«Стандарт-костинг» әдісі бойынша шығындар есебінің жүйесі

Жетістікті  және нақты уақыттағы  нормативтері.

Ондай нормативтер  өндірістік тиімділік талаптарында туындайды.  Бұл норматив қиын, бірақ та  нақты  түрде жетістікті.  Жетістікті нормативтерге жету оңай,  мінсізге қарағанда,  өйткені  оларды  ақаудың болуына мүмкіндік береді,  уақытты жоғалту және жабдықтың сынуы.  Факт болып  нормативтердің  мақсатты көрсету, тиімді өндіріс талаптарымен жетістікке жеткен және  өте қиын болып саналмайтын, бірақ та  өте қиын емес  жақсы сын беретін,  яғни фактілік шығындарды салыстыруға  мүмкін болады.  Жетістікті  нормативтер  классификациялы  қиындық кезеңіне   байланысты.  Мысалға,  егер де уақыт жиілігін анықтауға қатаң нормативтер  құрылған болса,  онда олардың орындалу ықтималдығы 50% құрайды.  Басқа жағынан,  оңай жететін нормативтер 90 пайызды орындалу ықтималдығымен мінезделуі мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III бөлім. «Стандарт –Костинг» шығындар есебі

         3.1 Айнымалы  нормативтік шығын есептерінің және  толық нормативтік есеп шығын жүйесі

 

Тұрақты  зиян тарту шығындары  соңғы өнімге өтуі керек қорытынды бойынша өзіндік құнды қоса.  Нормативтік есеп беру жүйесінде айнымалы зиян тартудың  шығының тұрақтылығы соңғы өнімге әкелінбейді.  Бұның орнына  жалпы сома  тұрақты  шығын солкезеңдегі  қаржылық нәтижесіне жазылады, яғни бұл  шығындардың туғанына. 

Сыртқы есеп беру шығынның толық есеп беру  жүйесімен негізделіп құрылуы керек.  Бірақ та,  кіріс есептелгенде қысқа уақыт аралығында   ішкі есеп беру мақсатында,  айналым шығынның нормативтік есеп беру жүйесін  қолданудың мәні бар.  Толық   шығынға есеп беру  жүйесінде тура зиян тарту  бойынша тағы бір ауытқу пайда болады.  Бұл ауытқу көлем бойынша ауытқу деп аталады.  Сонымен қатар,  жүзеге асыру бойынша ауытқу, бірлік өнімнің кірісі арқылы көрініс табу керек, кіріс жабу арқылы емес.

Тұрақты тура зиян тарату шығындарының ауытқу  толық нормативтік шығын есеп беру жүйесі.

Толық нормативтік шығын есеп беру жүйесінде  жоспарлы кезең тура зиян шығындар  тұрақты сметалық зиян шығындарын  жылдық сметаның өндірістік кезең жылына  бөлу  жолымен  орналасады.

Толық емес төлену  немесе  тұрақты  тура зиян  шығындары  шығынмен  жалпы ауытқуға ие кезең арасындағы  тұрақты  зиян шығындарымен.  Формула көрінісінде  жалпы ауытқу  тұрақты  зиян тарту шығынымен  есептеледі,  материал және  еңбектің жалпы ауытқу есебімен.  Ауытқу формуласы келесі түрге ие болады: Жалпы ауытқу тұрақты  зиян тарту  шығынынан  норматив арасындағы айырмаға  тең (SС),  және нақты тұрақты өндірістің тура зиян  шығынымен (АС) немесе SC-AC

 Толық емес төлену  тұрақты  зиян шығындары  шығын төлемдерімен (тұрақты  зиян  ауытқуларымен)  туындайды,  тұрақты зиян шығын  ұсыныстары сметалық тұрақты шығындарды сметалық өндірілген өнімге бөлу жолымен есептеледі. Егер нақты  өнім шығарылымы немесе  тұрақты  зиян  шығындары сметадан ерекшеленеді,  немесе толық емес төлемдер туындайды немесе  тұрақты зиян шығындардан туындайды.

