Маңыздылық деңгейі

      Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.

     Қаржылық  есеп беруді әдейі бұрмалау  клиент персоналының әдейі жасаған  әрекетінің (немесе әрекет жасамауының) нәтижесе болып табылады. Олар пайдаланушыны шатыстыру үшін бас пайдасының мақсатын ойлауымен іске асырылады.

      Қаржылық есеп беруді әдейі  емес бұрмалау персоналдың әдейі  әрекетінің нәтижесі болып табылады. Ол есептеулердегі қате шаруашылық операциялар есебінде мұқият көрсету салдарынан болуы мүмкін.

     Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнінде қаржылық есеп беруде бұрмалау болуын ескерту қажет, бірақ бұрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.

      Бұрмалау анықталған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің нақтылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.

     Ол  қаржылық есеп беруге қатысты  елеулі сипаттамаға бұрмалау  жалпы алғанда анықталады деген  нақты сенімділікке ие болу  үшін қажетті процедураларды дайындау керек. Егер дайындалған процедуралар алаяқтық пен қате фактілері туралы күмәнді сейілтпесе, аудиторлар оны субъект басшылығымен талқылап, бұл сұрақ қаржылық есеп ьеруде дұрыс көрініс тапты ма, соны қарауы керек.

       Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғарғы басшылығы өкімдерінің қатысу ықтималдылығын анықтау қажет. Алаяқтыққа қатысы бар деп сезік тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ лауазымды адамдарды хабардар еткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға заңдық кеңеске жүгінуге тура келеді. Егер субъект аудитордың қаржыдық есеп беруге елеулі әсер ету мүмкін алаяқтық немес қателер фактілерінің нақты немес ықтимал анықталуын бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жасаса, онда аудитор тексеру масштабын шектеу туралы есертпемен пікірін білдіреді және піріді білдіруден бас тартады.

       Аудит процесінде анықталған  қаржылық есеп беруді бұрмалау  фактісін аудиторға өзінің жұмыс  құжаттарында және аудиторлық қорытынды толық көрсету керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау

2.1. Маңыздылық деңгейін анықтаудың шетелдік тәжірибесі

    Аудиттің халықаралық тәжірибесінде (АҚШ, Ұлыбритания және басқаларда) аудиторлық органдар маңыздылық деңгейін анықтайтын әдістемені реттеуші фирма ішілік стандартты (субъект қызметінің ерекшелігін ескере отырып) дайындайды. Бұл стнадартты аудиторлық фирма басшылығы бекіте алады. Сондықтан, бұл – коммерциялық құпия.

      Маңыздылық деңгейі орнатылған базалық көрсеткіштер үлесі ретінде есептелуі мүмкін (бухгалтерлік есеп шоттары, қаржылық есептеме көрсеткіштері). Бірегей база қажеттілігі аудитті жоспарлаудың практикалық талаптары себебімен туындайды. Жоспарлау кезіндегі маңыздылықты пайдалану маңызын түсіну үшін, алдын ала пікірді аудит нәтижелерін бағалаумен салыстыру керек. Жоспарлау кезіндегі аудитор тексету барысында анықталатын бұрмалаулар бухгалтерлік балансқа ғана немесе табыстар мен  шығындар туралы есепке немесе оларға бірге әсер ететінін алдын ала білмейді.

       Базалық көрсеткіштер белгілі  бір уақыт бойында тұрақты  және аз шығын жұмсалатын болуы  керек. Аудиторлық тексеру материалдарын  алу шығындары мен олардың пайдалылығы арасында рационалды байланыс қажет.

      Қазір аудиттің қазақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі жоқ. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі практикасы бар аудиторларға маңыздылықтың нақты критерийін ұсынуға дайын емес. «Елеулікке қатысты басшылық аудит стандартына енгізілген жалғыз ол Австралия болып табылады». Бірақ маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі бойынша басшылық пен жолдар бар. Мысалы, Ұлыбританияның жетекші аудиторлық фирмаларында маңыздылықтың жалпы деңгейін анықтау бойынша нұсқаулар бар.

