriy-huquqiy munosabatlar

Ma'muriy-huquqiy munosabatlar

Reja: 
1. Ma`muriy huquq tushunchasi 
2. Ma`muriy javobgarlik va ma`muriy jazo 
3. Ma`muriy-huquqiy munosabatlar, ma`muriy-huquqiy normalar

Ma`muriy huquq tushunchasi. Ma`muriy huquq  – bu davlat organlarining ijro etuvshi  va farmoyish beruvchi faoliyatini tashkil etish  hamda amalga oshirishda paydo bo`ladigan ijtimoiy  munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar  majmuidir.

Har qanday boshqaruv jamiyatda yuzaga keladigan  turli munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan.  Jamiyatda mavjud bo`lgan boshqaruv ijtimoiy  boshqaruv hisoblanib, davlat boshqaruvi uning  asosiy turlaridan biri sanaladi. Jamiyatda  davlat boshqaruvidan tashqari ham boshqaruv  mavjud bo`lsada, ma`muriy huquq faqat davlat  boshqaruvi bilan bog`liq munosabatlarni tartibga  soladi.

Davlat boshqaruvi jamiyat a`zolarining birgalikdagi  harakatlarning bir-biriga mosligini va intizomini  ham ta`minlaydi. Davlat boshqaruvini davlat  boshqaruv organlarining amaliy faoliyati kabi  belgilash mumkin, u davlat faoliyati ko`rinishida  namoyon bo`ladi, uning o`ziga xosligi davlat  funksiyalarini amalga oshirishga oid kundalik  amaliy ishlarni tashkil etishdan iboratdir.

Davlat boshqaruvi – bu tashkil etuvchi  faoliyatdir. Turli darajadagi ijro etuvchi  va boshqaruvchi faoliyat davomida xo`jalik  yuritish, ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilish  sohasidagi vazifalarni bajaruvchi kishilarning birgalikdagi  faoliyati tashkil etiladi. Bu maqsadda davlat  boshqaruv organlari boshqarish sohasidagi munosabatlarni  tartibga solishni amalga oshiradilar, boshqariladigan  tizimlarning faoliyat ko`rsatish bilan bog`liq  umumiy masalalarni hal qiladilar, boshqarish  munosabatlari qatnashchilarining faoliyatlarini birlashtiradilar  va muvofiqlashtiradilar.

Davlat boshqaruvi jamiyat turmushining qandaydir  alohida elementini emas, balki uning barcha  sohasini qamrab oladi. Davlat boshqaruvi organlarining  funksiyalari quyidagilar:

• istiqbolni belgilash;
• rejalashtirish;
• tashkil etish;
• tartibga solish;
• umumiy rahbarlik;
• tezkor (operativ) farmoyish berish;
• muvofiqlashtirish;
• kuzatuvlar va nazoratni amalga oshirish.

 

Ma`muriy javobgarlik va ma`muriy jazo. Ma`muriy  javobgarlik-bu yuridik javobgarlikning bir turidir.  Unga ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etishda  (hatti-harakat qilgan) aybdor bo`lgan shaxslar  tortiladi. 
Ma`muriy huquqbuzarlik deganda qonun hujjatlariga binoan ma`muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g`ayriqonuniy, aybli qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi (ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeks,10-modda). 
Ma`muriy huquqbuzarlikning eng muhim belgilaridan biri g`ayriqonuniylikdir. Bu g`ayriqonuniy harakat kabi g`ayriqonuniy harakatsiz bo`lishi mumkin. Masalan, ko`chadan o`tish qoidasining piyoda tomonidan buzilishi –g`ayriqonuniy harakatdir.

Harbiy xizmatga chaqiriluvshi uzrli sabablarsiz  mudofaa ishlari vazirligi organlariga kelmasa  – bu g`ayriqonuniy harakatsizlikdir.

Ma`muriy huquqbuzarlik qasddan yoki ehtiyotsizlik  orqasida sodir etiladi. Qasddan qilingan huquqbuzarlikka  mayda bezorilik, ta`qiqlangan usul bilan ov  qilish kiradi. Ehtiyotsizlik bilan sodir etilganlarga  – yong`in xavfsizligi, mehnat muhofazasi  qoidalarini buzishlar kiradi.

O`zbekiston Respublikasida ma`muriy javobgarlik  fuqarolarga nisbatan 16 yoshga to`lgandan   boshlab kuchga kiradi (13-modda).

Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etgan 16 yoshdan  18 yoshgasha bo`lgan shaxslarga voyaga etmaganlar  ishlari bo`yicha komissiyalar to`g`risidagi nizomda  nazarda tutilgan choralar qo`llaniladi. 16-yoshgasha  bo`lgan shaxslar uchun huquqbuzarning ota-onasi  yoki vasiysi javobgarlikka tortiladi.

Harbiy xizmatchilar va IIV xodimlari ma`muriy  huquqbuzarliklar uchun intizom ustaviga ko`ra  javobgar bo`ladilar. Faqat yo`l harakati, ov  qilish, baliq tutish, bojxona qoidalarini buzganlik  uchun ular umumiy asoslarda javobgarlikka tortiladilar.

Qonun ma`muriy javobgarlikdan ozod qilish  asosini nazarda tutadi. Bunga:

- zaruriy mudofaa;

- oxirgi zarurat;

- aqli norasolik;

- zararli oqibatning arzimasligi ( yoki  umuman zarar etmagan bo`lsa). Kabi holatlar   kiradi.

Ma`muriy jazo ma`muriy huquqbuzarlik uchun  javobgarlik mezoni chorasi hisoblanadi. Ma`muriy  jazo javobgarlikka tortish chorasi bo`lib,  u ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsni  qonunlarga rioya etish va ularni hurmat  qilish ruhida tarbiyalash, shuningdek ana shu  huquqbuzarning o`zi tomonidan ham, boshqa shaxslar  tomonidan ham yangi huquqbuzarlik sodir etilishining  oldini olish maqsadida qo`llaniladi.

Ma`muriy jazo turlari:

1. Jarima-ma`muriy huquqbuzarlik  sodir etishda  aybdor shaxsdan davlat hisobiga pul undirishdir.  Uning miqdori eng kam oylik ish haqidan  kelib chiqqan holda belgilanadi. Eng kam  miqdori eng kam ish haqining ellikdan  bir qismidan, mansabdor shaxslarga esa, o`ndan  bir qismidan kam bo`lmasligi kerak. Eng  ko`p miqdori eng kam ish haqining besh  baravaridan, mansabdor shaxslarga esa, o`n  baravaridan oshmasligi kerak.

2. Haqini to`lash sharti bilan olib  qo`yish –huquqbuzarlik quroli bo`lgan ashyoni  majburiy ravishda olib qo`yishdan iborat bo`lgan  ma`muriy jazo chorasi. Olib qo`yilgan ashyo  sotilib, undan tushgan pul sotish uchun  ketgan harajatlarni chegirib tashlagan holda  egasiga qaytariladi.

3. Musodara qilish – ma`muriy huquqbuzarlikni  sodir etish quroli bo`lgan ashyoni majburiy  tarzda pulini to`lamay davlat mulkiga aylantirishdan  iborat. Ushbu jazo chorasi tuman (shaxar)  sudining ma`muriy ishlar bo`yicha sudyasi tomonidan  qo`llaniladi. Bunda faqat huquqbuzarning mulki  bo`lgan ashyogina musodara qilinishi mumkin. 

4. Maxsus huquqdan mahrum qilish (transport  vositasini boshqarish huquqidan ov qilish huquqidan  mahrum qilish) tuman (shaxar) sudining ma`muriy  ishlar bo`yicha sudyasi tomonidan uch yilgacha  muddatga qo`llaniladi va bu muddat 15  kundan kam bo`lishi mumkin emas.

5. Ma`muriy qamoqqa olish-jinoyatlarga yaqin  huquqbuzarliklarga yoki takroriy qo`pol ma`muriy  huquqbuzarliklarga nisbatan qo`llaniladi. Eng ko`p  muddat – o`n besh sutkagacha, lekin  favqulodda holat tartibi sharoitida jamoat  tartibiga tajovuz qilganligi uchun o`ttiz sutkagacha  muddatga qo`llaniladi. Ma`muriy qamoqqa olish  tuman(shaxar) sudining ma`muriy ishlar bo`yicha  sudyasi tomonidan tayinlanadi. Quyidagilarga nisbatan  ma`muriy qamoq chorasi qo`llanilmaydi;

 a) homilador ayollarga;

 b) uch yoshgacha bolasi bo`lgan yoki bolasini 14 yoshgacha yolg`iz tarbilayotgan ayollarga;

 v) 18 yoshga to`lmagan shaxslarga;

 g) I va II guruh nogironlariga.

