Казақстан экономикасын несиелендірудегі банктік емес сектордың ролі

 

 

АҚ «ҚАРЖЫ АКАДЕМИЯСЫ»

УДК (индекс универсальной десятичной классификации)

 

На правах рукописи

 

Ж.А. Есбен

 

 

ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ БАНКТІК ЕМЕС СЕКТОРДЫҢ РОЛІ

 

Магистерская диссертация на соискание

академической степени магистра экономических наук

по специальности 6М050900 – Финансы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АСТАНА – 2015

 

 

АҚ «ҚАРЖЫ АКАДЕМИЯСЫ»

 

Допущен (а) к защите:

зав. кафедрой «Финансы»,

к.э.н., и.о.доцента

_____________Г.Ж.Есенова

      (подпись)

«___»_____________2014 г.

 

Магистерская диссертация

 

ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ БАНКТІК ЕМЕС СЕКТОРДЫҢ РОЛІ

 

специальность: 6М050900 - Финансы

 Магистрант                                   ___________________         Есбен Ж.А.

                                                                  (подпись)              (фамилия, инициалы)

                                                                                                 

Научный руководитель,

д.э.н., профессор          ___________________             .уцауцацуацуа.

                                                                  (подпись)             (фамилия, инициалы)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АСТАНА – 2015

 

 

МАЗМҰНЫ

 

СОКРАЩЕНИЯ, ОПРЕДЕЛЕНИЯ, СИМВОЛЫ И УСЛОВНЫЕ ОБОЗНАЧЕНИЯ……………………………………………………………3

 

ВВЕДЕНИЕ.......................................................................................... ……...4

 

1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ БАНКТІК ЕМЕС СЕКТОРДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ...............................................................9

1.1 Несие теорисының негіздері.................................................................…..…..9

1.2 Қазақстан экономикасын несиелендірудегі микроқаржы ұйымдары...............................................................................................................21

1.3 Шетелдік банктік емес ұйымдары тәжірибесін Қазақстанда пайдалану жолдары..................................................................................................................32

2 «TEZ CREDIT» МИКРОҚАРЖЫ ҰЙЫМЫ» ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ

2.1 Қазақстан Республикасындағы банктік емес сектордың нарығының даму тенденциялары.......................................................................................................42

2.2 «TEZ CREDIT» Микроқаржы ұйымы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне жалпы сипаттама...........................................................................52

2.3 «TEZ CREDIT» Микроқаржы ұйымы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің даму сатысы.................................................................................64

3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ МИКРОҚАРЖЫ Ұ!ЫМДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТИІМДІЛІГІ АРТТЫРУ...............................................................................................................74

3.1 Қазақстан экономикасын несиелендірудегі микроқаржы ұйымдарын ұйымдастыру тиімділігін оңтайландыру.............................................................74

ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................103

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ...............................109

 

ПРИЛОЖЕНИЯ...........................................................................................133

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ БАНКТІК ЕМЕС СЕКТОРДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ

1. Несие теорисының негіздері

Несие (лат. creditum — несие, credo - сенемін, сенім білдіремін), несие белгілі-бір мерзім бойы пайдаланып, қайтарылу үшін әдетте, пайыз төлеу шартымен ақшалай немесе тауар түрінде берілетін қарыз. Оның қозғалысы кезінде несиелер мен қарызгер арасында белгілі бір экономикалық қатынастар қалыптасады. Несиесің дамуы ұдайы өндіріс үрдісіндегі капиталдың ауыспалы айналымының заңдылықтарына орайлас келеді: шаруашылықтың белгілі бір телімдерінде уақытша еркін айналымдағы ақшакапиталы бос қалады да, басқаларында оған деген мұқтаждық, яғни несие алу қажеттілігі туады. Капиталдың ауыспалы айналымы негізінде пайда болған уақытша еркін айналымдағы ақша капиталы, халық пен мемлекеттің ақшалай жинақтары несие көзінқұрайды.

Несиелік қатынастар жүйесінде несие операцияларын жасау үшін қаражат тартудың да маңызы зор. Мұндай қызмет әр түрлі несиелік қатынастар үшін біркелкі бола бермейді. Айталық, коммерциялық несие кезінде несиегердің сырттан қаражат тарту қажеттілігі туындамайды, ал банктік несиелеуде сырттан тартылған қорлардың кеңінен пайдаланылуы көзделеді. Экономиканы дамытуда несиенің рөлі маңызды әрі сан салалы. Несие өнімнің өндірілуі, өткізілуі мен тұтынылуы үрдісіне және ақша айналысы саласына әсерін тигізеді, яғни өнімді өндіру мен өткізу үрдістерінін іркіліссіз болуына ықпал етеді, өндірістің маусымдылығына орай туындаған қаражатқа деген ділгірлікті уақытша қанағаттандыруда, өндірісті кеңейтуде үлкен рөл атқарады. Тұтыну несиесі халықтың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға септігін тигізеді.

