Адам омір кайшылыктары

Адам омір кайшылыктары 
 
Ар адам озін озі танып біліп, озін коршаган дуниенін реттилігін білуі керек екені ежелгі заманнан бері келе жаткан акикат. Сократ философиянын тарихында бекер калган жок. Онын терен ойларына Кайта орлеу заманынын ойшылдары да коп коніл болген. Сонда Сократ аркімді озінді озін танып біл деп уйреткен. Оган ыкыласы жок адамдармен ол сойлеспеген де.Сонау коне заманнын ойшылдары танымды адамнан бастаса, байлы0ты4 со4ынан т8скен б3зд34 заманны4 адамдары адамды алдекашан жогалтып, омирден адаскан. Ал бул тургыдан «когам осіп жатыр, коркеіп барады» деген угым бытырап, шашылып журген бул адамдар ушін емес, жалпы, когам тургысынан  жасалынатын саяси немесе экономикалык багыт. Ал бул алеуметтік жуйені баскаша сипаттау мумкін емес. Казіргі кезендегі когам мен адамдар арасындагы тартыс алемде шиеленісуде, онын ушыккан турлері катыгездікке, аяусыздыкка алып келіп, сан килы кылмыстар тугызуда. Біздін замандагы ланкестік іс-арекеттердін, согыстын кобейіуі осы карама-кайшылыктын шиеленісуін корсетеді. Ескі когамнын кулдырауы мемлекет жагынан да адамга деген немкурайлыкты тугызган. Казіргі жеке адамдардын колына тускен мемлекет оз бетінше омір суретін саяси курлымга айналган. Сойтіп, сырткы дуниені гана игеруге умтылып, сырты дуниемен омір суріп келген адам енді оз озіне келіп тіреліп тур. Енді ол озін озі адамдык тургыдан ашып, осы уакытка шейін зат тургысынан курылган сырткы дуниені де адам тургысынан реттеуі керек. Сойтіп адамнын сырткы дуниені игеру барысында калыптаскан когамдык санасы жана-жана туып, калыптасып жаткан адамдык санамен кайшылыкка тусті. 
 
Ал когамды жане когам санасын алга тартып, жеке адамдарды елемеу, бул бурыннан келе жаткан багыт. Мундай багыт тек кана адам тургысынан гана озгеріп шешіледі. Социализмнін негізгі орескелдігінін бірі, копе корнеу мінсіз жарык болашакка барамыз деп, адамды елемей, барша елге адамга жат багыт бергенінде болган. Болашакка когам адам аркылы жане адаммен бірге гана журеді. Сонда бул когам тургысынан жасалынган «жарык болашак» адам тургысынан калай болуы керек дегенде, муны ешкім ашып айтпаган. Айтеуір, тубі ар адам молшылыкка кенеледі деген угыммен шектелген. Сонымен казіргі кезенде ар адам жарык болашакты саргая кутіп омір сургенді койып, енді соны озі ушін оз колымен жасауда. Ал мунын тубінде адамдардын бір біріне жаттык карым-катынастары жатканнан кейін, ол аркім ушін орындалмайды. Содан барып аркімнін «озімшілдігі» бір бірімен кырлысады да, ешкім оз бетінше жарык дуние жасамак турмак, бар дуниесінен айырылып, шетінен, бурынгыдан да коюланган каратунекке кіріп жатады. Сонда мен 30 жумысшынын кушін пайдаланып жасалган байлыктан не таптым? Карыздан карызга кіріп, жуйке тамырымды жукарттым. Енді міне кан кысымым котеріліп, кунде коз адыма олім елестейтін болды. Енді мен олімнен баска ешнарсені ойламайтын болдым. Мені сонда суйрейтін ішкі куш – олмей турганда ішіп-жеп калайын деген куштарлык. 