Басқаша сөзбен айтқанда,  толық емес төлем немесе тұрақты  зиян шығын төлемдер шығынмен келесі  себебтерді тудыруы мүмкін:

             -  Тұрақты зиян шығындарының ауытқуының туындауы, нақты тұрақты  зиян шығындарының сметалық шығындардан  ерекшеленгенінде көрініс табады;

             - Тұрақты  зиян шығындарының  көлем бойынша ауытқуының туындауы,  нақты  өндіріс көлемнің сметадан ерекшелнгенінде көрініс береді.

Тұрақты зиян шығындарының көлем бойынша ауытқуы.

Бұл ауытқу жалпы ауытқудың  жалпы  бөлігін білдіреді, яғни тұрақты зиян  шығынмен,  нақты өндіріс көлемінің өндірістік смета көлеміне  сәйкес келмеуімен түсіндіріледі.

Тұрақты көлем бойынша зиян шығындардың  ауытқуы нақты аралығндағы айрмаға тең (АР) және  өндірістің сметалық көлеміне (ВР) жиілігіндегі,  нормативтік тұрақты ұтыс зиян шығындарының көбейтіндісіне (SR),  немесе (АР- ВР) х SR.

Тұрақты зиян шығындарының көлем бойынша ауытқуынан  туындайтын факт,  тұрақты зиян шығындары  қысқа мерзімді кезеңдегі өнідіріс көлеміне тәуелді емес.  Ылғида,  нақты  өндіріс көлемі сметалықтан кем болғанда, тұрақты  зиян шығындары, өндіріске қатысты, және  тұрақты семталық зиян шығындары аз болады, және тұрақты  көлем бойынша ауытқу тұрақсыз болады. Және керісінше,  егер нақты өндіріс көлемі сметадан артық болса, тұрақты зиян шығындар көлемі  тұрақты болады.

Мүмкін болатын себептер. Өндіріс көлемінің өзгеруі өндіріп шығарылатын тауар  сұранысының өзгеруіне әкеп соғуы мүмкін,  еңбек  сұранысын, материалдар жетіспеушілігін,  нашар өндіріс кестесімен, жабдықтардың сынуы, еңбектің  өнімсіздігіне және  өнімнің нашар сапасына  әкеп соғады.  Бұл факторлардың біразы жеке өндіріс және өтім бөлімімен  бақылануы мүмкін,  сол уақыт аралығында  басқалары менеджерге тәуелді болмайды.

Тұрақты зиян шығындарын ауытқу  көлемі бойынша талқылауды екі субаутықуға бөлуге болады: тұрақты зиян шығындарының өнімділік көлемі бойынша ауытқуы және  тұрақты  зиян шығындарының күш көлемі бойынша ауытқуы.

Зиын шегу күштілігінің ауытқу  көлемдері.

 Бұл ауытқу мінездемесі екінші мәнді түсіндіреді,  яғни нақты өндіріс көлемі сметадан ерекшеленетін.  Сол уақытта  зиян шегу көлемдерінің тиімділігі бойынша ауытқу қолданылған күшке байланысты тиімсіздікке негізделеді,  зиян шегу көлемдерінің  күштілігіне байланысты ауытқу -  өндірістік күштерді қолданбауға негізделеді.  Зиян шегу көлемдерінің  күштілігі бойынша ауытқу өндіріске енгізілген өнім сағатының нақтылығы арасындағы айырмаға тең (АН) және  сметалық енгізілген сағаттарға  (ВН) кезең аралығында,  нормативтік тұрақты зиян шегу ұсыныстарына тағайындалып көбейтіледі (SR) немесе (AH-BH) x SR.