 

       1-кестеде көрініп тұрғандай фирма арасында маңыздылық деңгейінде қатысты қатал келіспеушіліктер болмайды және ұсынылатын әдістеме бір бірінен елеулі алшақтанады.

       АҚШ-та БРС шығарған жоспарланған  маңыздылықты анықтау кезінде  бағдар және практикалық басшылық  болатын басшылықтар бар.

      Ресейде «Маңыздылық және аудиторлық  тәуекел» ережесі (стандарты)  қабылданған. Оған сай аудиторлық  ұйымдар маңыздылық деңгейін анықтау тәртібін реттеуші фирмаішілік стандетты жасауы қажет.

       Егер (стандарт) базалық көрсеткіштер  жүйесімен маңыздылықтың бірегей деңгейін есептеу тәртібін ұсынады. Бұл көрсеткішті былай есептеу ұсынылады:

• Баланстық пайданың 5 %-ы;
• Сатудың жалпы көлемінің 2%-ы;
• Баланс валютасының 2%-ы;
• Меншік капиталының 10%-ы;
• Ұйымның жалпы шығынының 2%-ы.

       Аудиторлық ұйым базалық көрсеткіштер жүйесін және оларға қолданылатын коэффиценттер мәнін (үлеске қатысты) өзгертіп, есептеудің дербес дайындалған қателер мен схемаларын қолдана алады. Осындай қатаң орнатылған критерийлерін аудиторлар оның соңғы шешіміне әсер етуге қабілетті барлық күрделі әдістерді ескерместен пайдалана алады.

     Ірі қазақстандық  аудиторлық фирма маңыздылық  деңгейін анықтаудың фирмаішілік  стандартына ие деп болжайды. Мысалы, «Батыс» фирмасы қолданатын критерийлер 2-кестеде көрсетілген.

     Салық салынғанға дейіңгі табыс бойынша  жиынтық қателік 10000 теңгеге дейін болса, есеп беру дұрыс құрылған деп есептеуге болады. Егер 15000 теңгеден артық болса, есеп беру объективті құрылмаған деп есептеуге болады. Егер жиынтық қателіктер 10000 теңгемен 15000 теңге аралығында болса, онда барлық факторларды қосымша дәлелдеме жинау  арқылы мұқият зерттеу қажет болады. Бұл жағдайда аудитор қалған екі критерийге қатысты да сол әдісті қолданады. Жасалған тұжырымдамадан кейін маңыздылықты бағалауға елеулі әсер етуі мүмкін сапалық факторларды анықтау қажет. Есепті жүргізу тәртібі мен қаржылық есеп беру құралдың сәйкес нормативті актілер талаптарынан ауытқуы маңыздылық деңгейіне елеулі әсер етеді. Оларға мыналар жатады:

• Ішкі бақылаудың тиімді жүйесінің болмауы;
• Елде әрекет етуші нормативті актілердің бұзылуы.

Ішкі бақылаудың тиімді жүйесінің болмау белгілері:

       Лауазымды адамдардың адал емес  болуы; ұрлық, ысырап, заңсыз төлемдер; бухгалтерлік есеп шоттарында  шаруашылық операциялардың дұрыс  емес көрінісі және басқалар.

       Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуына ірі айып шаралары қоланылады немесе банкротқа немесе субъектінің барлық қызметінен тоқтатуға әкелуі мүмкін қызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату туралы мәселе қойылады. Кәсіпорынның қылмыстық сипаттағы тәртіп бұзушылығы маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.

        Маңыздылық  туралы пікір аудиторлық тексеруді  жоспарлау мен оның нәтижелерін  бағалауға әсер етіп, қаржылық  есеп беруді ұсынудың дұрыстығын  анықтауда шешуші болып табылады. Аудиторлық тексеру нәтижесінде жасалған пікірге қаржылық есептер операция нәтижелерін дәл немесе толық бере алмайды деген мойындау енеді. Маңыздылық туралы пікір қаржылық есепте келтірілген санаға тікелей әсерсіз ашылған немесе ашылуы керек мәселеге де әсер етеді. Маңыздылықты анықтауға сапалық және сандық факторлардың екі жақты әсер етуінен тұжырымдаманы жұмыста пайдалану киын және бірегей келісілген сандық стандартты орнатуға тырысу пайда әкелмейді.

