Қазақстан төлем жүйесіндегі банктік карталар

Транзакцияны  жүргізу келесідей орындалады. Карточкамен  операцияны жүргізу кезінде электронды құрылғы карточканың магнитті сызығынан  ақпаратты өткізеді, осыдан кейін  кассир операция сомасын енгізеді, ал карточканы ұстаушы арнайы  Pin-пад  клавиатурасына Pin-кодты енгізеді. Электронды құрылғы алынған мәліметтерден  ақпараттық пакет дайындап, мәліметтерді өңдеу орталығына жібереді. Бұл орталық  алынған мәліметтер пакетін өңдеп, оң нәтиже алғанда электронды құрылғыға  операцияны орындауға рұқсат жібереді.

Магнитті  сызығы бар банктік карточкалар  әлемдік стандарттарға сәйкес жасалады, ол стандарттарды Стандарттар бойынша  Халықаралық Ұйым (ISO – International Organisation of Standartization) ойластырып бекітеді.

Бұл стандарттар  мыналарды анықтайды:

• карточканың өлшемі;
• магнитті сызықтың орналасуы;
• магнитті сызықтағы жазылымның құрылымы;
• символдарды қысудың орны мен формасы.

Магнитті  жазылым пластикалық карточкаға ақпаратты енгізу әдісінің ең кең  тараған түрлерінің бірі. Бірақ 10-15 жыл өткеннен кейін магнитті сызықтар алаяқтықтан қорғай алмады. Одан да сапалы ақпаратты тасушыны ойластыру  барысында чипті пайдалану идеясы ұсынылды. Чип өзімен интегралды микросхеманы білдіреді. Микросхемасы бар карточкалар ақпаратты тасушынының жаңа түрін білдіреді, бұндай карточкалар ақпаратты сақтап қана қоймай, сонымен қатар оны өзінің ішкі алгоритмі бойынша өңдейді. Бұндай карталар Смарт-карталар деп те аталады.

 Микросхемасы  бар пластикалық карточкаларды  1974 жылы бірінші ойлап тапқан  француз журналисі Ролан Морено. Чиптік карточканың артықшылықтарымен  бірге кемшіліктері де бар.  Олардың бірі болып өзіндік  құны саналады, ол магниттік карточканың  құнынан біршама жоғары.

Карточкадағы  ақпараттар көлемі бірнеше ондаған  байттан бірнеше килобайтқа дейін  өзгереді. Осыған орай карточкалардың өзі бірнеше түрге бөлінеді:

• интеллектуалды емес карточкалар. Бұған ақпараттары өзгермейтін тұрақты карточкалар немесе шартты тұрақты карточкалар жатады. Шартты тұрақты карточкаларда маңызды емес мәліметтер көлемі қайта жазылуы мүмкін, мысалы, карточкадағы код немесе карточканың қызмет көрсету мерзімі;
• интеллекті шектелген карточкалар (Smart Cards). Бұл карточкаларда мәліметтер бірнеше бөлімдерге бөлініп тасталады. Бұл бөлімдердің әрқайсысында мәліметтерді өңдеудің өз тәртібі болуы мүмкін.
• суперинтеллектуалды карточкалар (Super Smart Cards). Сырт пішінімен смарт-карталардың гибридін еске түсіреді.

Банктік карточкалар  негізінде микропроцессорлы карточкаларды  қолданған дұрыс, олардың көмегімен  операцияларды орындауда максимальды  қорғаныс қамтамасыз етіледі, микропроцессорлы карточкалар қолма-қолсыз есеп айырысуда  «электронды әмияндар» қызметін атқарады. Қазіргі кезде гибридті карточкалар пайдаланылады, яғни карточкаларда  бір уақытта магнитті сызық пен  микросхема қоса орналасады.

Лазерлі жазуы бар карточкалар оптикалық карточкалар деп те аталады. Олардың негізгі ерекшелігі еске сақтау қабілетінің үлкендігі. Олар ең қымбат карточкалар болып табылады. Банк ісінде олар әзірше қолданылмайды.

Радиожелілік жазу радиосигналдар арқылы карточкадағы мәліметтерді айырбастауға мүмкіндік береді.

Радиожелілік  карточкаларды келесі мақсаттарға  пайдаланған жөн:

• кәсіпорын территориясында персоналдың қозғалысын электронды бақылау үшін;
• өндірісті, тауарды және кедендік қоймаларды, дүкендерді, тауарлардың қозғалысын бақылау үшін;
• мәліметтерді автоматты жинау және қажеттілік жағдайында темір жолдарда, ақылы автокөлік жолдарында, жүк станцияларында және терминалдарда төлемді жүргізу;
• қоғамдық транспорт-қозғалысты басқару, проезді төлеуді басқару т.б.

Мұндай карточкалардың негізгі ерекшеліктері:

• карточкалар тез оқылады;
• тікелей байланыс керек жоқ;
• карточкалар лай, бу, су, бояу, пластмасса арқылы да оқылады;
• карточкаларда көп мәліметтер сақталады.

Карточкаларды эмитент пен ұстаушы арасындағы есеп айырысу тәсілі бойынша классификациялаудың  маңызы зор.

Карточкалардың  келесідей түрлері бар:

1. несиелік;
2. дебеттік (төлем);
3. оверддрафтты (есеп айырысатын) дебеттік;
4. алдын-ала төленген.

Несиелік  және дебеттік карточкалардың бір-бірінен  айырмашылықтары:

1.несиелік  карточкаларда тауарлар мен қызметтердің  төлемін банкпен берілген несие  арқылы жүргізеді; 

2.дебеттік  карточкаларда тауарлар мен қызметтердің  төлемі карточкалық шотта қалған  қалдық бойынша жүргізіледі. 

Әрқайсысын  дәлірек қарастырайық.

Несиелік карточкалар шет елде кеңінен таралған. Несие тек банкпен ғана емес, сонымен қатар American Express сияқты мамандандырылған компаниялармен де беріледі. Несие карточкалары өзімен эмитент арқылы тауарлар мен қызмет көрсетулерге төлем жүргізуге мүмкіндік беретін жеке клиенттерге шығарылатын төлем карточкаларын білдіреді. Несие карточкалары клиентке ссуда берілгенін білдіреді. Барлық несиелердегі сияқты, карточканың берілуі карточканы шығаратын банк пен клиент арасындағы келісім-шартты білдіреді. Келісім-шартта проценттік ставка, карточканы пайдаланғаны үшін жылдық төлем, несиені пайдаланудың мерзімі және т.б. шарттар айтылады.

Несие карточкасын  пайдалану келесі операциялардан тұрады:

1.клиент  пен банк-эмитент арасындағы несие  карточкасы бойынша контракт;

2. клиент  пен коммерсант арасындағы саудалық  шарт;

3. коммерсант  пен саудалық банк арасындағы  дисконттық шарт;

4. саудалық  банк пен банк-эмитент арасындағы  есеп айырысулық шарт.

Дебеттік карточка өзімен клиенттің банктегі карточкалық шотында бар соманы ғана пайдалана алатынын білдіреді. Дебеттік карточка бойынша тауар және қызмет көрсетуге төлемді жүзеге асырған кезде банктік шотыңыздың жағдайы тексеріледі. Егер операция сомасы шоттағы қалдықтан асып кетсе, операция орындалмайды. Дебеттік карточка компьютерде иесі туралы кодталған ақпаратты (оның аты-жөні, шотының сәйкестендірме нөмірі) құрайды. Карточканы иесі салым салу үшін, қолма-қол ақша алу үшін, аударымдар жасау үшін пайдалана алады. Дебеттік карточка бойынша орындалатын операцияларға мыналар қатысады:

• аккредитив беретін банк;
• ұстаушы;
• делдал;
• реципиент (банк-эмитент, алушы банк, немесе сатушы банк).

