Жоспарлы және нарықтық экономикалық жүйелердің қызмет ету ерекшеліктеріне сипаттама жасау

Қазақстан Республикасының  білім және ғылым министірлігі

 

әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық уНИВЕРСИТЕТі

 

«Ақпараттық жүйелер»  кафедрасы

 

 

ЭССЕ

 

 

Тақырыбы: Жоспарлы және нарықтық экономикалық жүйелердің қызмет ету ерекшеліктеріне сипаттама жасау

 

 

 

 

 

 

                                                                                Орындаған: Шагирова М. 

                                                                                                     ИС-10-1А

                                                                                Қабылдаған: Темирбаева С.Б.

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2013 жыл

Жоспарлы және нарықтық экономикалық жүйелердің қызмет ету ерекшеліктеріне  сипаттама жасау

                            Нарықтық экономикада барлық нәрсенің бағасы

              бар, бірақ еш нәрсенің құндылығы жоқ.

  Жак-Ив Кусто

Нарықтық жүйе (капитализм). Бұл жүйенің негізін келесілер  құрайды:

1) жеке меншіктік құқығы;

2) жеке шаруашылық жүргізу;

3) қоғамның шектеулі ресурстарын  бөлуді нарықтық жолмен ұйымдастыру.

Жеке меншікке деген құқық  жеке адамның қандай да бір шектеулі ресурстың (мысалы, жер телімі, фабрика, пайда қазбалар т.б.) бір түрін иемденуін заң жүзінде белгілеу және қорғау. Міне, осындай капитал деп аталатын өндірістік ресурсты иемдену және одан пайда табу экономикалық жүйеде жиі қолданылатын «капитализмнің» пайда болуына негіз болды.

Жеке меншік иесі экономикалық ресурстарды қолдануға қатысты толқы бостандық алады. Әйтсе, де бұл қоғамның мүддесіне қайшы келмеуі керек. Бұл мәселе бойынша, екінші жағынан, меншік иесі меншікті қолдануға қатысты толық жауапкершілікте болады. Негізінен, нарық белгілі түрде анықталған, тауар айырбасын жүргізу.Нарық-

1. Қандай да бір шаруашылық қызметінің сәттілік дәрежесін анықтайды;
2. Жеке меншіктің иесіне әкелетін табыс көлемін қалыптастырады;
3. Шектелген тресурстарды оларды альтернативті сфераларда қолдануларда қорларды бөлу пропорцияларын анықтайды.

Нарықтық механизмнің  артықшылықтарының бірі-нарық сатушыны өз пайдасы үшін әр сатып алушының мүддесін ойлауға міндетті болады.Егер ол оны істемейтін болса онда оның тауары керексіз ьолады немесе тым  қымбат болуы мүмкін.Осыдан табыс  орнына ол тек шығындарға ұшырайды. Сөйте тұра, сатып алушы да сатушының  мүдделерімен санасуына тура келеді: белгілі бір нарықта қалыптасқан бағаны төлеу арқылы ғана тауарды ала алады. Нарықтық жүйе (капитализм)-бұл экономикалық өмірді қалыптастыру түрі. Мұндағы капитал мен жер әртүрлі адамдардың меншігінде болады, ал шектеулі ресурстар нарықтың көмегімен бөлінеді. Бәсекелестікке негізделген нарық өндірістік ресурстарды және оның көмегімен алынған өнімдерді бөлудің адамзатқа белгілі ең сәтті тәсілі болып табылады. Әрине, нарықтық жүйенің өзіндік кемшіліктері бар. Атап айтқанда, әлеуметтік теңсіздіктің тереңдей түсуі:біреулер байлыққа кенеліп жатса, енді біреулер қайыршылық күн кешуде. Осының себебінен адамдар капитализмді әділетсіз экономикалық жүйе деп ойлау қалыптасқан. Сол себепті адамдар өмірдің басқаша қалыптасуын армандауды тоқтатқан емес. Ол армандар XIX ғасырда қалыптасқан маркстік деп аталатын қоғамдық қозғалыстың пайда болуына әкеп соқты. Карл Маркс және оны жақтаушылардың ойынша, нарықтық жүйе өзінің мүмкіндіктерін тауысып бітті. Ендігі кезекте оны социализм деп жаңа экономикалық жүйемен алмастыру көзделді. Жоспарлы экономикалық жүйе (социализм) –экономикалық өмірді қалыптастырудың бір түрі. Мұнда капитал мен жер мемлекет меншігінде болады, ал шектеулі ресурстарды бөлу орталық басқару органдарымен жоспарлы түрде жасалатын болған.

