Экономикалық талдаудың пәні, міндеттері және мазмұны

• жедел есеп және есеп берулер- экономикалық талдауды статистикалық  және бухгалтерлік есепке салыстырғанда  неғұрлым қажетті мәліметтермен  қамтамасыз етеді және талдаудың  тиімділігіне жағдай жасайды;

• салықтық  есеп берулер- кәсіпорынның салықтық міндеттемелерді  түрлі бюджет деңгейлерінде толықтығын талдауға және уақытылы орындалуына  мүмкіндік береді;

• таңдаулы есеп мәліметтері  жатады.

Ақпараттың есептен  тыс мәліметтеріне:

• төмендегідей материалдар, актілер, қорытындылар:

ведомство ішілік және тыс  тексерулердің;

сыртқы және ішкі аудиттің;

салық  органдарының тексерулерінің;

тұрақты өндірістік мәжілістердің;

баспасөз беттерінде жарияланған;

• түсіндірме және баяндау  жазбаларының материалдары;

• контрагенттермен хаттар;

• жарнама;

• кәсіпорынның техникалық және технологиялық құжаттары.

Бақылау сұрақтары:

1. Ақпараттардың ресми түрлеріне не жатады?
2. Экономикалық талау жүргізудің есептегі дерек көздеріне ше?
3. Нормативтік-жоспарлық көздерге?
4. Ақпараттың есептен тыс мәліметтеріне?

Әдебиеттер:

1. Савицкая Г.В.  Анализ хозяйственной деятельности  предприятияий 1998-494 б.
2. Баканов М.Н., Шеремет А.Д.Теория экономического анализ, Финансы и статистика 2000 416 б.

 

Дәріс №4

Кешенді экономикалық талдаудың әдістемесі

Дәрістің мақсаты: Кешенді экономикалық талдау барысында көптеген қолданылатын тәсілдерді жіктеу және анықтама беру.

Тақырып бойынша  қарастырылатын сұрақтар:

Экономикалық құбылыстарды зерттеудегі жүйелік ықпал

Факторларды жіктеу, талдау және жүйелендіру

Тақырыптың  қысқаша мазмұны

Экономикалық талдаудың  тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі  ережелерін қалыптастырады. Соның ішінде негізгі деген әдістерін қарастырайық:

Көлденең немесе уақытша талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңмен салыстыру.ол өткен кезеңмен салыстырғандағы  бухалтерлік есептің түрлі баптарының абсолютті және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.

Тікелей немесе құрылымдық талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.

Коэффициенттік  талдау - коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады. Олардың біреуі бірлік ретінде, ал екіншісін бірлікке қатынас ретінде көрсетеміз. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген.

факторлық талдау- бұл жекелеген себептердің қорытынды көрсеткіштерге тигізетін әсерін зерттеудің детерминттік(анықтау) немесе реттелмеген тәсілдер көмегімен талдау. Факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктесе тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктірсе кері болуы мүмкін.

Жоғарыда айтылған әдістер  мен қатар қаржылық жағдайды талдауда экономиканың және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыстырмалы шамалар, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия және т.б.) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Экономикалық ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржыылық жағдайына терең талдау   жасауға және шаруашылық субьектінің тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Экономикалық талдау кезінде қолданылатын барлық тәсілдер неше топқа жіктеледі?
2. Математикалық әдістерді атаңыз?

Әдебиеттер:

1. Савицкая Г.В.  Анализ хозяйственной деятельности  предприятияий 1998-494 б.
2. Баканов М.Н., Шеремет А.Д.Теория экономического анализ, Финансы и статистика 2000 416 б.

 

2 БӨЛІМ

ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ТАЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ

Дәріс №5

Өнімді (жұмысты, қызметті)өндіру мен өткізуді, сұранысты  талдау.

Дәрістің мақсаты: Кәсіпорындарда өнімді шығару мен өткізуді талдаудың негізгі міндеттерімен таныстыру және өндіріс ырғақтылығына талдау жасау.