Жоспарланған күшке жетудегі сәтсіздік әртүрлі себептермен болуы мүмкін.  Жабдықтардың істен шығуы,  материалдардың жетіспеушілігі,  нашар өндірістік кесте,  еңбектік келіспеушіліктер және  енгізілетін тауарға сұраныстың өзгеруі - бұл себептердің барлығы  зиын шегу көлемнің күштілігі бойынша ауытқудағы тұрақсыз, кері себептер.  Бұл ауытқуды жетіспеушіліктегі кірістің жоғалуы арқылы көрсету жақсырақ болады,  яғни күшті толықтай жұмсамаудан туындаған.  Бұл ауытқуды тұрақты  шығын арқылы есептеудің мәні жоқ, өйткені бұған күштің толық қолданылмауы әсер етпейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 «Стандарт –Костинг» жүйесінің  нормативтік әдіс шығын есебінен  айырмашылығы

 

“Стандарт - кост” жүйесінде  отандық жүйенің нормативтік есеп беру жақын тұрады,  яғни “стандарт - кост” оның болашақ үлгісі болып табылады.  Айырмашылығы  нормативтік шығындар өткен тәжірибе негізінде анықталады,  ал стандартты шығындар болашаққа болжам жасау арқылы анықталады.

Нормативтік есептеу әдістеме жүйесінен “стандарт - кост” айырмашылығы,  біріншіден,  шығын норма стандарттарының бірнеше нұсқаларын қолдануға мүмкіндік береді:  орташа еңбек өндіріс арқылы жеткен оңтайлы жетістік:  мінсіз (теориялық), айтарлық  жоғары өндірістікке   жету;  тәжірибелі –статистикалық, өзіне  үнемделген, қолданылмаған қор бөлігіне ие және де  айтарлықтайтиімді.  Екіншіден,  құрылған нормалардың есеп беру периоды аралығына жету (жыл) көбінесе ауыспайды (өндіріс талаптарындағы  үлкен өзгерістерді қоспағанда) және де  өзгерген нормада ағымдық есепке алынбайды.  Үшіншіден, жеке синтетикалық есеп беруді қолдану керек,  баптың қажетті шығыны негізінде есеп берудің нормадан ауытқуы:   материалмен,  атқарылған жұмыспен, еңбекпен,  зиян шығындарымен,  коммерциялық шығындармен.  Төртіншіден,  ол   қаржылық нәтижелердің соңғы есеп беру кезеңінде норма ауытқуларын жазуға мүмкіндік береді.

Отандық кәсіпорын,  нормативтік өзіндік құн есеп беру жүйесін  қолданады,  “Өнім шығарылымы (жұмыс, қызмет)”.  Есеп беру кезеңінде бухгалтерлік бөлімде  несие бойынша  есеп және дебет “Дайын өнім” (егер дайын өнім шығарылатын болса), “Сатылым” нормативтік өзіндік құн бойынша.  Есеп беру кезеңінің соңында  аяқталмаған өндіріс көлемі анықталғаннан кейін, қоймаға тапсырылған дайын өнім немесе атқарылған жұмыстың нақты өзіндік құны есептен шығарылады (көрсетілген қызметтер).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

ХХ ғасырдың басында біртіндеп туындаған нормативтік жүйе негізінде  тұрақты шығынды анықтау ылғида дамып отырған, қазірде АҚШ және Батыс Еуропа елдерінде кең қолданылуда. Оны нақты қолдануының бір себебі ол әртүрлі мақсатта қолданылатын шығын жайлы  мәліметпен қамтамасыз етеді,   тауарлық материалды  құндылықтар қорын есептеуге көмектеседі.  Нормативтік зиян жүйе анықтамасы  қолданылуы мүмкін:

             -       басқарма тиімділік бағасы және смета құруға көмектесу;

             -       бақылау жүйесі;

              -       болашақ шығындарға  болжам,  яғни шешімді қабылдау үшін қолданылатын;

              -   материалды-тауарлық құндылықтар қорын есептеуге көмектесу;