           Маңыздылық туралы алдын ала  пікір құрғаннан кейін аудиторға жалпы және қорытынды есеп элементтері бойынша аудиторлық процедуралар нәтижелерінен алатын жиынтық қателерге баға беру қажет. Аудиторлық тестер бойынша есептің қателерін анықтауға болады. Мәселен, босалқы қорлар баптары аудиті процесінде аудитор 650000 мың теңге жалпы жиынтықтан 50000 теңге көлемінде іріктеме жасау кезінде 4800 теңге сомасына артық көрсетілген мәліметтерді жалпы қателіктер бағалауды есептеудің бір жолы табылған қателердің 50000 теңгеге бөліп, нәтижесін барлық жиынтық үшін жазылған сомалық мәніне көбейту болып табылады. Нәтижесінде артық көрсету түріндегі сомалық қатені бағалау, яғни 62400 теңге алынады.

           3 кестеден көріп тұрғандай әр  шот бойынша мәліметтер түріндегі  есептелген жиынтық қателік 78400 теңге болады және әр шот бойынша сома болып табылады. Есептелген жиынтық қате алдын ала бағалаудан жоғары болғандықтан қаржылық есеп беру жарамды деп есептеледі. Аудитор не артық көрсеткіш 72000 теңгедегі шын жоғары болатындығын анықтайды, не ескертпесі бар қорытынды немес теріс қорытынды ұыснады. Сонымен бірге аудитор негізгі күшті босалқы баптары бойынша қателіктерге арнайды. Егер ьосалқы қорлыр баптары бойынша қателіктің есептелген сомасы 50000 теңгеден 624000 теңгеге дейін болса, онда аудиторға аудиторлық тестер көлемін кеңейту керек.

      Ұсынылған мысалдарға элементтерді  таңдау кезіндегі аспекті назардан  тыс қалатын нақты жағдай тән  болады. Осы аспекті ескеріле  отырып, жоғарыда аталған ұсынылып  отырған қатеге іріктеме негізінде  алынған баға елеклі түрде төмен болуы мүмкін деген ықтималдылыққа түзету ретінде қандай да бір сома қосылады деп есептеледі.

2.2. «Қазақтелеком»  АҚ қаржылық есептілігінің маңыздылық  деңгейін анықтау

         Бухгалтерлік есеп жүргізу және  қаржылық есеп құруда ақпараттар  маңызды және маңызды емес деп бөлінетін маңыздылық ұстанымы сақталуы керек. Бұл ұстаным артық бөлшектенген маңызы төмен деректерден арылуға және қаржылық есептілікті пайдаланушылар назарын ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын неғұрлым маңыздырақ көрсеткіштеріне аударуға мүмкідік береді.

        Қаржылық есептілікті тексеру  кезінде аудитор аудиттелуге  жататын ақпаратта мәнді ауытқушылықтар  жоқтылығына нық сенімділік ретіндегі  оң пікір түрінде аудиторлық  есеп беруде көрініс табатын,  жоғарғы бірақ мүлдем емес сенімділік деңдейін қамтамасыз етеді.

        «Маңыздылық» ұғымы нені білдіреді?

         320 «Аудиттегі маңыздылық» Халықаралық  Аудиторлық стандартындағы ұғымына  төмендегідей анықтама беріледі:

         «Егер ақпараттың жіберілуі мен  ауытқуы қаржылық есептілік негізінде қабылданған пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне ықпалын тигізетін болса, маңызды болып саналады. Маңыздылықбап немесе қателер шамасына байланысты олар бойынша белгілі бір жағдайда олардың жіберілу немес қате болуына қатысты пікір қабылданады. Демек, маңыздылық ақпараттың пайдалы болуы үшін, бастапқы сапалы сипаттамасы емес, ол санаудың басын немесе табылдырығын көрсетеді».

