Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

Бухгалтерлік есепті жүргізу және қалпына келтіру. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы" заңға  сәйкес бухгалтерлік қызметі жоқ  ұйымдардаесепті келісім-шарт негізінде  арнаулы ұйымдар жүзеге асыра алады. Осындай ұйымдардың бірі аудиторлық фирмалар болып табылады.

Кеңес беру. Қызмет көрсетудің бұл түрі салық салу мәселелері бойынша ауызша немесе жазбаша түсініктерді, бастапқы есепті ұйымдастыру бойынша ұсыныстар дайындығын қосымша кәсіби білім беру ретінде оқыту болып табылады, аудиторлық фирмалар мамандарының лекциялар, семинарлар курсын, "дөңгелек үстелдер" жүргізуді көздейді. Осы мақсаттар үшін аудиторлық фирмалар өз қызметкерлерінен басқа жоғары оқу орындары оқытушыларын, мемлекеттік органдардың бас мамандарын тартады. Лекторлар белгілі бір кезеңде болған заңдағы өзгерістер мен қосьшшаларға көңіл аударып, тиісті нормативтік актілер, стандарттарға түсініктеме беріп, сұрақ-жауапты ұйымдастырады.

Бухгалтерлік есепті автоматтандыру бойынша ұсыныстар, есепті автоматты  жүргізуге оқыту. Бухгалтерлік есепті автоматтандыруға жаппай өту жағдайында қызмет көрсетудің осы түрі аудиторлық фирма үшін аса өзекті болып табылады. Есепті автоматтандыру жүйесін таңдау, енгізу бойынша қызмет көрсету компьютерде  персоналды жұмыс істеуге үйрету, бухгалтерлік есепті жолға қою, оның ішінде қолданбалы бағдарламалар пакетін, техникалық құралдарды таңдау сияқгы қызметтермен тығыз байланысты.

Заңмен талап етілетін сыртқы аудитті  жүргізетін аудитор үшін кәсіпорында  ішкі аудитгің атқаратын ролін зерттеу  маңызды, себебі бұл жұмыстың қайталануын  азайтады. Бұл ішкі аудит қаржылық жүйені қамтитынына немесе тауар-материалдық  құндылықтар, не болмаса қаржылық менеджмент қозғалысын басқару сияқты сфераларды қамтитынына қарамастан мүмкін болады.

Сыртқы және ішкі аудиттің ортақтығы  — белгіленген стандарттар шеңберінде қызмет етеді, тексеру нәтижелері бойынша  есептерді құрастырады және т.б. сонымен қатар ерекшеліктері  де бар:

• түрлі міндеттерді орындау;
• сәйкес көрсеткіштер үшін есептерді құру;
• көрсетілген қызмет көрсетулер көлеміндегі айырмашылық;
• күнделікті шаруашылық-қаржылық операцияларға мүдделікдәрежесі;
• есеп беруді құру нысандарындағы айырмашылық.

 

6. 4. Аудиттің негізгі қағидалары

 

Ғылыми. Аудиттің бүл методологиясы ақикат шындықты объективті, неғұрлым бейнелейтін экономикасы Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық көрсетуде   ғьлыми   зерттеу  жүмыстармен болады, өйткені ол ақиқат болып шығатын иемденетін ғылым әрекет етеді. Дағдыны жекеше емес, керісінше жан-жақты өзара байланыста қалыптыжеткізу барысында  ашық   сипаттамасы   мен  режимі  іс  жүзінде   бұзылмайтындай болуға тиіс.

Бақылаудың белгілі бір участкеге  жұмылдырылуы. Аудиторлық тексеруде көл жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын, оған әсер ететін факторлар мен байланыстарын түгелдей зерттеу ақылға қонымсыз, әрі өте қиын. Сондықтан да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі бір учаскесіне жүмылдыру қағидасының маңызды методологиялық мәні бар.

Объективтілік. Объективтілік — бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жұмысында шыншыл, адал әрі тура ойын ашық айтатын болуы тиіс.Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп беруінің дүрыстыгы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау — мәліметті пайдаланушылардың дурыс шаруашылық шешімдерін қабылдау үшін  қажетті   алғы  шарт.   Объективтілік   -  интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді, жай ғана жалпы мағынада шын-шындық емес, іске бүтіндей адал, әрі объективті қарау. Өйткені сыртқы аудиторлар ешкімге тәуелсіз емес табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.

Адалдық. Аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес және ешқандай азғыруларға ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа пайда табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.

Тәуелсіздік.  Аудиторлар қаржылық есептер  мен өзге мәліметті ешқандай алдын-ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық мәліметтерді үсынушылар мен оны қодданушыларға әділ болуы тиіс. Аудитор статусын қоғамдық мойындау — оның тәуелсіздігін мойыңдауга негізделген, Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше қалыптастыруы тиіс және оның әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізуге тиіс емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос болғанда ғана тәуелсіз болады. Ол қандай да бір басшы, әкімшілік құрылымға бағынуға тиіс емес және оның ешқандай мүддесі болмауы тиіс.