             -     тиісті мақсаттарға жетудің қайнар көзі. Нормативті шығын есеп әдістемесі көбінесі  мекемелерге арналған,  кімнің ісі қарапайым немесе қайталанатын істерден тұратына байланысты. Шығынды бақылау кезі, оның тиімділігі анық болған сәтте туындайды.  Сондықтан нормативтерді  қолданылған материалдар көлеміне сай құру керек,  еңбек және  әр операцияның түрлі ресурстары бойынша.  Өнімнің нормативтік шығыны өндіріс өніміне қажетті болып саналатын операция тізімі бойынша  есептеледі.

Нормативтер операцияның өткен немесе  бөлшекті инженерлік операцияны игеру  нәтижелеріне  байланысты құрылуы мүмкін.  Нормативтік шығындардың әртүрлі түрлерін қоюға боады:  мінсізден тез жететінге дейін. Қатаң нормативтер максималды нәтижелер мативтациясы  үшін айтарлықтай   артықшылығы бар,  ал  үлкен ықтималдағы нормативтер смета құру үшін қажетті,  қор бағалары және  шешім қабылдау үшін қажет. Егер нормативтік сол бір түрі  барлық мақсат үшін қолданылатын болса,  онда нормативтерді жақсы жетістіктерге жету үшін құру керек.

Нақты шығындардың нормативтерден  ауытқуын шығын типіне байланысты,  саны және көлемі, операция бойынша талдау керек. Бөлшекті  талдау ауытқу мәнін табуға көмектеседі.

Сметалық жүйе жоспары және  бақылау  өндірістегі  шығын есеп беру норматив жүйелеріне  байланысты емес. Бірақ та  нормативтер болуы шығынға мәлімет береді,  сметалық жоспарлау мен бақылауға қажетті болатын,  айтарлықтай  сенімді және  ауытқудың бөлшекті талдауына кепілдік береді.

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

 

1. ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңы. 28.02.2007 жыл.
2. №2 Ұлттық қаржылық есеп стандарты
3. Апчерч А. Управленченский учет: принципы и практика: Пер.с анг./ Под ред Я.В.Соколова, И.А.Смтрновой- М.: Финансы и статистика, 2002.
4. Друри  К. Управленческий и производственный учет / Пер с англ. Учебник- М.:ЮНИТИ-ДАНА, издание 6, 2007
5. Назарова В.Л., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі:  Оқулық –Алматы: Экономика,2005
6. Мадиева К.С. Басқару есебі 1. Оқулық  құрал. – Қарағанды 2009.
7. Хонгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: пер с англ, под ред. Я.В.Соколова М: Финансы и статистика, 1995
8. Өндіріс саласындағы бухгалтерлік есеп – оқулық/ Мадиева Қ.С. Қарағанды, КЭУ 2008.
9. Аврова И.А. Управленческий учет. – М.: Бератор-Пресс, 2003.
10. Карпова Т.П. Управленческий учет. Учебник для вузов. 2-ое изд. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
11. Кондратьева Н.С. Основы управленческого учета: Учебное пособие-М.: Финансы и статистика, 2000.
12. Каверина О.Д. Управленческий учет: системы, методы, процедуры.-М.: Финансы и статистика, 2003.
13. Управленческий учет: Учебное пособие/Под ред. А.Д. Шеремета-М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2002.
14. Кукукина И.Г. Управленческий учет: Учебное пособие-М.: Финансы и статистика, 2004.
15. Керимов В.Э. Управленческий учет: Учебник-3-ое изд. – М.: ИТК «Дашков и К», 2004.
16. Тасмағамбетов Т. Басқарушылық есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау. Алматы: Дәуір, 2002

17. Г.Қалиәкпарова «Жер учаскесін абаттандыру шығындарын есептеу» Бухгалтер бюллетені / № 25 / маусым 2012ж