Саяси партиялардың тегі

Жоспар

1. Кіріспе 

 Саяси партияның тегі

2. Негізгі бөлім

а) Саяси партиялардың мәні

б) Партиялық жүйелер және олардың типологиясы

в)Қазақстан Республикасында  көп партиялықтың қалыптасу  
              мәселелері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Саяси партиялардың тегі. 
Партиялар мен партиялық жүйелер қазіргі көптеген дамыған қоғамдарда саяси жүйенің негізгі элементтері болып табылады. Саяси партиялардың тегі ежелгі замандардан басталады. Олар құрамы бойынша шамалы және тар ауқымда тіпті Ежелгі Грекияда болды. Бастапқыда олар аристократиялық саяси үйірмелер мен клубтар ретінде болды, олардың қатысушылары билік және билікке ықпал ету саласында өзара бақталасты. Қазіргі мағынасындағы саяси партиялар алғаш Еуропада пайда болды, кейіннен әлемнің басқа аймақтарына таралды. Алғашқы көпшілік (массовые) партиялар Англияда (либералды-1861ж.), Германияда (Жалпы Герман Жұмысшылар Одағы -1863ж.) пайда болды. ХХІ ғасырдың соңында бұқаралық партиялар негізінен социал – демократиялық бағыттағы партиялар Батыс Еуропаның көпшілік елдерінде қалыптасты.Саясаттанушылар көпшілік саяси партиялардың пайда болуының негізгіекі себебін атайды: 
1. Саясатқа қатысу саласын елеулі түрде кеңіткен жалпыға бірдей сайлау құқығының таралуы. 
2. Тап тартысы, жұмысшы табының ұйымдық дамуы, ол өз партиясын құра бастады.Оған қарсы саяси партиялар да пайда болды. 
Өркениет жетістіктерінің бірі ретіндегі саяси партиялар қоғамдық-саяси өмірдің қажетті институты болып қала беруін жалғастыруда.Уақыт өткен сайын мынадай мәселенің пікірталасқа айналғаны шындық: бізге партиялар керек пе әрі қазіргідей көп санда, мысалы Ресейдегідей, Қазақстандағыдай ? 
Өзінің өркениетке жатпайтын әдісімен саясат ағымының «қайығын тербететіні» жасырын емес.Бұл бір жағынан.Ал екінші жағынан қоғам осындай саясаттың ұжымдық субъектілерінсіз не күте алады? Тарих мемлекет пен қоғамның арасында осындай байланыстырушы, делдал буын болмаса, биліктің (әсіресе төтенше жағдайлар кезінде) бонапарттық режимге өтіп кетуі мүмкіндігін көрсетті. Тап осы партиялық құрылымдардың азаматтық қоғамды мемлекеттің «семіртіп» жіберуіне кедергі жасайтын әлеуметтік тканнің органикалық өсуіне жағдай жасайтынына тәжірибе дәлел болады.Сонымен, саяси партиялар қазіргі қоғам өмірінде елеулі рол атқаруға арналған. Саяси партиялар – бұл кез келген дамыған саяси жүйенің қажетті элементі. 
Саяси партияның мәні. 
Кез келген саяси партияның мәні оның кімнің мүддесін қорғайтынында, білдіретінінде. Саяси партия белгілі бір экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа мүдделердің саяси, мемлекеттік деңгейдегі өкілдігі болып табылады. Бұл оның жеке, кәсіптік, корпоративтік, аймақтық, яғни тар мүдделерді білдіретін әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардан ерекшелендіретін басты айырмашылығы. Саяси партияның мәні оның функцияларынан көрінеді. 
Саяси партияның функциялары: 
1. Мүдделерді білдіру функциясы, яғни ірі әлеуметтік топтың мүдделерін анықтау, қалыптастыру және негіздеу. 
2. Ірі әлеуметтік топтарды активизациялау және интеграциялау функциясы. 
3. Саяси идеология мен саяси ілім қалыптастыру. 
4. Қоғамның саяси жүйесін қалыптастыруға қатысу. 
5. Мемлекеттік билікті жүзеге асыруға қатысу. 
6. Қоғамдық пікірді қалыптастыру. 
7. Тұлғаны саяси әлеуметтендіру функциясы. 
8. Мемлекет, кәсіподақтар, қоғамдық ұйымдар үшін кадрлар даярлау және өсіру. 
Сөйтіп, саяси партия – индивидтің еркін дамуын іске асыру үшін ұмтылатын саясатпен үздіксіз байланысы. 
Саяси партиялар қандай критерийлер бойынша жіктеледі? 
Өйткені алғашқы көпшілік партиялар ХІХ ғасырда антагонистік таптардың ұйымдық дамуына және таптық күрестің ширығуына байланысты пайда болды, яғни ұзақ уақыт бойы таптық критерий негізгі болды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстандағы көппартиялық жүйенің ерекшеліктері Тәуекелова Н.Б. ҚазҰАУ аға оқытушысы

