Қазақстан Республикасында аудитті ұйымдастырудың теориялық негізі

Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.

Америкалық бухгалтер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:

• ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар) мүдделерінің қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
• объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
• алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
• ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін уақыты мен материалы әрдайым бола бермейді.

Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті – есеп берулерді анық күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты маманның пікірін араластырмай жеткізу.

 

 

 

2. Қазақстан Республикасында аудиттің ұйымдастырудың әдістемелік қағидасы.

 

1. Аудиттің негізгі принциптері

1995 жылғы шілде айында  аудиторлар Палатасының кезектен  тыс конференциясында Қазақстан  Республикасы аудиторларының Этикалық  кодексі қабылданды. Ол кодекстің жобасын «Прайс Уотерхаус ЛЛП» кеңес берушілерінің ресми демеушісі болып табылатын «Капитал рыногы» ЮСАИД бағдарламасының қолдауымен «Қазақстан аудит» акционерлік компаниясы жасады.

Аудиторлар палатасының Кеңесі бұл кодекстің нормативтік акт ретінде күші бар екендігін және оны орындауға Қазақстан территориясында жұмыс істейтін аудиторлық фирмалар мен аудиторлар міндетті екендігін атап көрсеткен.

Этика – адамзаттың таңдау мәселелерін, адамдар басшылыққа алатын жақсы және жаман стандарттарды, және де ең соңында ол талпынатын жақсылықтарды жүйелі түрде зерттеумен айналысатын философия саласы.

Этиканың үш элементі:

• шешімдерді таңдау мәселелері;
• моральдық принциптер;
• шешім қабылдаудың салдарлары.

Қазақстанда қабылданған этикалық кодекс төмендегілерді белгілейді:

• аудиторлардың мінез-құлық стандарттарын;
• жалпы мақсаттарға қол жеткізу үшін аудиторлар сақтауға тиісті негізгі принциптерді.

Кодекстің кіріспе бөлімінде қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруда жоғарғы деңгейдегі тиімділікке қол жеткізу үшін өте биік кәсіби нормаларға сәйкес жұмыс атқару болып табылатын аудитор кәсібінің мақсаты анықталған. Бұл негізгі төрт талаптың сақталуын болжайды: дұрыстық, кәсіби біліктілік, қызметтің сапасы және сенім.

Аудитордың алдында тұрған мақсатқа қол жеткізу үшін бірқатар шарттарды немесе принциптерді орындау қажет:

Адалдық. Аудитор өзінің кәсіби міндеттерін орындауда адал болуы тиіс.

Әділдік (объективтілік). Аудитор әділ болуға және жоқ нәрсеге сену, қате түсінік тағы сол сияқты факторлардың әділдікке әсер етуіне жол бермеуге тиісті.

Кәсіби біліктілік. Аудитор қызмет көрсетуге келісерде, бұл тапсырманы орындау үшін өзінің кәсіби білім деңгейінің, тәжірибесінің жеткілікті дәрежеде екендігіне сенімді болуға тиісті, олай болмаған жағдайда ол мұндай тапсырманы орындаудан бас тартуға тиісті.

Аудитор кәсіби қызметін үлкен ықыласпен, жетік біліммен, ынта жігермен көрсетуге тиісті. Онда әрдайым кәсіби білімін және тәжірибесін шыңдауға деген, клиентке қазіргі заманғы іс-тәжірибе мен заңдарға негізделген білікті кәсіби кызмет көрсетілетіндігіне кепілдік беру үшін оларды тиісті талап деңгейінде ұстап тұруға деген қажеттілік болуға тиісті.

Құпиялықты сақтау. Тексеру нәтижесін меншік иесіне немесе тексеруді белгілеген органға беру сияқты жағдайларды есепке алмағанда, тексерілетін субъектінің рұқсатынсыз кәсіби қызмет көрсету барысында алынған ақпараттарды, коммерциялық құпиямен қоса, жария етуге құқығы жоқ.

Кәсіби мінез құлық. Аудитор өз кәсібінің беделін түсіретін мінез құлықтардан аулақ болуға тиісті, яғни оның мінез-құлқы осы кәсіптің беделіне сай іс-әрекеттерге сәйкес болуға тиісті.

Кәсіби стандарттар. Аудитор кәсіби қызмет көрсетуді заңдық және нормативтік актілерде қабылданған тиісті кәсіби стандарттарға сәйкес қарастыруға тиісті. Аудиторлар адалдыққа, әділдікке және тәуелсіздікке жанаспайтын кез-келген мүдделерден азат болып табылады және болуға тиісті де.

 

Аудиттің негізгі қағидалары

Аудиторлық қызмет аудиттің негізгі қағидаларын сақтау негізінде жүргізіледі.