        Жоспар жасаған кезде аудитор  сандық көзқарас тұрғысынан маңызды  болып табылатын ауытқушылықтарды  анықтау мақсатында маңыздылықтың қалыпта деңгейін белгілейді.

         Маңыздылық деңгейі деп қаржылық  есептіліктегі осы кезден бастап, осы есептілікті бірлікті пайдаланушы  оның негізінде жоғары дәрежедегі  ықтималдық пен дұрыс қорытынды  жасап, дұрыс экономикалық шешімдер қабылдаудан қалатын қаржылық есептілік қателерінің шекті мәні түсініледі.

        Жоспарлау сатысында маңыздылық  деңгейін анықтау клиент жайында  алдын ала білетіндерге негізделеді.  Маңыздылықтың бұл деңгейін көбіне  тестілеу кезіндегі маңыздылық  деп, немесе жоспарлы маңыздылық деңгейі деп аталады. Ол қажетті тестілеу мөлшері туралы шешім қабылдау үшін бастапқы ақпарат ретінде пайдаланылады. Бұдан кейінгі тестілеу барысында, ақпараттардың анағұрлым кең аясына қол жеткен кезде, маңыздылықтың жоспарлы деңгейі өте төмен белгіленгеніне және қателер сенім артылған бастапқы деңгейден асып жатқандығына көз жеткізуге болады. Мұндай жағдайда аудитор маңыздылық деңгейі туралы өзінің бастапқы шешімін қайта бағалап, тиісінше түзетулер еңгізе алады. Сондақтан, тексерісті тиімді жүргізу үшін аудитор өткізілген рәсімдер нәтижелеріне мезгіл-мезгіл қайта бағалау жасап, осы нәтижелер негізінде қаржылық есептіліктің әртүрлі баптары үшін жоспарланған рәсімдер көлемі жеткілікті ме, немесе тым артық емес пе, соны біліп отырған жөн.

             Кейде аудитті жүргізу барысында  жаңа фактілер мен жағдайлар  жекелеген баптар мен тұтас  қаржылық есептіліктің маңыздылық  деңгейін өзгертіп жіберетіндігі  соншалық, аудит соңында оның  шамасы жоспарлау сатысындағыдан  мүлдем басқа болып шығуы мүмкін. Жұмыс барысында маңыздылық деңгейі мен тексеріс масштабына қайта бағалау жасамаған аудитор тексерісті тиімді орындамаудың жоғары дәрежедегі тәуекеліне тап болады. Маңыздылық деңгейін бағалау мен аудитті жоспарлау статистикалық емес, серпінді аудиторлық тұжырымдама ретінде қаралуы керек.

           Аудиттегі маңыздылық деңгейін  бағалау мәселесінде аудиторлыр  мен кәсіби ұйымдарда айқын  көзқарас пен бірыңғай пікірлер  жоқ. Олардың көзқарасында айырмашылықтар  болуы түсінікті де, өйткені нарықтық  экономика дамығын елдерде, ТМД-ны айтпағанның өзінде, бұл мәселеге байланысты белгілі бір құқықтық ережелер мен нұсқаулықтар жоқ. Сөйтіп, «АҚШ пен Ұлыбританияда,- деп жазады «Аудит» оқу құралының ресейлік авторлары,- маңыздылық деңгейін және шекті рұқсат етілетін қателерді анықтау бойынша жалпыға ортақ қабылданған басшылық жоқ. Ұсынылатын әдістемелер бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленеді».

          Нұсқаулық жалпы маңыздылық деңгейі  бойынша аудит стандарттарына  жатқызылған бірден-бір ел Австралия  болып табылады. Онда стандарттар мынаны ұсынады: маңызды көрсеткіш мәнінің ауытқуы 10 және одан жоғары пайыз болса, түбірінен теріс куәләк болып саналуы мүмкін; 5 пайыздан кем ауытқу маңызды деп есептелмейді. Дж. Робертсон да осы шаманы көрсетеді: базистік көрсетіштен 5 пайызға дейін ауытқу маңызды емес деп, ал 10 пайыздан асса – маңызды деп саналады.