 

Қазақстан тәуелсіздігін  алғаннан кейін көппартиялықтың  қалыптасуының шынайы кезеңі басталды. Партия рөлінің күшеюі әлеуметтік топтардың  саяси бағыттарының және әлеуметтік-экономикалық реформаларға ықпал етуге тырысуымен анықталды.

Жаңа тұрпаттағы алғашқы  саяси партиялар қатарында «Социал-демократтар» партиясы, «Алаш» ұлттық еркіндік партиясы, Қазақстанның «Халық конгресі» партиясы, «Республикалық» партия болды.

1991 жылдан бастап, қоғамдық  бірлестіктердің қызметі «Қазақ  КСР-дегі қоғамдық бірлестіктер  туралы» Заңмен реттеле бастады.  Заңға сәйкес, 1991 жылдың 30 желтоқсанына  дейін республика аумағында қызмет  ететін барлық қоғамдық бірлестіктердің  қайта тіркеуден өтуі талап  етілді. Партия мен қоғамдық қозғалыстардың  дамуы мен жұмыс істеу ережесі  бүгінде 1995 жылғы Қазақстан Республикасының  Конституциясымен, сонымен бірге  ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы»  Заңымен (1996 ж.) және «Саяси партиялар  туралы» Заңымен (2002 ж.) реттеледі.  Атап айтсақ, Ата Заңның 5-бабында:

1. Қазақстан Республикасында  идеологиялық және саяси әр-алуандылық  танылады. Мемлекеттік органдарда  партия ұйымдарын құруға жол  берілмейді.

2. Қоғамдық бірлестіктер  заң алдында бірдей. Қоғамдық  бірлестіктер ісіне мемлекеттің  және мемлекет ісіне қоғамдық  бірлестіктердің заңсыз араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік  органдардық қызметін жүктеуге  жол берілмейді, – деп жазылған.

Қазақстанда қоғамдық және саяси-қоғамдық қозғалыстардың дамуын 6 негізгі кезеңдерге бөліп көрсетуге  болады:

– 1986 жылдың күзінен 1989 жылдың басына дейін (бейресми бірлестіктердің  құрылуы, клубтық құрылымның дамуы);

– 1989 жылдың басы мен 1991 жылдың тамызы (көпұлтты және бірұлтты партиялардың, қозғалыстардың және ұйымдардың қалыптасуы);

– 1991 жылдың қыркүйегі мен 1998 жылдар аралығы (КОКП таратылуы, КСРО-ның  күйреуі, тәуелсіз Қазақстан Республикасының  қалыптасуы, дифференциацияның өсуі және республика азаматтарының саяси  белсенділігінің дамуы, жаңа партиялар  мен қоғамдық бірлестіктердің қалыптасуы және тіркелуі);

– 1998 жыл мен 2002 жылдар аралығы (партиялық жүйенің ары қарай  дамуы, сайлау заңына өзгерістердің  енгізілуі, жаңа қоғамдық-саяси бірлестіктердің  пайда болуы;

– 2002 жылдан 2007 жылға дейін («Саяси партиялар туралы» жаңа Заңның қабылдануына байланысты партиялық жүйе конфигурациясының өзгеруі, мемлекет пен БҰҰ ара-қатынастарының жаңа форматы);

– 2007 жылдан бүгінге дейін (ҚР Конституциясына түзетулердің енгізілуі, пропорционалды сайлау жүйесінің енгізілуі, «Саяси партиялар туралы» Заңға  өзгерістердің енгізілуі).