1) Ғылыми. Аудиттің бұл методикасы, методологиясы, ақиқат шындықты объективті неғұрлым толық бейнелейтін экономикалық теория мен диалектикалық тәсілге сүйенуі тиіс. Аудит нарықты экономика жағдайында әрекет жасаушы талаптарға толық сәйкес жүргізілуі тиіс. Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық қызмет көрсетуінде ғылыми зерттеу жұмыстарының элементтері де болады. Өйткені ол ақиқат болып саналатын кейбір ғылыми жайларды шаруашылықты басқару тәжірибесінде қалай іске асыруға болатынын тексеруге мүмкіндік береді. Сондықтан да аудитор есебінде көбінесе белгілі бір ғылым және дағдыны иемденетін ғылым әрекет етеді.

2) Жүйелік, бүтіндік және комплекстік. Жүйелілік пен бүтінділік аудиторлық тексеру барысында зерттеу объектісін жекеше емес, керісінше жан-жақты өзара байланысты қарастыруды талап етеді. Аудит объектісі бүтіндей бір жүйе ретінде қарастырылады. Мұның өзі тереңірек танып білуді қамтамасыз етеді. Комплекстік шаруашылық субъектілердің әрекетінің көрсеткіштерін, құбылыстарды өзара тәуелділікке қарау аудиторлық процедуралардың жүйелік реттерін сақтай отырып, әрі ұйымдасқан түрде жүргізілуін талап етеді.

3) Жүйенің сақталуы. Аудит тәжірибеде аудиторлық бақылау объектісі болып табылатын жүйені сақтау принципін басшылыққа алу қажет. Бұл тезистің мәні мынадай: аудиторлық бақылау жүргізу барысында жүйеге әсер ету барлық сапалық сипаттамасы мен режимі іс жүзінде бұзылмайтындай болуға тиіс.

4) Бақылаудың белгілі бір учаскіге жұмылдырылуы. Аудиторлық тексеруде көп жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын, оған әсер ететін факторлар мен байланыстарын түгендей зерттеу арқылы қонымсыз әрі өте қиын. Сондықтан да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі бір учаскісіне жұмылдыру қағидасының маңызды методологиялық мәні бар.

5) Объективтілік. Бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жұмысында шыншыл, адал әрі тура ойын ашық айтатын болуы тиіс.

Кәсіпорынның қаржылық қорытындысы есеп беруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау информацияны пайдаланудың дұрыс шаруашылық шешімдері қабылдау үшін қажетті алғы шарт объективтік интелектуалдық шыншылдықты көрсетеді. Жай ғана жалпы мағынадағы шыншылдық емес іске бүтіндей адал әрі объективті қарау, өйткені аудиторлар ешкімге тәуелді емес.

6) Адалдық. Аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес және ешқандай азғыруларға ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа, пайда табуға, өз мүддесін ойлауға тиіс емес.

7) Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен өзге информацияларды ұсынушылар мен оны қолданушыларға әділ болуы тиіс. Аудитор статусын қоғамдық мойындау – оның тәуелсіздігін мойындауға негізделген. Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше қалыптастыруы тиіс және оның әділдігіне ешнәрсе ықпалын тигізуге тиіс емес. Аудитор сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос болғанда ғана тәуелсіз болады. Ол қандай да бір басшы әкімшілік құрылымға бағынуға тиіс емес және оның ешқандай мүддесі болмауы тиіс.

8) Профессионалдық, шеберлік, білушілік және ұқыптылық. Аудит тиісті дайындығы, тәжірибесі бар және жіті білікті адамдармен профессионалдықпен жүргізілуі тиіс. Профессионалдық аудитор тексеретін кәсіпорындарды, онда қабылдаған ішкі бақылау тәсілдерін, зерттеуін, кәсіпорынның бухгалтерлік проблемалары жайлы кез келген информацияны ашуын, күтпеген жағдайларда тез әрекет етуін зерттеуді, бұзушылық бар екеніне (не жоқ екеніне) толық көзі жеткенше жүргізуін талап етеді. Ал, бұл үшін ол жетік білікті маман болуы тиіс. Жетік білікті аудитордың аудит теориясы мен практикасын білетіндігімен, дайындық тәжірибемен мамандық дәрежесінің белгілі деңгейде екендігімен, бухгалтер және аудит сұрақтары бойынша халықаралық және ұлттық стандарттар нормативтері мен директивалардың даму бағытын, сондай-ақ заң органдарымен белгіленген белгілі реттеуші талаптарды түсінетінімен шамаланады.

Шеберлік – қандай да бір нәрсені жақсы істей алу қабілеті. Аудитор болғысы келген талапкер шеберліктің жоспарлау, аудиторлық реттерді өңдеу және компьютермен зерттеу жүргізу секілді элементтерін оқиды.

Ұқыптылық, абайлылық – сақтық секілді түсініледі: аудитор жұмысында сақ болу тиіс, яғни өзі сенімділігіне көзі жетпейінше түсініктемелерді дұрыс деп санауына болмайды. Ұқыптылық деп сондай-ақ орындалатын жұмысқа мұқият, әділ ниетпен қарауы түсініледі. Аудитор өзінің жұмысын дұрыс жоспарлап, сонан кейін оның орындалуының дұрыстығын қамтамасыз етеді, яғни, тесттер толық көлемде орындалып және олардың нәтижелері бойынша адекватты қорытынды шығуын қамтамасыз етеді.