       Дебеттік карточка  бойынша операциялар банкоматтар  немесе POS-терминалдар арқылы жүргізіледі. Банкоматтар банктерде және карточкалар иесіне шотын басқаруға мүмкіндік беретін жерлерде орналасады.

Овердрафтты дебеттік карточкалар – шоттағы сомадан жоғары төлемдер жүргізуге мүмкіндік беретін дебеттік карточка. Карточканың иелеріне бұндай жағдайда қысқа мерзімді несие беріледі. Бұл аралас карточка және дебеттік карточка мен несие карточкасының ортасында тұратын карточка болып табылады.

Алдын-ала төленген карточка да дебеттік карточканың бір түрі болып табылады. Карточканың жасалуы кезінде оның ұстаушысы туралы ештеңе мәлімсіз. Карточка дайын болғанда, оның шотына белгілі бір көлемдегі сома салынады. Бұндай карточканы алғанда оның ұстаушысы карточканың шотындағы ақша сомасын төлейді. Алдын-ала төленген карточкалар метрополитен қызметтері үшін және байланыс кәсіпорындары қызметтері үшін төлем жүргізуде кең тараған. Мысалы, Телеком, Тұлпар, Актив т.б. карточкалары, сонымен қатар халықаралық төлем жүйесіндегі «Visa Travel Money» карточкалары.

Карточкалар әр түрлі ұйымдармен шығарылады, сондықтан  оларды мынандай эмитент типтері  бойынша бөлуге болады:

• банктік (әмбебап)-банктермен және қаржылық ұйымдармен шығарылатын;
• жекеменшік –  өз компаниясының сауда жүйесінде есеп айырысуды жүргізу үшін сол коммерциялық компаниямен шығарылатын карточкалар;
• American Express және Dinners Club сияқты ұйымдардың карточкалары.

Карточкалар шотты басқарудың құралы болғандықтан, олар басқару тәсілі бойынша да бөлінеді:

• автономды «электронды әмиян»;
• эмитенттегі шоты көшірілетін «электронды әмиян»;
• «шоттардың кілті» –  шоттың иесін сәйкестендіру тәсілі.

Карточканы  пайдалану туралы келісім-шарт жеке тұлғамен де, заңды тұлғамен де жасалады. Осыған байланысты карточкалар жеке және корпоративті болады. 

Жеке карточкалардың негізгі ерекшелігі – жеке тұлғаның банкпен келісім-шарт жасасып, осыған сәйкес банк жеке тұлғаға шот ашып, несие лимитін тағайындап, карточка шығарады, жеке тұлға карточка үшін, шот ашқандығы үшін ақы төлем  келісім-шартта айтылған шарттарды  орындауға міндеттеледі.

Корпоративті карточкаларда келісім-шарт банк пен заңды тұлға арасында жасалады, бұл келісім-шарт бойынша заңды тұлға карточканы пайдалану құқығын қандай да бір жеке тұлғаға береді. Келісімшартқа сәйкес банк алдында жауапкершілікті карточканы ұстаушы емес, шоттың иесі алады. Ал шотты карточканы ұстаушы басқарады. Бір шотқа бірнеше карточкалар шығарылуы мүмкін, ал олардың ұстаушылары жалпы шоттан әр түрлі лимитте қаржы иеленеді. Бұндай шотты тек қана шоттың иесі – заңды тұлға толтыра алады, өйткені корпоративті карточкалар жол жүру шығындарына, көрме шығындарына т.б. арналады.

 Қазақстандық  банктерде карточкалардың тағыда  бір кең тараған түрі бар  – бұл «жалақылық» деп аталатын  карточка. Белгілі бір ұйым банкпен  оның жұмысшыларына карточкалар  шығару туралы келісімшарт жасасады, ары қарай ұйым банкке ақша аударып тұрады және әрбір жұмысшыға тиесілі төлем тізімін береді. Банк шоттарға карточкалардың  қаражаттарын аударады.

Қазақстанда пластикалық карточкаларға негізделген  төлем жүйесін енгізу жұмыстары 90-жылдардың басында ірі банктермен – Халық Банкі, Қазкоммерцбанк, ТұранӘлембанкпен басталды. Төлем жүйесін құруда екі  негізгі технологиялық шешім  болды – магнитті сызығы бар карточкалар  және микропроцессорлы карточкалар.

Қазақстан Халық  банкі 1995 жылдардың аяғында Қазақстанда  бірінші болып Europay/MasterCard ассоциациясына мүше болды, ал мыңдаған персонал мен Europay-дің  сертификатталған бағдарламалық қамсыздандыруын  иеленіп банк 1997 жылдың басынан бастап магнитті сызығы бар пластикалық  карточкаларға негізделген «Алтын-Карт»  карточкаларының жүйесін енгізуге кірісті.

Қазақстан тұрғындарының  әр түрлі деңгейіне қол жетілетін  және бюджетті ұйымдардың қызметкерлеріне  жалақыны  беру құқығын иеленген «Алтын» карточкасы арқылы Халық  банкі «Алтын-Карт» төлем жүйесінің  магнитті сызығы бар карточкаға негізделген  ұлттық төлем жүйесі ретінде танылуына  барлық мүмкіндіктерге ие болды.

Алматыда  магнитті сызығы бар карточкаға негізделген  нақты өзінің төлем жүйесін құрған бірінші банк – Тұран Әлем Банкі  болды. 1995 жылы Alem Card карточкасы айналысқа  шықты, оның көмегімен қазіргі кезде  қолма-қол ақшаны алуға, Қазақстанның барлық қалаларында тауарлар мен  қызмет көрсетулерге есеп айырысуға  болады.

Қазақстандық  ірі банктердің үштігіне кіретін  Қазкоммерцбанк 1995 жылдан бастап Europay International жүйесінің толық мүшесі болып, Cirrus/Maestro карточкасын шығарады. 1997 жылдан бастап Visa жүйесіне мүше болып Electron, Classic, Business және Gold карточкаларын шығарды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Банкомат-электронды төлем жүйесінің элементі ретінде

 

Банкоматтарды пайдалану үлкен көлемді инвестицияларды  талап етеді, сондықтан оларды тек  ірі банктер ғана пайдаланады. Банкоматтардың қолданылу тиімділігін бағалау  көрсеткіштеріне бір банкоматқа қолданылатын пластикалық карточканың  көлемін есептеуге болады. Англия мен АҚШ-тағы атақты банкомат жүйесінде бұл көрсеткіш 2-4 мың карточка/ банкоматты құрайды. Бұнда әр банкомат аптасына шамамен 1000 рет немесе күніне шамамен 150 рет пайдаланылады. Көптеген жағдайларда шамамен 67% банкоматтарға көшеден қол жеткізіледі, ал 24% банкоматтар банктің өзінде орналастырылады.

Банкоматтар 2 режимде жұмыс істей алады: off-line және on-line.

Оff-line режимі кезінде банкоматтар орталық  БЖ (БС) байланысты емес және тәуелсіз жұмыс атқарады. Көбінесе, бұндай режимде  жұмыс істейтін банкоматтар орындалған операциялар туралы ақпараттарды есінде және КК магнитті сызығында сақтайды. Оff-line режимінде жұмыс істейтін банкоматқа қызметті арнайы жұмысшы – банк кассирі көрсетеді, ол қолма-қол  ақшамен банкоматты толтырады және банкомат есіне мерзімі өтіп кеткен төлемдер, шоттар, жоғалған карточкалар  және т.б. туралы ақпараттарды енгізеді.