1990 жылдың басы мен  орта шенінде ұйым ретінде  тіркелген саяси партиялар үгіт-насихат,  жақтастарын іріктеу және саяси  іс-қимылдарға тарту кезеңінде  болды. Орталық ұстанымдағы анағұрлым  көрнекті партиялар қатарында  Қазақстанның «Социалистік» партиясы, Қазақстанның «Халық Конгресі»  партиясы, Қазақстанның «Халық Бірлігі»  Партиясын атауға болды. Қазақстанның  саяси партиялары, қозғалыстары, қоғамдық  бірлестіктері Жоғарғы Кеңестің XІІ және XІІІ шақырылымдағы сайлауларына, сонымен бірге 1990, 1994, 1995 жылдардағы  Парламент мәжілісінің сайлауларына  қатысып, олардың кейбірі еліміздің  жоғарғы өкілдік органында депутаттық  фракцияны құрады. Атап айтар  болсақ, 1995 жылғы депутаттық корпуста  Қазақстанның халық бірлігі партиясы, Қазақстанның халық Конгресі  партиясы, Халықтық-кооперативтік партия, Қазақстанның қайта өрлеу партиясы, «Лад» қозғалысы және т.б. болды.

1998 жылы басталған партиялардың  және қоғамдық қозғалыстардың  дамуының жаңа кезеңі саяси белсенділіктің кенеттен болған дүмпуімен ерекшеленді. Бұған бірнеше факторлар ықпал еткен болатын. Бірінші – Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1998 жылдың 30 қыркүйегіндегі «Елдегі жағдайлар және ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары: қоғамды демокртияландыру, жаңа жүзжылдықтағы экономикалық және реформалар туралы» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Онда демократияландырудың негізін салушы жеті элементтердің қатарында қоғамның саяси жүйесіндегі партиялардың рөлін күшейту аталды: «Саяси партиялар демократияның құрылысын қалайтын негізгі «құрылыс материалы», біз құқықтық қатынастарда да барлық мүмкіндікті жасауымыз қажет, партиялар өсіп, нығаюы үшін олардың қоғамдағы орнын бекітуіміз керек», – деп тұжырымдады /1/.

Партиялық жүйенің ары  қарай дамуы үшін маңызды жайт парламентте партиялардың пропорционалдық  өкілдерін енгізу туралы ұсыныс болып  табылады. Бұл Қазақстан Республикасының  Парламентінің 1998 жылғы 7 қазандағы  елдің Негізгі Заңына енгізілген өзгерістер мен толықтыруларында іске асты. Аталған түзетулерге сәйкес, Парламенттің Мәжілісінде партиялық  тізім бойынша сайланған депутаттар үшін қосымша он орын берілді.1999 жылы өткен Қазақстан Республикасының  Парламентінің Мәжілісіне сайлау депутаттық мандат үшін партияаралық бәсекелестіктің алғашқы тәжірибесіне айналды. Бұл жылғы Мәжіліс сайлауына тоғыз партия қатысты. 1999 жылдың қазанында партиялық тізім бойынша дауыс беру өткізіліп, сайлау қорытындысы бойынша Парламенттің төменгі палатасы — Мәжілістен 10 орынды «Отан», Коммунистік, Аграрлық, Азаматтық партиялары жеңіп алды.

Партиялық жүйенің қалыптасуының  және дамуының жаңа кезеңі біріншіден, 2002 жылы саяси партиялар туралы заңның қабылдануымен, екіншіден, 2004 жылғы  парламенттік сайлауға партиялардың қатысуымен байланысты болды.