Ma`muriy-huquqiy munosabatlar, ma`muriy-huquqiy normalar.  Ma`muriy huquq normalari-bu qonunga tayangan  davlat hokimiyati qoidalari vositalari orqali  belgilangan va ta`minlangan, davlat boshqaruvi  sohasidagi munosabatlarni boshqarishga da`vat etilgan  ijtimoiy tuzumning tabiatidan kelib chiqadi.

 Ma`muriy huquq normalarining o`ziga xos xususiyatlari quyidagicha:

1. Ushbu normalar ikkiyoqlama vazifaga   ega. Bir tomondan ular ijro etish va  amalda qo`llanish uchun chop etiladi; ikkinchi  tomondan, huquqiy ijodkorlik jarayoninng o`zini  boshqarish va reglamentlash uchun nashr etiladi. 

2. Ushbu normalar, odatda to`g`ridan-to`g`ri  amal qilmaydi, ya`ni ular qat`iy tavsifdagi  xulq-atvor umumiy qoidalaridan iborat bo`ladi.

3 Ushbu normalar eng avvalo ijroiya  hokimiyati sub`yektlariga qaratilgan hatti-harakatlar  qoidalarini o`zida aks ettiradi. 

         Ma`muriy-huquqiy normalarning turlari:

             1. Maqsadli vazifasi bo`yicha: boshqaruvchi va muhofaza etuvchi normalar.

             2 Ta`sir etish usuli bo`yicha: majburlovchi va ta`qiqlovchi normalar.

             3. Amal qilishi chegaralari bo`yicha:

                 a) muayyan hududda amal qiluvchi normalar;

                 b) faqat muayyan shaxslar doirasi uchun majburiy normalar;

                 v) mahkamaning ichki normalari;

                 g) umummajburiy normalar .

             4. Yuridik kuchi bo`yicha:

                  a) ko`proq yuridik kuchga ega bo`lgan normalar;

     b) kamroq yuridik kuchga ega bo`lgan normalar.

             5. Ahamiyatlilik darajasi bo`yicha: qonuniy va qonunga qo`shimcha normalar.

             6. Umumlashtirilganlik darajasi bo`yicha: umumiy va maxsus normalar.

             7. Huquqiy rejim bo`yicha: moddiy va prosessual normalar.

      Ma`muriy huquq normalarining amalga oshirilish usullari:

1. Ijro.

2. Rioya etish.

3. Foydalanish.

4. Qo`llanish.

huquq va majburiyatlari hisoblanadi. 

Ma`muriy huquqning asosiy tamoyillari:

1. Qonuniylik, adolat.

2. Davlat boshqaruvida fuqarolarning ishtiroki.

3. Fuqarolarning tengligi, erkinligi.

4. Davlat boshqaruvida sohaviylik va hududiylikni  hisobga olish.

5. Vakolat doirasida javobgarlik.

6. Davlat boshqaruvida jamoaviylik.

Ma`muriy-huquqiy munosabatlar-bu ma`muriy huquq  normalariga asoslangan munosabatlardir. Ularning  mazmuni sub`yektlarning 

Boshqaruv organlarining eng muhim belgilari:  ularda o`zlariga berilgan huquqlar doirasiga  ma`lum masalalar yechish, boshqa davlat organlari,  mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi  uchun majburiy bo`lgan normativ hujjatlar chiqarish,  ularni ishontirish va majbur qilish yo`li  bilan bajarilishini ta`minlash imkonini beradigan  davlat-hokimiyat vakolatlarining borligidir: ular  bilan belgilangan tartibda harakat qiladilar  va yagona tizimni tashkil etadilar; ular  ijtimoiy mohiyati, maqsad, vazifalar, funksiyalari  jihatidan o`zaro aloqada va bir-biriga bog`langandir.

Davlat boshqaruvi organlari yagona tizimni  tashkil etadilar. U Respublika miqyosida xo`jalikka,  ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilishga  kundalik har tomonlama rahbarlik qilishni ta`minlash  zarurligidan kelib chiqadi. Davlat boshqaruv  organlari tuzilishi umumrespublika, markaziy va  mahalliy organlarni qamrab oladi.