Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

 

	Аудиттың принцптері:
1	адалдық
2	обьективтілік
3	кәсіби құзыреттілік
4	құпияны сақтай білетінділік
5	тәуелсіздік
6	жинақылық
7	мұқияттылық
8	ғылымиялық
9	нақтылық
10	жариялық
11	демократияшлдық

 

Кесте – 2:  Аудиттің принцптері

 

Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар арасындағы осы қатынастардың  нақтылығын тексеру нәтижесінде  тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.

 

Аудит компоненттері	Атқаратын қызметі
Бірінші компонент	Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпаратгізудің қажетті  шарты оның аясы туралы айқын түсінік  болып табылады. Ол белгілі бір  уақыт аралығында, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде  немесе ішкі аудитте нақты шаруашылық жүргізші  субьектілердің параметрлерімен  анықталды.
Екінші компонент	өндірістік жағдаймен ақпарат. Аудиттің көптеген түрі шаруашылық жүргізуші  субьектілердің басшылығымен дайындалған  ақпаратты бағалайды
Үшінші компонент	бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі. Аудитор ең алдымен өз ісінің құзіретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді жинай білу керек және осы фактілерді бағалйтын өлшемдерді жете білу қажет. Одан тәртіптің белгілі бір нораларын, атап айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап,қысым көрсетілушілікке қарсы тұра білу керек
Төртінші компонент	техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің негізгі мазмұны боып табылатын фактілерді алумен бағалау  жатады. Фактісіз қандайда бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің  нәтижесі ретінде қабылданбайды
Бесінші компонент	аудит мазмұны туралы ақпаратқа  немесе функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген  критерийлер алдыға шығады
Алтыншы компонент	Аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор  осы арқылы тексеру барысында  ашылған жағдайлар туралы,шаруашылық жүргізуші субьектілердің қызметін оңайландыру бойынша ұсынған  шаралары мен айтқан ескертпелері туралы хабарлайды

 

Кесте – 3:  Аудиттің принцптері

 

          Жеке және ұжымдық меншік иелері акционерлер, жарнашылар,сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық  көптеген қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне  өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Ұйым қызметі мен оның   заңды  орындалуын  тәуелсіз  аудиторлық тексеру мемлекетке де

экономика қаржыландыру, несие беру, инвестициялау, және салық салу саласында  қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық  тексерулер өздерін қызықтыратын  қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың  мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомствалар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.

Аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау  барысында қағамдық сенімді қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, обьективтілік және тәуелсіздік  принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне  сеніп тапсырған жұмысты мінсіз әрі адал орындалуы талқылауда білдіретін пікірінің обьективтілігі мен тәуелсіздігін  сақтауы керек.

Аудит теориясы және оны басқару  ғылымының бар ережесімен  әрекет етудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығын  немесе жалғандығын көрсетіп береді.

 

 

 

 

                                       Сурет – 2:  Аудит теориясы

          Мысалы, аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қағамдық сенімді қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, обьективтілік және тәуелсіздік принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырған жұмысты мінсіз әрі адал орындалуы талқылауда білдіретін пікірінің обьективтілігі мен тәуелсіздігін сақтауы керек.

Ғылымиялық принциптің мағынасы  аудиттің қорытындылары аудит теориясы және оны басқару ғылымының бар ережесімен  әрекет етудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығын  немесе жалғандығын көрсетіп береді.

Нақтылық принципі аудиттің мақсатқа лайықты әрі уақытылы жүргізілуін  білдіреді.

Жариялық принципін сақтау қажеттілігі  аудитті жүргізуге де, оның нәтижесіне де қатысты. Жариялықтың  аудиттің дамуы мен аудиторлық беделін

 

көтеруге пайдасы бар. Қоғамдық пікірді қалыптастыруда маңызы зор.

Халықаралық аудиторлық қызметтің  нұсқауында тәуелсіз тексеру жүргізілгенде  сақталуы қажет басқада принциптер аталады. Негізгі принциптердің маңызы мен оларды сақтау аудиторлықты тек жақсы жағынан ғана ұғындырып қоймай, оның қызмет нәтижелерінің тиімділігін арттырады.

Қорытындылай келе, аудит теориясы және оны басқару ғылымының бар  ережесімен  әрекет етудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығын  немесе жалғандығын көрсетіп береді.

Аудит теориясың негізгі элементтері  компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалардан  тұрады. Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан  ол аудиторға басшылыққа арналған  және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді.

Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпарат жүргізудің қажетті  шарты оның аясы туралы айқын түсінік  болып табылады. Ол белгілі бір  уақыт аралығында, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде  немесе ішкі аудитте, сондайақ экономикалық обьект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізші субьектілердің параметрлерімен  анықталды.

Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері. Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс тәжірибесінде негізгі  ережелер немесе аудиторлық процедураларының принциптері деп ұғуға болады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына  жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрстеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың сапасын  салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың  жұмысын жеңілдетеді.

Аудиторлық қызметтің жалпы  стандарттарының қызметінің жалпы  стандарттарының негізін білдіретін қажетті шарттар мен логикалық  принциптер, заңдылықтар. Олар аудиторға  нақты стандарттардың белгілі бір  тұста қолдануға жарамайтын жағдайында есеп берулерді жасау пікірін қалыптастырудың схемасы ретінде қызмет етеді.