2002 жылы 15 шілдеде Қазақстан  Республикасының «Саяси партиялар  туралы» жаңа Заңы қабылданды. Заңда партиялардың қызмет ету  тәртібінің жаңа шарттары бекітілді: партиялардың құрылу, қызметін уақытша тоқтату және мүлде тоқтату тәртіптерін құқықтық реттеу; партияны қаржыландыру; сайлау процесіне қатысу. Заңға сәйкес, азаматтардың, әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында білдіру және оларды қалыптастыру ісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан Республикасы азаматтарының ерікті бірлестігі саяси партия деп танылады /2/. Саяси партия саны бір мың адамнан кем емес Қазақстан Республикасының азаматтары тобының бастамасы бойынша құрылады. Саяси партияны мемлекеттік тіркеу үшін оның құрамында партияның барлық облыстардағы, республикалық маңызы бар қала мен астанадағы әрқайсысында кемінде жеті жүз партия мүшесі бар құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктерінің) атынан өкілдік ететін кем дегенде елу мың партия мүшесі болуға тиіс.

Депутаттық мандатқа бәсекелестік үшін конфигурациясын «Саяси партиялар  туралы» жаңа заң анықтаған партиялық  жүйе форматын құраған 12 саяси партия қосылды. Партиялар тіркеуден өткенде  қатарында кемінде 50 мың адам болуының қажеттігі туралы заң нормаларының қолданысқа енуі, барлық партиялардың тіркеуден өте алмауына әкелді. Атап айтсақ, оппозициялық партиялар Қазақстанның Республикалық халықтық партиясы, «Азамат» демократиялық партиясы, «Алаш» ұлттық партиясы, сондай-ақ «Қайта өрлеу», «Ел Дана», «Соотечественник» және т.б. қайта тіркеуден өте алмады.

2004 жылы парламенттік  сайлауда саяси одақтардың стратегиясы  алғаш рет заңды түрде жүзеге  асты. Партиялық негізде сайлауалды  блоктарды құру 2004 жылы сайлау  туралы заңнамаға өзгерістер  енгізілгенде заңдастырылды. Атап  айтсақ, мұндай блок Орталық сайлау  комиссиясында тіркелуі қажет  болды, бір партия тек бір  блок құрамында ғана бола алды, сайлау процесінде блок өзге  саяси партиялар сияқты құқықтық  иемденді.

Төрт партия сайлауға белсене  қатысқан екі блокқа бірікті: Аграрлық және Азаматтық партиялары АИСТ (еңбеккерлердің аграрлы-индустриалды одағы) блогына, ал Қазақстанның Коммунистік партиясы мен Қазақстанның Демократиялық  таңдауы халықтық партиясы – «Коммунистердің  және ДВК оппозициялық халықтық одағына» бірікті.

Партиялық тізім бойынша  сайлау қорытындысы: Отан – сайлаушылардың 60,61% (парламенттегі 10 орынның жетеуі); Ақ жол – 12,04 % (1 орын); Асар – 11,38 % (1 орын); АИСТ блогы – 7,07 % (1 орын).

2006 жылы саяси-партиялық  кеңістік конфигурациясы айтарлықтай  өзгерістерді басынан кешірді,  бұл партиялардың бірігу процесіне  байланысты болатын. Бағдарламаларының  және саяси жарғыларының ұқсастығы  себепті «Асар» партиясы, Аграрлық  және Азаматтық партиялары билеуші  «Нұр Отан» («Отан» партиясы  атауын «Нұр Отан» ХДП –на  өзгертті) партиясына бірікті.

2007 жылы 18 тамызда Қазақстанда  Мәжіліске кезектен тыс парламенттік  сайлау өткізілді, нәтижесінде  «Нұр Отан» партиясының – 88,41 % көрсеткіштегі жеңісімен аяқталды.

2007 жылғы мамыр айындағы  Конституцияға енгізілген толықтырулар  мен өзгерістер партиялық жүйенің  дамуының жаңа кезеңін қалыптастыруда, яғни Конституциялық реформаларға  сәйкес, мемлекеттегі саяси партиялардың  рөлдері мен мәртебелері артуда.