• тәуелсіз зерттеулер. Аудиторлар бухгалтерлік регистрлер, жай қолжазбалар, іскер корреспонденциялар мен өзге мәліметтерді еркін пайдалана алуы тиіс. Кәсіпорьш басшысымен бірлесіп қызмет істеу мәліметті бұрмалауға немесе жасыруға әкелуге тиіс емес.

- тәуелсіз  есеп беру. Аудиторлардың клиентке  немесе тексерілетін объектіге  бейтараптылығы олардың тексерулерініңнәтижелеріне  өсер етпеуі тиіс. Соңдай-ақ тексерілуші  кәсіпорын басшьшарына аудитор  қорытындысының жайьш өзгертуге  жол беруге болмайды. Ал кәсіпорын  басшысымен келісіп, оған түзетулер  енгізген аудиторларға тәртіпке  келтіру шаралары қолданылуы  тиіс.Осылай, тәуелсіздік аудиттің  маңызды қағидасы болып табылады. Аудитор тәуелсіздігі мынадай  жағдайлардан азаяды, егер аудитор:

1)   кәсіпорын - клиенттің акциясын (немесе  облигациясын) иемденсе;

2)   клиент - кәсіпорыннан қарыз алса  немесе онан қарыз алатын болса;

3)   кәсіпорын     басшысымен     туысқаңдық     қатынаста болатын болса;

4)   клиент   -   кәсіпорынның  штатында  жұмыс   істейтін болса;

5)   клиент - кәсіпорыннан сыйлық алатын  болса;

6)   бір кәсіпорынды көп жыл қатарынан  тексеретін болса.

Аудитордың  тәуелсіздігі артады, егер аудитор:

1)  клиенттен  қаржы жөнінен тәуелсіз болса:  ақы төлеу өзге көздерден түсіп  және бір клиенттің үлесі аудиторлық  қызмет көрсетуден түскен жалпы  табыстың ішінде елеусіз болса:

2)   берілген клиентпен тек белгілі  бір жылдар көлемінде ғана  жүмыс жасайтын болса, бұл клиентпен  тым жақын таныстықтан қашуына  мүмкіндік береді;

3)   көзқарастар  қақтығысынан  қашқақтауына  мүмкіндік беретін өзге қызметтерді  көрсетуді шектесе;

4)  клиенттің  кез-келгенін жоғалтып алудан  қорықпаса.

Аудитордың  тәуелсіз көзқарасын қорғау үшін кейбір процедуралар мен ұйымдар бар: аудитор  ротациясы, аудиторлар соты, аудиторларды үкіметтің немесе үкімет үйымдарының  тагайындауы, аудитордың мемлекеттік  департаменті, аудиторлық комитеттер.

1) Аудиторлар ротациясы, егер бір аудитор жыл сайын сол бір ғана фирманы тексеретін болса, онда ол жекелей немесе толығымен өзінің тәуелсіздігін клиент-компания жұмысшыларымен немесе басшысымен тығыз қарым-қатынас орнатуы нәтижесінде жоғалтады деген ұйғарымға негізделген. Аудиторлық тағайындау ротациясы бірнеше жылда бір рет болуы тиіс.

2) Аудиторлар соты, аудиторлардың тәуелсіздігін жоғалту жағдайларының алдын алу үшін құрылған, әсіресе, егер клиент аудиторға акция иемденушісі болып, жеке негізде кеңес беру қызметін көрсетуді ұсынатын болса.

3)  Аудиторды тағайындау негізінен үкімет тарапынан жасалуы керек. Бұндай жағдайында клиенттің әр уақытта өздері көздеген мақсаттары орындала бермеуі мүмкін.  Бірақ аудитордың тәуелсіздігі артады.

4)   Мемлекеттік департамент кәсіпорындар туралы жаңа заңға әсер етуі ұлттық және аудиторлық саясатты қалыптастыруы, бұл жұмыста жалпы еуропалық ұйымдармен бірігуі және өмірге ұлттық, халықаралық есеп құрылымдарын еңгізуі және ең соңында аудиторларды тағайындауды бақылауы мүмкін.

5)  Аудиторлық комитеттер - американдық жаңалықтардың бірі. АҚШ-та ірі компаниялардың 80 %-ке жуығының осындай комитеттері бар. Мұнан да өзге құнды қағаздар және айырбастау комиссиясы құнды қағаздар нарығында акциясы жүретін компанияларға мұңдай комитеттердің болуын мызғымайтындай, талассыз шарт етіп қояды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7. Қорытынды

 

Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқару бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай  аудитты жүргізуге деген заң  талаптары жоқ кезде де қаржылық есеп беру аудитіне тән белгілі басымдылықтар  болады. Қазіргі кезде, барлық дүние жүзі елдерінің экономикасының арасындағы байланыс ерекше тығыз байланыста даму жолына көшуіне байланысты, бухгалтерлік есептің мағынасының көтерілуіне сәйкес халықаралық қоғамдар құрылды. Себебі, барлық елдер арасыңдағы экономикалық байланыс сол елдердегі есеп жүйесінің бір салада болуын, барлық жерде бір жолмеі дамуын талап етеді. Соның нәтижесінде халықаралық бухгалтерлік есеп және аудит стандарты шығарылуда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8. Пайдаланылған әдебиеттер