Вексель туралы жалпы түсінік

индоссаментке төлем  мерзiмiне төлемге 

акцептемеген немесе төлем төлемеген жағдайда талап  қоюға делдалдық тәртiбiмен төлем  төлеуге көшiрмелерге өзгерiстерге мерзiмi өтуге жұмыс iстелмейтiн күндерге, мерзiмдердi есептеуге және жеңiлдiк  берiлген күндерге тыйым салуға қатысты қаулылар қолданылады.

Жай вексельге сондай-ақ үшiншi тұлғада немесе төлеушiнiң  тұрғылықты жерiнен өзге жерде төленуге жататын аударым векселiне (проценттер туралы шартқа төленуге тиiстi соманы жазудағы келiспеушiлiктерге көзделген шарттармен қол қоюдың қандайын болса да орналастырудың салдарына, өкiлетсiз iс-қимыл жасайтын немесе өз өкiлеттiгiн асыра пайдаланатын тұлғаның қойған қолының салдарына қатысты қаулылар қолданылады.

Дәл осылай жай вексельге  авальға қатысты қаулылар қолданылады соңғы абзацында көзделген жағдайда, егер авальда оның кiм үшiн қойылғаны көрсетiлмесе, онда ол жай вексель бойынша вексель берушi үшiн қойылған деп есептеледi.

Жай вексель бойынша  вексель берушi де, аударым векселi бойынша акцептант сияқты мiндеттi.

Ұсынылғаннан кейiн  белгiлi бiр уақыт мерзiмiндегi жай  вексельдер  көрсетiлген мерзiмде  белгi қоюы үшiн вексель берушiге ұсынылуға тиiс. Ұсынылғаннан бастап есептелетiн мерзiм вексель берушi вексельге белгi қойған күннен басталады. Вексель берушiнiң күнi көрсетiлген белгiнi қоюдан бас тартуы наразылық бiлдiрумен куәландырылады, ол күн ұсынылғаннан бастап есептелетiн мерзiмнiң басталуы болады.

Қазақстан Республикасындағы  вексель айналысы Қазақстан Республикасының  аумағында жай және аударым коммерциялық вексельдерiн шығаруды, вексельдер, оның iшiнде Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде шығарылғандары бойынша талап ету құқығын берудi, осындай вексельдер жөнiндегi мiндеттемелер мен оларға байланысты операцияларды орындауды, оларды есеп кеңселерiнiң есепке алуын және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң қайта есепке алуын қамтиды.

Қазақстан Республикасындағы  вексель айналысы жөнiндегi қатынастар «Женева вексель конвенциясынан», осы Заңнан, Қазақстан Республикасының  өзге де заң актiлерiнен, сондай-ақ соларға  сәйкес шығарылған Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұратын вексель құқығымен реттеледi.

III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВЕКСЕЛЬДІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ

 

 

Қазақстан Республикасындағы  қазіргі нарықтық қатынастардың  қалыптасуы кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің өңдеу салаларының  құлдырауы, шаруашылық байланыстарының нашар дамуы және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жиналуы жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексельге деген сұраныс арта түсуде.  Сондықтан вексель шаруашылық өмірге кең көлемде енуде. Қазірдің өзінде вексель айналымын реттейтін көптеген ереже құжатар пайда болды.

«ҚР-дағы вексель айналысы туралы» (28,04,97 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес елімізде вексель бағалы қағаз болып  табылмайды. «Тауарды жеткізу туралы мәміле бойынша төлемнің мерзімін ұзарту үшін вексель беріледі деп» осы заңның 80 бабында көрсетілген.

Қазақстан Ұлттық Банкi коммерциялық вексельдердi қайта есепке алу тәртiбiн  және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң коммерциялық вексельдердi қайта есепке алуға  қабылдауы үшiн қойылатын талаптарды белгiлейдi.

Қазақстанда вексель айналысын бiрiншi болып қолданушылардың қатарында Казкоммерцбанк тәжiрибесiн атап өтуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкiметiнiң астық жинау бағдарламасына сәйкес өзiнiң 500, 1000 және 5000 АҚШ долларындағы “астық” вексельдерiн айналымға шығарып, оларды несие құралы ретiнде клиенттерiне бердi.

Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретiнде “Қазақстан темiр жолы” ҰК-ның 200,0 млн теңгеге  бағалаған вексельдерiн өтедi.

Мұндағы, “домицилиант”  – вексельде көрсетiлген төлемдi төлемдi жүзеге асыратын, вексельде делдал ретiнде қатынасатын банк.

Трассат тратта бойынша  төлеуге келісімін бергеннен  бастап борышқор болып табылады. Аудармалы  вексель келесі бетіндегі индосамент (басқа біреуге аударып жазу) көмегімен  айналыста жүре береді. Аудару туралы қолдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы әр индосамент вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.

Жай және аудармалы вексель  – коммерциялық вексельдің түрлері  ретінде қарастырылады. Вексельдің мынадай реквезиттері болуы керек: Вексельдің түрі; Вексель берушінің аты-жөні, вексель ұстаушының аты-жөні; вексель төлеушінің аты-жөні; вексельді толтырған күн; Вексельді өтеу күні мен жері; вексель бойынша төлем сомасы; Вексель бойынша төлеуге келісім берушінің қолы мен мөрі; Вексельді беруші тұлғаның қолы мен мөрі (3-ші тұлға ретінде); Екінші бетінде. Аударып жазу белгісі; Төлем бұйрығының  номері мен күні және айы; Вексельді аударып жазушының аты-жөні және басқа да мәліметтер; Вексельді ұстаушының аты-жөні және тағы басқа мәліметтер болуы мүмкін.

90 жылдың басында және  ортасында банктер вексель операциясымен  жұмыс жасамағаннан кейін, бірақ  осы жылдың аяғы мен 2000 жылдың  басында бұл операцияның жанданғанын  байқаймыз. Сондықтан вексель  операциясы қалыптасу кезіңінде  тұр. Бүгінгі күнде кең тараған вексель операцияларына: вексельді есепке алу, қайта есепке алу және авальдау жатады. Елімізде вексель нарығының жандануына әсер ететін негізгі фактор қабылдаған Заң актілері.

Вексельмен жасалатын  коммерциялық банктердің операциясы мындай түрге болуға болады: Активтік операциялар: вексельді есепке алу; Пассивтік операциялар:  вексельді қайта есепке алу (орталық банктің жүзеге асыруы);  Кепілдік  операциялары: аваль, вексельді кепілге ала отырып ссуда беру; Коммиссиондық операциялар: вексельді инкассалау және домициляция; Активтік-кепілдік операция: вексельді акцептеу.

Коммерциялық банктердің кеңінен тараған вексель операциясына - вексельді есепке алу операциясы жатады. Вексельді есепке алу операциясы басқа операцияға қарағанда дамыған. Банктер есепке алу үшін коммерциялық вексельдерді ғана қабылдайды. Банк есепке алу үшін вексельді қабылдау барысында клиенттен тиісті құжаттарды талап  етеді  және вексельді  мәтіні мен тұлғаның төлемқаблеттілігін тексереді. Есепке алу үшін қабылдаған  әрбір вексельге «вексельдік құжаттаманы» жүргізеді. Есепке алу үшін қабылдаған вексель қатаң түрдегі есеп беру құжаты ретінде сақталады.

Қазақстанда банктердің акцептік  операциялары дамымаған. Ұлыбритания, Германия және Францияның коммерциялық банктері осы операцияны жүзеге асырады. Бұл операцияның дамымай отырған себебі біріншіден осы операцияға қатысты заңның болмауы, екіншіден банк үшін тәуекелдің жоғары деңгейде болмауы, үшіншіден коммиссиондық мөлшердің жоғары болуы.  /10, 33-35 б,/

Акцептік операцияға қарағанда авальдеу банк үшін қолайлы келеді. Аваль қамтамасыз ету формасы болып табылады. Аудармалы вексель бойынша төлем болып немесе аваль арқылы вексельдегі соманың қандай да бір бөлігін қамтамасыз етілуі мүмкін. Авальде кімнің шотынан берілгендігі көрсетілуі керек.  Ал көрсетілмеген жағдайда вексель берушінің есебімен берілді деп есептілінеді.

Шетел тәжірибесінде  вексельді кепілге ала отырып ссуда беру, белсенді банктік операциялар  қатарына жатады. Ал Қазақстанның тәжірибесінде  бұл операция кездеспейді.

Вексель бойынша жасалатын операция қатарына Ұлттық банктің вексельді қайта есепке алуы жатады. Қайта қаржыландыру мүшелері бойынша Ұлттық банк вексельді есепке алады.

Ұлттық банктің қайта  есепке алу саясатын белсенді жүргізуі болашақта вексель нарығын жетілдіруге, есеп айырысу және несиелік құрал ретінде жабдықтаушылар мен эмитенттердің вексельге деген қызығушылығының артуына және екінші деңгейлі банктердің вексельді есепке алу көлемін ұлғайтуға есептігін тигізеді. Ұлттық банк  үшін банк жүйесінде өтімділігін реттейтін тиімді құралдың пайда болуымен ерекшеленеді.

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келгенде, вексель айналысы елдің төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады. Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі серіктестердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауы мен жасалатын несиелік келісім. Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілетін ғана емес, сонымен қатар ол өте маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігінде бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.

Қазақстан тәжірибесінде  негізінен қолданылатын вексельдің түрлеріне – жай және аудармалы вексель жатады

Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.

Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.

Вексель бойынша жасалатын операция қатарына Ұлттық банктің вексельді қайта есепке алуы жатады. Қайта қаржыландыру мүшелері бойынша Ұлттық банк вексельді есепке алады.

Ұлттық банктің қайта  есепке алу саясатын белсенді жүргізуі болашақта вексель нарығын жетілдіруге, есеп айырысу және несиелік құрал ретінде жабдықтаушылар мен эмитенттердің вексельге деген қызығушылығының артуына және екінші деңгейлі банктердің вексельді есепке алу көлемін ұлғайтуға есептігін тигізеді. Ұлттық банк  үшін банк жүйесінде өтімділігін реттейтін тиімді құралдың пайда болуымен ерекшеленеді.

90 жылдың басында және  ортасында банктер вексель операциясымен  жұмыс жасамағаннан кейін, бірақ  осы жылдың аяғы мен 2000 жылдың  басында бұл операцияның жанданғанын  байқаймыз. Сондықтан вексель  операциясы қалыптасу кезіңінде тұр. Бүгінгі күнде кең тараған вексель операцияларына: вексельді есепке алу, қайта есепке алу және авальдау жатады. Елімізде вексель нарығының жандануына әсер ететін негізгі фактор қабылдаған Заң актілері.

Вексель туралы Заң 1930 жылғы 7 маусымдағы Аударым және жай вексельдер туралы бiрыңғай заңды белгiлейтiн конвенцияға, Аударым және жай вексельдер туралы заңдардың кейбiр үйлеспеушiлiктерiн шешу мақсатын көздейтiн конвенция мен Аударым және жай вексельдерге қатысты елтаңба алымы жөнiндегi конвенцияға сәйкес Қазақстан Республикасындағы вексель айналысын реттейдi және төлем құралы мен несие қаражаты ретiнде вексельдiң қызметiн белгiлейдi.

Қазақстан Республикасындағы  вексель айналысы жөнiндегi қатынастар «Женева вексель конвенциясынан», осы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiнен, сондай-ақ соларға сәйкес шығарылған Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұратын вексель құқығымен реттеледi.

Жалпы Қазақстанда вексель  айналысы енді ғана қалыптасу кезеңінде болып отыр, ендігі жерде елдің қаржы секторы мен банк жүйесі бұл төлем құралын дамытуға мейлінше кірісуі қажет.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы 1997 ж.

28 сәуiрдегі N 97-1 Қазақстан Республикасының Заңы.

2. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы
3. Баян Көшенова, Оқу құралы   Ақша,  несие,  банктер,  валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
4. С.Б. Мақыш, Оқу құралы  “Ақша айналысы және несие” – Алматы,    Қазақ университетi,  2004 ж. – 248 бет.
5. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
6. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г.
7. Ценные бумаги. / Колесникова В.И. Торканов В.С. Москва 1998г.
8. «Деньги,  кредит,  банки»   Учебник   Под. Ред.  О.И Ловрушина, Изд. 2-е,   Москва: 1999г.
9. Абрамова М.А.,   Александрова Л.С.  Финансы,  денежные обращение и кредит.   Учебние пособие – Москва , 1996г.
10. Вестник КазНУ. Серия экономическая. №3. – 2005 г. 33-35 стр.