Тәуелсіздік жылдарындағы еліміздегі саяси күштердің тарихына жасалған қысқаша шолу көрсеткендей, Қазақстанда  көппартиялықтың қалыптасуы жалғасуда  және толыққанды тұрақты партиялық  жүйе туралы, саяси күштердің айқын  түрде анықталуы туралы айтуға әлі  де болса ертерек. Республиканың  саяси партиялары алдында дәстүрлі міндеттермен қатар, партия дамуының ортақ  тенденцияларын және өтпелі қоғамды  Қазақстанның ерекшеліктерін анықтайтын жаңа міндеттер де тұр.

Келешекте партиялық жүйенің  одан ары нығаюы және Парламенттегі  партиялық өкілдікті кеңейту  Қазақстандағы саяси процестерді  демократияландыруды жеделдетеді.

Қазақстан Республикасының  
Президенті-Елбасы  
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы

Баннерлер 

              

 

 

«Көп партиялы Парламент Қазақстанда демократияның дамуы мен қоғамның жаңғыруының жаңа кезеңі ретінде» тақырыбына арналған дөңгелек үстел өткізу туралы ақпарат( Астана қ, 19 маусым 2012 ж.)

2012 жылғы 19 маусымда «Нұр Отан» ХДП Парламентаризм институты «Көп партиялы Парламент Қазақстанда демократияның дамуы мен қоғамның жаңғыруының жаңа кезеңі ретінде» тақырыбына арналған дөңгелек үстелін ұйымдастырды. Дөңгелек үстелдің негізгі  мақсаты партиялық тізім бойынша  сайланған, республика тарихында тұңғыш рет көп партиялы парламентке айналған бесінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі қызметінің алғашқы нәтижелерін талқылау болды. Іс-шараның модераторы «Нұр Отан» ХДП Парламентаризм институтының директоры Байқадамов Б.К. Дөңгелек үстелдің жұмысына саяси және қоғамдық қайраткерлер, ғалымдар мен сарапшылар, ғылыми және қоғамдық ұйымдардың өкілдері қатысты. Іс-шарада қазақстандық парламентаризмнің  қалыптасу заңдылығы, парламенттегі  саяси партиялардың фракциялық жұмыстарының ерекшеліктері, тиімді мемлекеттік  басқаруды қамтамасыз етудегі, қоғамдық бақылаудың жаңа нысандарының дамуы  мен азаматтық бастамаларды жүзеге асырудағы, қоғамды жаңғыртуда қоғамдық институттардың рөлін күшейтудегі көп партиялы парламенттің өскелең маңызы талқыланды. М. В. Ломоносов атындағы ММУ Посткеңестік кеңістіктегі қоғамдық-саяси процестерді зерделеу жөніндегі ақпараттық-талдау орталығының бас директоры А.В. Власов Қазақстандық Парламенттің болашақтағы қызметіне арналған баяндама жасады. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Қазақстандық стратегиялық зерттеулер институтының бас ғылыми қызметкері Ю.О. Булуктаев Парламент Мәжілісінің көп партиялық тұрғыда дамуында өкілеттік функциялардың маңыздылығын атап өтті.  «Республика–Өңір–Даму» қоғамдық қорының президенті Ғ.С. Байтоқ өз сөзінде көп партиялықтың демократияның дамуына үлкен қозғау салатынына екпін берді. Оған қоса, сарапшы Қазақстанда парламентаризмнің қалыптасуы демократияның арқаулық белгісі ретінде көп партиялық жүйенің орнығуы болып табылады деген пікір айтты.  Сондай-ақ «Әділет» демократиялық  партиясының төрағасы Т.С. Сыдыхов, ҚР ОСК мүшесі М.А. Сәрсембаев, Еуропалық құқық және адам құқықтары сараптау институтының директоры М.С. Башимов, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры Н.Қ. Қалиев баяндама жасады. Бесінші шақырылған Парламент Мәжілісінің  жарты жылдық жұмысына «Демократия  институты» ғылыми-зерттеу қауымдастығының жобалар бойынша директоры Ю.В. Кучинская , «Нұр Отан» ХДП Парламентаризм институтының жетекші сарапшысы Қ.Э. Жаманғұлов социологиялық баға берді.   Тұтастай алғанда дөңгелек үстелге қатысушылар бесінші  шақырылған Парламент Мәжілісінің  қызметін оң бағалады.