Тақырып бойынша  қарастырылатын сұрақтар:

Өнімге деген сұранысты  талдау

Өнімнің ассортименті мен  құрылымын талдау

Өндіріс ырғақтылығын талдау

Тақырыптың  қысқаша мазмұны

Шаруашылық ететін субъектінің  сәттілігі немесе сәтсіздігі сұраныстың деңгейі, сипаты, құрылымы қаншалық мұқият зерттелуі мен анықталуынан және оның өзгеру беталысынан тәуелді болады. Нарықты зерттеудің нәтижелері шаруашылық стратегиясы мен тауарлық ассортиментті жасаудың негізіне салынған. Олар өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) жаңарту екпінін, өндірістің техникалық жетілдіруін, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарына мұқтаждықты анықтайды. Шаруашылық субъектісі өндіріс көлемін жоспарлаған және өндіріс қуатын анықтаған кезде қандай өнімді, қандай көлемде өндіретінін, қашан, қайда және қандай бағаға сататынын анықтайды. Соңғы қаржылық нәтижелер мен қаржылық тұрақтылық осыған байланысты.

Ресурстар өның өнімдеріне сұраныс бар салалар мен кәсіпорындарға түседі. Нарықтық жүйе пайдасы жоқ  салалар мен шаруашылық субъектілерін сирек кездесетін ресурстардан айырады. Шаруашылық субъектілері тауарларды оны өткізуден пайда түсіп турған уақытқа, осы тауарларға сұраныс қаныққанға дейін өндіреді. Қанша және қандай тауарларды өндіру, қандай бағамен оларды сату, капиталды қайда салу сұраныс және ұсыныс механизімімен, пайда нормасымен, акция бағамымен, валютамен, несие пайызымен анықталады.

Өндіріс көлемінің өсу  және өнімді өткізу екпіні, сапаның  жоғарылауы шығындардың, түсімнің және рентабельділіктің көлеміне тікелей  әсер етеді. Шаруашылық субъектілердің іс-әрекеті аз шығынмен жоғары сапалы өнімді көбірек шығару және сатуға бағытталуы қажет. Сондықтан өндіріс көлемі мен өнімді өткізуді талдаудың маңызы зор.

 Бәсекелестермен салыстырғанда  тарату көлемін көбейту, өндірістік  қуаттарды барынша пайдаланған кезде рыноктың үлесін кеңейту, оның сапасын жақсарту жолдарын табу, шығару көлемін өсіру үшін ішкі резервтерді табу және нәтижесі – кәсіпорынның түсімін көбейту өнімді шығару мен өткізуді талдаудың мақсаты болып табылады.

Кәсіпорындарда  өнімді шығару мен өткізуді талдаудың негізгі міндеттері:

– көлемнің негізгі көрсеткіштері бойынша, өнімнің құрамы мен сапасы дамуын бағалау;

– бизнес-жоспарлардың, жоспарлау көрсеткіштерінің, олардың қарбаластығы мен нақтылығының теңгерілімі мен оңтайлылығын тексеру;

– өндіріс көлемі мен  өнімді өткізу мөлшері өзгеруіне  факторлар ықпалының дәрежесін  айқындау;

– өнімді шығару мен өткізудің  ішкі шаруашылық резервтерінің көбеюін  айқындау;

– өнімнің өсу, ассортименті мен сапасының жақсарту екпінін  көтеру үшін ішкі шаруашылық резервтерді пайдалану бойынша іс-шаралар жасау болып табылады.

Талдаудың осы бағыттағы  объектілері:

• өндіріс көлемі мен өнімді өткізу;
• өнімнің ассортименті мен құрамы;
• өнімнің сапасы;
• өнімнің ырғақтылығы болып табылады.

Өнімді өндіру мен  өткізуді талдау процесінде өндірістің өсуіне тежеуіл болатын себептер ашылуы тиіс:

• өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудағы кемшіліктер;
• материалдық, еңбек және ақша ресурстарын тиімсіз пайдалану;
• өнімнің жарамсыздығы.

Бақылау сұрақтары:

1. Өнімді шығару мен өткізуді талдаудың басты мақсатынын атаңыз?
2. Кәсіпорындарда өнімді шығару мен өткізуді талдаудың негізгі міндеттері?

Әдебиеттер:

1. Савицкая Г.В.  Анализ хозяйственной деятельности  предприятияий 1998-494 б.
2. Баканов М.Н., Шеремет А.Д.Теория экономического анализ, Финансы и статистика 2000 416 б.

 

Дәріс №6

Шаруашылық  субъектінің негізгі қаржыларын қолдануды талдау .