 
Тарихи мундай оз ара карым катынастар адамдар арасында экономиканын негізінде калыптаскан. Бул аркашан да когамдык катынастар болган. Сондыктан мундай карым-катынастарды мен когам катынасы немесе экономикалык катынастар деп тусіндіремін. Менін 30 жумысшыма караганымда ешкандай адамдык катынас жок. Бул тек экономикалык, ондіріс катынасы. Б;л байлыкты жасау барысында гасырлар бойы калыптаскан когамдык катынастар казіргі кезенде жеке адамдардын карым-катынастарына айналган. Ал казіргі когамнын, аркімді оз алдына койып, мемлекетке, когамга аландама, оз кунінді озін кор деп баршага ерік бергені, казір адамды когам да, мемлекет те жаншып, езіп жаткан жок, ар адам оз бакытына озі жетуге ерікті деген кагиданы білдіреді. Мундай жагдайда ар адамды гана емес, мемлекетті де жаншып, езіп жаткан акша гана екенін аркім ойлап таба алмайды. Алайда осы жагдайдын гана болашакка жол ашып турганын біз байкадык. Ол ушін біз омірге деген козкарасымызды оз омірімізге сайкес шындык тургысынан озгертуіміз керек, соган карай озіміз де озгеруіміз керек. Бул акша катынасы. Акшага бет буру керек деген соз - адам адамга бет буруы керек деген болады. Сонан кейін барып кана когам да адамдарга бет бурады. Ойткені когам дегеніміз –  біз, барша халык. Егер осы жагдайды адамдар оздері ойламаса, олар ушін ешкім ойламайды. Мен жогарыда айтканымды кордініз, менін 30 жумысшымды ойлауга шамам жок, ойткені оз басыммен озім алекпін. Ал мемлекет «ойланатын» курлым емес, ойлана алатын ол жерде отырган адамдар гана. Ал олар да «акшага мыктап байланган» адамдар катарына жатады.  
Когам мен адамнын арасындагы жаттылык, ботендікті адам тургысынан алганда, адамдар арасындагы жаттылык деп тусінеміз. Онын барі акшага негізделген курлымнан болган сон, барі акшага келіп тіреледі. Бурын бул баскаша болган жане баскаша каралган. Аділетті когамга жету деген арманнын озі когам козкарасы гана болган. Ал «курылым» деген соз осы когамдагы адамдардын саяси-алеуметтік немесе экономикалык омірі калай уйымдастырылган жане осынын баршага кандай жагымды жане жагымсыз жактары бар деген ангіме. Бул уйым ешкандай да адамдардын санасына немесе еркіне тауелді емес, мындаган жылдар бойы оз бетінше омір суріп келген, ар кезенде озгеріп отырган когамдык жуйе болган. Казіргі кезенде біз дуркіреп турган мыкты когамдык жуйені коріп тургамыз жок, кайта жан-жактан тігістері согіліп, адамдар когамына айналу барысында булініп жаткан дуниені коріп отырмыз. Сондыктан бул кандайда болмасын адамдардын талап-тілектеріне сай келмейтін, ар адамнын тургысынан карама-кайшылыкка негізделген когамга айналган. Бул дуниеден біз енді-енді гана адамдардын бет-алпетін коріп келеміз. Біреулердін кайгысынын, біреулердін куанышынын жалпыга ортак екенін де осыдан байкай бастадык. Адам когамынын калыптасып жатканын да осыдан білуге болады. Бірак бул алі жетілмеген, тай-тайлеп аягына жана-жана турайын деген адамдар когамы, ягни азаматтар когамы. Негізінде сондыктан казіргі біздін когам мемлекеттін кушімен гана сакталып тур. Мемлекеттін алсіреуі сондыктан казіргі шым-шытырык кезенде когамнын жойылып кетуіне акеп согуы абден мумкін. Сондыктан мемлекеттін акшанын кушімен іштей іруі казіргі кезенде адам оміріне улкен кауіп тонгізеді. Біздін мемлекет кушті болуы керек. 
Бул дегеніміз біз енді адам козкарасынан уйымдастырылатын  когамга  баруымыз тиіс деген соз. Адамдардын арасыда туратын, оларды бір біріне карама карсы коятын, араздастыратын тек кана заттар, дуние. Дуниекорлык, тойымсыздык, ашкарактык, паракорлык деген угымдар адамдардын жанына дуниенін жакындыгын корсетіп, олардын бір біріне жаттыгын, ботендігін білдіреді. Егер адамдар арасындагы карым-катынастары тек кана заттар, дуние аркылы калыптасатын болса, онда адамдардын тубіне дуние жетеді.  Ал дуниенін барі казір акшамен багаланады, сондыктан адамдар арасында бугінгі кундерде жалпы байлык ретінде акша турады. Аке мен баланын, айел мен еркектін, адамдар мен мемлекеттін арасында турып араздастыратын да акша. Адамга багытталган когамда барлыгы да адамдар ушін жасалынады. Мундай когамда адамдар арасындагы карым-кастынастары да баска негізде калыптасады. Енді осыган кен-молынан жол ашу – таным мен сананын гана кызметі. 