Аудитке кәсіпорын қызметін жан  жақты тексеру енеді. Сондықтан  ол аудиторға басшылыққа арналған  және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді.

Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпарат жүргізудің қажетті  шарты оның аясы туралы айқын түсінік  болып табылады. Ол белгілі бір  уақыт аралығында, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде  немесе ішкі аудитте, сондайақ экономикалық обьект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізші субьектілердің параметрлерімен  анықталды.

 

II Қазақстанда аудиттің  алғашқа қадамы

 

Аудит Қазақстанда 80-жылдардың соңында  пайда болды, дәл сол уақытта  аудиторлық ұйымдар өздерінің алғашқы  қадамдарын жасады. Және 1993 жылы аудит  «Аудиторлық қызмет туралы» бірінші  Заңның қабылдануымен өзінің дүниеге  келуін ресми түрде бекітті. Осы  уақыт ішінде аудит қаржы нарығы саласында өзінің лайықты орнын  тапты, аудит институты ретінде  өзінің өмір сүру құқығын дәлелдеді.

Елбасы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің  қатарына кіру стратегиясы» атты өз жолдауында (бұдан әрі – Жолдау) атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл  дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті  және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік  экономикаға ойдағыдай кірігуі  болып табылады. Осыған байланысты мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру мен  аудит жүйесін бара-бар дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені  бухгалтерлік есепке алудың, қаржылық есеп берудің және аудиттің мақсаты  басқару шешімдерін қабылдау үшін мүдделі  пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.

Қазақстанның әлемдік экономикаға  кірігуін жеделдету мақсатында аудит  жүйесін реформалаудың негізгі  бағыттарын, оларды іске асыру жөніндегі  нақты тетіктерді жасау, шетелдік инвестициялардың ағынын молайту, халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, қор нарығын жандандыру керек.

          Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, аудиторлық қызметтерге мұқтаждық мынадай жағдайларға байланысты туындады:

          - осы ақпаратты пайдаланушылармен (меншік иелерімен, инвесторлармен, кредит берушілермен) жанжал болған жағдайда әкімшілік тарапынан дәйексіз ақпарат беру мүмкіндігімен;

          - қабылданған шешімдер салдарларының ақпарат сапасына байланыстылығымен;

          - ақпаратты тексеру үшін арнайы білімнің болуы қажеттілігімен;

          - ақпаратты пайдаланушылардың ақпарат сапасын бағалау үшін оның көздеріне қол жетімділігінің ішінара болмауымен.

Барлық осы алғышарттар тиісті дайындығы, біліктілігі, тәжірибесі және осындай қызмет түрлерін көрсетуге  рұқсаты бар тәуелсіз сарапшылар қызметтеріне қоғам мұқтажының пайда  болуына алып келді. Бұл, расталған  ақпараттың болуы барлық мүдделі  нарыққа қатысушылардың жұмыс істеу  тиімділігін арттыруға және түрлі  экономикалық шешімдер салдарларын  бағалауға және болжамдауға мүмкіндік  беретінімен байланысты.

Қазақстандық экономиканы сәтті  функциялау үшін, оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты бағдарламалық  әдісті көптеген факторлар бойынша  талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы  шешімдерді қабылдауды қолдану аса  қажет.

Елдің микроэкономикасына басқару  құралына сай қажетті әр түрлі  бизнес салаларындағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметің талдау, аудит және  басқару есебі сияқты арнайы ғылымдарға айырықша маңыз беріліп отыр. Аудитті ұйымдастырудың озық тәжірибесі Халықаралық валюталық қордың, Бүкіл әлемдік банктің, Халықаралық даму бойынша АҚШ агеттігінің, Еуроплық одақтың және Британдық кеңестің белсенді қатысуымен  өткізілгендіктен, оны құрудың ағылшын американдық үлгісі негіз етіп алынды.

Қазақстан Республикасында индустриясы  дамыған елдердің озық тәжірбиесіне  сәйкес бизнестің жаңаша кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге асырылуда. Аудиттің жеткілікті дәрежеде әзірленбеу мәселесі  оның біршама дайын нұсқасын нақтылауды ғана емес, сондай ақ белгілі бір экономика  секторының әр түрлі салаларындағы дағдарыс жиілігінде, нарық коньюктурасы өзгергенде және  бәсеке денгейінің  болжап білуге болмайтын өзгеше жағдайларында, оны ұйымдастырудың принциптік  жаңа тәсілдемелерін әзірлеуде талап етеді.

Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты немесе сот — бухгалтерлік сараптаманы  есеппен тексеру туралы біздің ұғымымыздан  бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында  аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының  рәсімдерін пайдаланады. Белгілі ғалым  Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің мақсаты  — кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, аудиттің мақсаты-кемшіліктерді  кеміту және қастықты шектеу.

Әкімшіліктік құқы бар және сатылас  байланысты ұсынатын тексерушіні клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас  бір деңгейлі байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.

Тексеру және бақылау түсініктеріне  қарағанда, аудит ұғымының аясы кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің  шындыққа жанасымдылығын тексеруді  ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты оңтайландыру үшін  шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің жағдайын тексеретін, сондай — ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субьектілердің табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге болады.