Дәрістің мақсаты: Негізгі қаржыларды қолдануды талдаудың мақсаты мен міндеттерін анықтап, негізгі қаржылардың қор қайтарымдылығын талдау

Тақырып бойынша  қарастырылатын сұрақтар:

Негізгі қаржылыардың көздері,мақсаты  мен міндеттері

Негізгі қаржылардың  қор қайтарымдылығын талдау

Өнімді өндіруді жоғарлату  резервін бағалау және қор қайтарымдылығы

Тақырыптың  қысқаша мазмұны

Негізгі өндірістік қор-бұл  материалдық құндылықты ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль бөлігінің, байланыстың,сауданың және тағы басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі түрлері. Өндірістік емес негізгі қорлар-тұрғын үй, шаруашылық, денсаулық, білім, мәдениет, спорт салаларына арналған.

Натуралдық заттық құрама принципіне негізгі қорлар мыналардан тұрады- ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары,жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар,өндірістік-шаруашылық құрал -саймандар, жұмыс және өнімді мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты кәсіпорындардың, мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.

Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналым  жасайды. Ол мынандай сатылардан тұрады:

* негізгі қорлардың тозуы

* амортизация

* негізгі қорларды толық қалпына  келтіру үшін қаражаттың қорлануы

* оларды күрделі қаржы жұмсау  арқылы ауыстыру.

Негізгі қорлардың кез- келген объектілері табиғи және сапалық  тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен,тнхникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи тозу  жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келтіру. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан, негізгі қорларды әсіресе, олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы - сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның негізгі міндеті болып табылатыны - ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу(әсіресе активтік бөлігі), себебі, олардың жеке сапалық тозуының деңгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.

Негізгі өндірістік қорларды есепке алу пайдаланудың нормативтік  мерзімі көрсетілетін құрал қолданылады. Негізгі қорлар қабылдау –тапсыру актісімен рәсімделеді. Субъектілер пайдалы қызмет ету мерзімін қолданудан экономикалық пайда алу көзделетін нормативті қызмет мерзімін және жойылу құнын  өз бетінше белгілейді. Өндірістік қорларды қабылдау-тапсыру актісі негізінен бухгалтерияда мүліктік карточкада ашылып, негізгі құралдардың талдамалы есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік –сериялық жүйе бойынша жасалады. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісінде келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде сақталады, ал істен шыққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір данада жүргізілетін тізімдемеде жүргізіледі.

Бақылау сұрақтары:

1. Негізгі қаржыларды қолдану тиімділігін талдаудың мақсаты мен міндеттерін атаңыз?
2. Негізгі қаржылардың қор қайтарымдылығы коэффициенті қалай анықталады?
3. Өнімді өндіруді жоғарлату резервін бағалау?

Әдебиеттер:

1. Савицкая Г.В.  Анализ хозяйственной деятельности  предприятияий 1998-494 б.
2. Баканов М.Н., Шеремет А.Д.Теория экономического анализ, Финансы и статистика 2000 416 б.

 

Дәріс №8

Еңбек ресурстарын  қолдану тиімділігін талдау .

Дәрістің мақсаты: Кәсіпорынның еңбек ресурстарын, персаналды қолдану тиімділігін талдау экономикалық талдаудың басты бір бөлігі болып табылатындықтан оларды тиімді қолдануды жоғарлатуға кедергі жасайтын факторларды анықтау.

Тақырып бойынша  қарастырылатын сұрақтар:

Жұмыс күшінің саны, құрамы олардың қозғалысын талдау

Еңбекақы қорын талдау

Тақырыптың  қысқаша мазмұны

Кәсіпорынның еңбек  ресурстарын, персаналды қолдану тиімділігін  талдау экономикалық талдаудың басты  бір бөлігі болып табылады. Кәсіпорынды өзгертуге және қысқартуға дайын ресурс. Олардың төмендеуіне әкеледі. Еңбек ресурстарының талдауына мақсатты – олардың қолдану деңгейін анықтау еңбекті тиімді қолдануды жоғарлатуға кедергі жасайтын факторларды анықтау және тірі еңбекті қалданудың өсу резервтерін анықтау. Еңбек ресурстарын қолдануды талдауда келесі көрсеткіштерді оқып білеміз.

1. Кәсіпорынмен оның  бөлімшелеріне жұмыс орындарының  қамтамасыз етілуі.