Маркстік теорияға сәйкес адамзат өз жағдайын жақсарту үшін нақтырақ айтқанда әлеуметтік теңдікті орнату үшін жеке меншіктен және бәсекелестіктен  бас тартып, шаруашылық қызметті бірыңғай жалпы қоғамдық жоспар негізінде  жүргізу керек. Бұл теория орта ғасырларда пайда болғанымен, оның жүзеге асуы тек XX ғасырға сәйкес келді.

  Егер барлық ресурстар  (өндіріс факторлары) жалпы ұлттық меншік деп жарияланғанымен, ал шын мәнісінде онымен мемлекеттік және партия шенеуніктері басқарады. Фирмалар мен адамдардың табысы шектеулі ресурстарды қаншалықты сәтті қолданғанында және еңбек нәтижесі қоғамға қаншалықты қажет екені қарастырылмайды. Мұнда басқа критерийлер маңыздырық болады:

1. Өнеркәсіп үшін-өндіру жоспарын орындау және одан артығырақ орындау. Міне осы үшін өндіріс басшылары ордендермен марапатталған.

      Осы жоспарлы экономикалық жүйе болған елдерде келесідей жағдай қалыптасты:

1. Кейбір қарапайым тауралардың өзі «дефицитке» айналды.
2. Басым көпшілік өндірістер шығынға ұшырап отырды.
3. Азаматтар үшін импорттық тауарға және құрал жабдыққа қол жеткізу өте үлкен сәттілік болып есептелді.

      Ақыр соңында  XX ғасырда жоспарлы экономикалық жүйе мүмкіндіктерінен адамдардың көңілі қалды. Ал бұрыңғы социалисттік елдер ауыр жолға- нарықтық экономикаға көшу жолына түсті.

       Нарықтық  экономиканың басымдығы жоғары  болғанымен, қазіргі күнде аралас  экономикалық жүйе кең таралуда. Яғни, екі экономикалық жүйенің  тиімді жақтарын пайдалану. Мұндай  жүйдегі елдерге-Франция, Германия, Ұлыбритания , т.б. дамыған елдер  жатады. АҚШ, Жапония сияқты елдерде  жеке еншік өте жақсы дамығанымен  басты экономикалық реттеулерді  мемлекет жүзеге асырады. Ал  Ұлыбритания, Швеция сияқты елдерде  шектеулі ресурстарды бөлуде  мемлекеттің рөлі АҚШ пен Жапониядан  да жоғары. Ал жоспарлы экономикалық  жүйе Куба және Солтүстік Корея  сияқты елдерде қалыптасқан. Мұнда  жеке меншік жоқ, ал мемлекет  барлық шектелген ресурстарды  бөледі.

       Енді  Қазақстанға келетін болсақ:

1. Жоспарлы экономикалық жүйе негіздері жойылған, әйтсе де мемлекеттің рөлі экономикада әлә де өте жоғары.
2. Нарықтық жүйенің механизмдер енді қалыптасуда.
3. Өндіріс факторлары жеке меншікке өткен.

     Енді Қазақстанның  ары-қарайғы экономикалық даму  бағыты қалай

болмақ? Жоспарлы экономикалық жүйеге қайтып оралу өлумен тең:1917-1991 жылдар аралығында жүргізілген алғашқы талпынысты әрең бастан өткіздік. Бізді тек табиғи ресурстардың байлығы ғана құтқарды. Екінші рет мұндай тәжірибені мемлекет көтере алмайды.

Демек, Қазақстан жақын  маңда нарықтық механизмдерді дамыту керек. Экономикалық жүйе түрі дамыған  елдер тәжірибесіне сүйенсек, аралас экономикалық жүйе болғаны абзал. Басқа  мәселе, осындай жүйенің нақты  ұлттық моделін жасау. Міне, осының маңайында ғалымдар мен саясаткерлер арасында талас туындауда.