9) Құпиялылық және конфиденциялдық. Аудитор өзінің жұмыс барысында алған информацияны үшінші бір жаққа ерекше рұқсатсыз немесе мұндай заңды немесе мамандық міндеті болмаса беруіне болмайды.

10) Оперативтік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді  орындауын білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық процедуралардың өз уақытысында жүргізіліп және тапсырыс берушіге дер кезінде зерттеу нәтижелерін беруінде қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті қаржылық-басқарушылық, өндірістік және өзге де шаруашылық шешімдер қабылданады.

Аудит әрдайым екі қуатты шектеменің ықпалында жүргізіледі: сметалар және қорытынды есеп тапсыру мерзімі. Клиенттерге қатысты аудитордың міндеттерінің бір бөлігі жұмыстарды орындау мерзімі созылып кетпеуі тиіс, өйткені кейбір жағдайларда негізсіз кешігу үшін қатаң қаржылық санкциялар қолданылуы мүмкін.

11) Есеп берушілік. Аудитор көп жағдайларда акционерлердің мүддесін, сонымен бір уақытта шаруашылық процесінің өзге де қатысушыларының мүдделерін ескере отырып, қимыл жасауы тиіс.

12) Пайымдау, пікір. Аудитор шын профессионалдық пікірлерін қолдануы тиіс.

13) Коммуникация. Аудитор өз пікірін білдіру үшін мәселені толық түсінуге қажеттілердің барлығын ашуы тиіс. Көпеліліктің мүддесі үшін аудиторлар, егер оларға кәсіпорын сақтауға тиіс болған ережені, заңды бұзғаны немесе алдау фактісі белгілі болса тиісті деңгейдегі басшыларға мәлімдеме жасауы мүмкін.

14) Құндылығы. Аудитордың көрсететін қызметі клиенттерге пайдалы болуы тиіс.

Аудиттің негізгі қағидаларын білу және сақтау аудиторлық қызметтің нәтижесінің тиімділігін сақтауға көмектеседі.

 

Аудиттің негізгі функциялары

Бизнес саласындағы аудит бірқатар функцияларды орындайды: бақылаушылық,сараптаушылық, басқарушылық, кеңес берушілік, өндірістік және ақпараттық (1-сурет).

Аудитор орындайтын функциялар жүйесі ұдайы даму үстінде болады, оған жаңа бағыттар, атап айтқанда, К.Ш. Дүйсембаевтің еңбегінде келтірілген функциялар мен қосалқы функциялар тізбегі қосылады. Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде оның бақылаушылық, басқарушылық, ақпараттық, тәрбиелік және әлеуметтік функциялары көкейкесті мәселеге айналып отыр. Оның үстіне, халықаралық стандарттар талабы мен оның даму үрдісіне сәйкес аудиттің жекелеген функциялары мен қосалқы функцияларының атауларын нақтылау ұсынылып отыр.

Аудит ауытқудың, артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы басқарушылық шешімдерді уақтылы анықтауы қажет. Бұл субектілер қызметінің қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функцияларының пайда болуымен шарттасылған. Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайды.

Оған қоса, нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы кәсіби аудит кемшіліктерді анықтаудың, резервтерді ашудың және ұлттық экономиканың нақты секторларында шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды негіздеудің маңызды құралына айналып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет кесте

 

 

2.2. АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Германия және Франция сияқты нарықтық экономикасы алдыңғы қатарлы елдердегі аудиторлық қызмет дамуының озық тәжірибесі көрсеткендей, кеңес берушілік, зерттеушілік және басқа ілеспе қызметтерінің мөлшерінің өсуі қарқын алып келеді. Аса ірі халықаралық аудиторлық фирмалар, оның ішінде «Үлкен төрттік» те кіреді, олардың өз «ассортименттерінде» кәсіби аудиторлық қызмет көрсету және әр қилы көмек түрлерінің 50-ден де көп атауы бар.

Аудиторлық кеңес беру қызметінің әлемдік нарығы үлкен өзгерістерге ұшырауы әбден ықтимал. Көптеген елдерде «Үлкен төрттік» қызметінің ауқымы кеңейгеніне және «күштеуіне» наразылық аңғарылады. Батыстық іскер топтарының пікірінше, аса ірі халықаралық фирмалардың қызметін шоғырландыру, олардың одан әрі біріктіру немесе бөлу арқылы аудиторлық қызметтің сапасы төмендесе, артпайды екен. Аудит саласындағы оқиғаларды дамытатын басқа нұсқалардың ішінен әлемдік ауқымда аудиторлық және консалтингтік бизнестің бөлінуі, растаушы аудиттің, сәйкестікке орай аудит пен қаржылық есеп берулер аудиті көлемдерінің кемуі ықтимал екенін айта кету керек.

Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр түрлі тәсілдемелері бар (2-сурет). Мынадай негізгі белгілер бойынша аудит түрлерін жіктеу әлдеқайда орнықты болады: