Несиенің мәні, функциялары және түрлері

 

 

 

      Жоспар

         Кіріспе...................................................................................................... 3

     І. Несиенің мәні  және несие қатынастарының пайда  болуы.................. 6

     1.1 Несие теориясы және оның дамуы...................................................... 6

     1.2 Несие түрлері......................................................................................... 9

     ІІ. Несие қызметінің  түсінігі.......................................................................20

     2.1 Несиенің қызметі, шын мәніндегі ақшаларды айналымның несиелік              құралдарымен ауыстыру..................................................................................21

     2.2 Несие мен ақшаның өзара әрекеті........................................................23

     2.3 Несиенің экономикалық рөлі және оны қолданудың шектері..........25

         Қорытынды...............................................................................................28

         Пайдаланған әдебиеттер..........................................................................29

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

                                                      Кіріспе

     Несиенің мәнін анықтаған кезде  бірқатар әдістемелік принциптерді  ұстану керек, несиелердің барша  түрі формалардан тәуелсіз оның  мәнін көрсетуі керек:

     Несие мәселесі тұтасымен алғанда  несенің мәнін ашуы керек. Егер  бір мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын  қасиетін жоғалтатының білдіреді;

     Несиенің мәнін талдауда несенің  құрылымын, қозғалас сатыларын,  несиенің негізін қарастырған  жөн.

     Несиеде өзгермейтін, тұрақты  болып қалатын жәйіт – құрылым. Өзге экномикалық категориялар сияқты несиеде бір – бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай – ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.

     Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.

     Қазіргі уақытта қарызға ақша  ұсынатын негізгі несие беруші  – банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.

     Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттын меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.

     Несиелік мәміледе қарызға алушы  несие берушіге тәуелді, оған  несие беруші өз талаптарын  қояды. Алайда, қарызға алушы мен  несие беруші несие қатынастарының  толық құқықты жақтары болып  табылады. Олар міндетті түрде  қатысуы керек. Және бұл жағдайда  олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және дипозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі

 

 

- 3 -

сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде  олар оның қарама – қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.

     Несие берушілер мен қарызға  алушылардан басқа несие қатынасы  құрылымының элементі алыс – берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік өтелмеген құн – несиеленген құн болып табылады.

     Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында аяқталатын материалдық процестерге негіделеді.

Алайда, бұл  тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай  қаражатты қайтаруға босаған  қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік  берген кезде ғана несиені қайтару  басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып табылады, яғни оны  мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға болмайды. Несие  беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы  деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас  алғанда қайтарылудың жиынтығын  көрсетеді. Бұл жерде ол алынған  несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория сияқты бар  несиенің тұтастығын көрсетеді.

     Несиенің әлеуметтік – экономикалық  негізі оның қоғамдық сипатқа  тән екендігінде. 

     Несиеге толық анықтама берейік.  Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экномиканың бос ақшалай  қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экномикалық қарым – қатынасты көрсетеді.

     Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.

     Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп алуға саятын экномикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл принцип жалпы экномикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті мәселе болып табылады.

     Несиенің объективті қажеттілігі  табиғи және ақшалы түрде жүзеге  асатын ерекшеліктерден кеңейтілген  өндірістік шығарып тастайды. Ол  капитал түрлері үнемі ауысып  тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалай  түрі тауарға, тауарлы меншік  өндірістікке, өндірістік тауарлар  және тауарлық қайтадан ақша  түріне ауысып тұрады, яғни  A - T - Ө - T - A капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндірісі

 

- 4 -

қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндірістік процестерді – дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарларға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорын және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қаталанатын ауыспалы түсіндіріледі.

     Капитал түрінің ауысуы бір  шаруашылық субъектілерінде ақша  қаржысының уақытша босатылып  және басқа шаруашылық жүргізуші  субъектілерді ақша деген қажеттіліктің  қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір  шаруашылық субъектілерде (кәсіпорын)  өзінің жеке ауыспалы айналымдағы  капитал болады.

     Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы  және оларға деген өажеттілік  тек материалдық өндіріс саласы  мен айналымда ғана туындамайды.  Ол мемлекетте, бюджеттік және  қоғамдық ұйымдарда, сондай –  ақ халықта да болуы мүмкін.

     Қаражатқа деген қажеттілік пен  оның босатылуы арасында туындаған  қарама – қайшылық шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қалыпты  қызметі үшін қажет материалдық  және қаржылық ресурстарды нақты  байланыстыратын несиенің жәрдемімен  ғана рұқсат етіледі.

     Жеткіліксіз шамада несиенің  объективті қажеттілігі несие  қатынастарын жүзеге асыратын  капитал айналымы мен ауыспалы  айналымның бір қалыпты еместігімен  түсіндіріледі.

     Несиелік қатынастар пайда болатын  және дамитын нақты экономикалық  негізде қаражат айналымы мен  ауыспалы айналым, яғни несиелік  қатынастың материалдық негізі  болып құн қозғалысы саналатын  болады.

     Қарызға алушы несиені кедей  болғаны үшін алмайды, ол өзінің  меншікті қорларының ауыспалы  айналым мен капитал айналымының  оюъективті күшіне толық шамада  жетпей тұрғандықтан өз ісін  алға бастыру үшін алады. 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

- 5 -

     І. Несиенің мәні және несие қатынастарының пайда болуы.

     1.1 Несие теориясы және оның дамуы.

     Несиені зерттеу барысында таным   әдісі ретінде теорияның рөлі  ерекше. Несие туралы ғылым әлі  жас. Ол саяси экномиканың қалыптасуымен  пайда болды. Несиенің ұдайы  өндіріс процесімен, құндылықтың  қайта айналымының және айналысының  Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің  қажеттігін түсінудің демеушісі,  қоғамдағы несиелік қатынастардың  туындауын, несиенің табиғаты  мен мәнінің айрықша экномикалық  категория екендігін түсінудің  қуат көзі болып табылады.

     Ғалымдар бүгінгі таңда экномика  ғылымының алдында бір жағынан  теориялық талдау қорытындыларын  белсендірек жүргізіп, екінші жағынан  банк ісін дамытып, жетілдірудің  керек екнін айтуда.

     Теоррияны тәжірибеден оқшау  қарыстырмау керек екені түсінікті.  Барлық теориялық проблеммалырдың  соңы тек тәжірибелік әдістермен  шешілетіні кездейсоқтық емес. Теория  мен тәжірибе арасында диалектикалық  бірлік бар. 

     Экномикалық әдебиеттерде несиенің  мәніне, қызметтері мен заңына  қатысты саясат орын алуда.  Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік  және капиталдық жасампаздық  теориясы қатаң қадағаланатындығы  байқалады. 

     Натуралистік несие теориясы  ХҮІІІ ғасырдың екіші жартысында  пайда болды. Бұл теорияның  негізін А. Смит пен Д. Рекардо  салды. Одан әрі оны француз  экномистері Ж. Сэй, Ф. Бастия  және американдық Д. Мак – Куллах дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті. Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық құндылықтарды бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие объектісі заттай емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материялдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.

     Бұған қарамастан натуралистік  теорияның маңызын несиенің қазіргі  заманғы теориясының қалыптасуы  мен дамуына байланысты еш  кемітуге болмайды. Натуралистер  өндіріс процесінде қалыптасатын  несие нақты капиталды құрамайды,  деп дұрыс есептеді. Олар несиенің  рөлін өсірмей, несие пайызының  түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне  тәуелді екенін дәлелді екенін  дәлелдеді.

     Несиенің капиталдық жасампаздық  теориясы натуралистік қарама  қарсы идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы  бойынша несиеге экономиканың  дамуында шешуші рөл беріліп,  оны ұдайы өндіру процестерінен  алыстатады. Несие ақшамен және  байланыспен теңестіріледі. Бұл  теорияның негізін

 

 

- 6 -

салушы, ағылшын  экономисі Дж. Лонның ойынша несие  елдің барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп болады. Ол банктерді  делдалдар ретінде емес, капитал  жасаушылар деп қарастырады.

     Бұл теорияның қолданушылары  а ғылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумперет(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар  ақша мен несиені сатып алу  күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі, сондықтан  ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді. Сондықтан олардың теориялары “өтемпаздық теориясы” деген атауға ие болды.Олар несиеің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі инфляция мен оның зардаптарына әкелетінін ұмытып кетті.

     1929 – 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық теорияның абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстарстың және екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар экономиканы несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие салымдарының инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж. Кенстың тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы пайызға, пайыз – инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс – табысқа, табыс – бағаға әсер етеді. Сондай – ақ ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға әсер етпейтінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін мойындады.