Несие, негізінен, коммерциялық несие және банк несиесі түрлеріне бөлінеді. Айрықша түрі халықаралық несие Коммерциялық несие — сатушы тауарды сатып алушыға төлемін кейінге қалдыра отырып беретін несие. Бұл орайда айналым құралы ретінде, әдетте, вексель жүреді. Мұндағы вексель дегеніміз — несиегерге вексель беруші қарызгерден вексельде көрсетілген ақша сомасын белгіленген мерзімде төлеуді талап ету құқын беретін белгілі бір нысандағы жазбаша борыштық міндеттеме. Банкнесиесінің әмбебаптық сипаты бар. Бұл ретте банктер, ақша иелері және басқа несие мекемелері несиегерлер болып келеді. Несиенің берілуі мен өтелуіне, ставка пайызының мөлшеріне байланысты тараптардың міндеттемесі мен экономикалық жауапкершілігі несиелік келісімдер негізінде шешімін табады. Банк несиені несиелеу мерзіміне қарай қысқа мерзімді (1 жылға дейінгі мерзімге), орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімге) және ұзақ мерзімді (3 жылдан астам мерзімге) болып келеді. Ол қарызгерге тиесілі жылжымайтын мүлік, тауарлар, бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтар кепілімен қамтамасыз етілуге тиіс. Сондай-ақ, несие түрлері несиелеу нысандары мен әдістері бойынша және басқа белгілеріне қарай жіктеледі.

Қазақстанда несиенің мынадай түрлері пайдаланылады:

• ұлттық банк несиелері – аукциондық, ломбардтық, бюджеттік несиелер;
• екінші деңгейдегі банктер несиелері – меншікті айналым қаражатының жетіспеушілігін уақытша толтыруға, күрделі салымдарды қаржыландыруға, тұтыну мақсатына арналған несиелер; импорттық, ипотекалық, консорциалдық, банкаралық несилер. Қазақстан Ұлттық банкінде несие сапасына қарай стандарттық, бейстандарттық, қанағаттанғысыз, күмәнді және зиян келтіруші несие деп бөлінеді.

Несие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің іс — тәсірибедегі нақты қосымшасы.

а) Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі: несиелену объектінің экономикалық белгілірі бойынша:

— айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;

— негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;

— ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай – ақ, нормативтен тыс қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;

— өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;

— жол үстіндегі (жолдағы) есеп айырысу құжаттары аясында берілетін несие, аккредитивтер;

— төлем несиелері;

ә) қамтамасыз етілуі бойынша:

— жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ – пен, кепілдікпен, сақтандыру келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;

— ішінара қамтамасыз етілген;

— қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік .

б) қайтарылу мерзімі бойынша:

— қысқа мерзімді;

— орта мерзімді;

— ұзақ мерзімді;

в) өтелу тәртібі бойынша:

— бөліп бөліп төлеу (мерзімінің ұзарту);

— бір жолғы өтеу

— кезең сайын бір қалыпты(бір қалыпты емес) өтеу.

г) тәуелді деңгейі бойынша:

— субстандартты;

— стандартты;

— күмәнді;

— сенімді;

— cенімсіз;

— ұзартпалы.

ғ) ақылығы бойынша:

— қалыпты пайыздық мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі қалыпты);

— жоғарғы пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі жоғары);

— төмен пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі төмен);

— пайызсыз.

д) салалық бағыты бойынша:

— сауда — саттық несиесі;

— өнеркәсіп несиесі;

— ауыл шаруашылық несиесі;

— құрылыс несиесі;

ж) ашылатын шот түрлері бойынша:

— жай ссудалық шот бойынша несие;

— арнайы ссуда шоты бойынша несие;

— контокорренттік шот бойынша несие;

— овердрафт бойынша несие;

— несие желісі бойынша несие.

Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі сауда мөлшері бойынша тіркелетін ломбардтық несие жатады.

Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы, сақтандыру келісімшарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.

Жаңартпалы несие ( ағылшынша  revolve – айналыста болу, кезең сайын ауысып отыру) – сауда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.

Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ уақытқа созылатын тығыз ынтмақтастығын білдіреді.

Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты аясинда несиелеу) несие ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап ақшалай қаражат болмаса, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт шегіне беріледі.

Коммерциялық несие. Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады.

 

 

2. Қазақстан экономикасын несиелендірудегі микроқаржы ұйымдары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Шетелдік банктік емес ұйымдары тәжірибесін Қазақстанда пайдалану жолдары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 «TEZ CREDIT» МИКРОҚАРЖЫ ҰЙЫМЫ» ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ

2.1 Қазақстан Республикасындағы банктік емес сектордың нарығының даму тенденциялары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 «TEZ CREDIT» Микроқаржы ұйымы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне жалпы сипаттама

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 «TEZ CREDIT» Микроқаржы ұйымы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің даму сатысы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ МИКРОҚАРЖЫ Ұ!ЫМДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТИІМДІЛІГІ АРТТЫРУ

3.1 Қазақстан экономикасын несиелендірудегі микроқаржы ұйымдарын ұйымдастыру тиімділігін оңтайландыру