Мундай когамга, менімше, адамдар тек кана оймен, санамен, акылмен гана жете алады. Ягни адамдар дуниенін тубіне байып жетпейді, ен алдымен енді бул дуниені жан жакты танып, онын ашылмаган сырын ашып кана жетеді. Ал бул адамнын дамуы болган сон адамнын омірінін озі шешуі жок жумбак болып турады. Осы уакытка шеін «дуние-дуние», ар кезендерде дуниені бір бірімен болісе алмай  кырылыскан адамдар да, елдер де, когам да алі дуниенін тубіне жеткен жок. Кайта дуние адамдардын да, когамнын да тубіне жетіп жатыр. Казіргі кезенде когамда адам тургысынан жасалынган багыт немесе багдар барма? «Оз беттерінше кундерінді коріндер, байындар, миллионер болындар» деген багыт акшанын шексіз билігін гана корсетеді. Ал біздін когам сонда аркімді калай миллионер жасаймыз деген багдарды жузеге асыру устінде ме? Бул токырап турган, ыдырауга тап болган жане осы ускынсыздыкты идеология аркылы гана жасырып отырган омірдін бейнесі. Алдагы адамдарды кутіп турган кулдырау олардын бірте-бірте азып-тозуынын салдарынан болады. Бул кулдырауды адамдар акырзаманга бекер тенемейді. 
Адамдардын сана сезімі акшага тауелді болган сон, оларга адамгершілік деген тусінік киялда гана омір суретін арман болып келеді. Жаксылык, сый-курмет, суйіспеншілік, адамгершілік, осылардын барі акындар сагынышты, махаббатты немесе шынайы достыкты жырлагандай, аркімнін кокірегінде арман болып алга жетелейтін сезімдер гана болып келеді. Бул бугін біздін журегімізде туган, бізге болашакка жол сілтейтін куштарлык кана. Бірак біздін киялымыз бізді алга суйрейтін арман гана емес, ол казір дамып жаткан улкен рухани куш. Арманнан біз ертенгі кунді коріп, талабымыздын зор екенін білеміз. Ал мунын барі адамшылык карым-катынастын бар екенін корсетеді. Конфуцидін философиясынын негізінде адамга деген суйіспеншілік жаткан. Улкен мен кішінін арасындагы сый-курмет, айелдін еркекті кадірлеуі, от басындагы улкеннін тартіп сактаудагы кызметі, осынын барін Конфуций мемлекетпен салыстырып, ол жерде де адамгершіліктін кажеттігін талап еткен. Ол ушін адамдар арасындагы адамдык карым-катынастар манызды болган. Казіргі кезенде Конфуциге табынытындардын саны букіл Шыгыста оскен. Бул адамшылыкка табыну болып келеді. Адамшылыкты жактайтын казіргі кезенде тек кана Кудайдын гана бейнесі, ал ол біздін кокірегімізде уялаган ансаган арман гана. Сонда біздін осы арманымыз ешкашан да орындалмай, тек елес болып кала береді деп тек сокыр адам гана айта алады. 
Осы тургыдан алып карасак, біз іс жузінде табынып журген нарык – адамдар арасындагы пайданы коздейтін акша карым-катынасы. Бул жерде махаббат пен достык турмак, адамнын озі де акшага айналган. Ол бул жерде озі де «кунды» немесе «кунсыз» болып багаланып, онын адамшылык касиеттерінін барі «пайда» коз карасымен аныкталып турады. Нарык деп біз сауданы немесе базарды айтпаймыз. Ол адамга деген адамдар арасында тарихи калыптаскан, казіргі кезенде акшанын негізінде ушыккан когамдык козкарас. Адам тарихи когамнын ондіргіш куші ретінде калыптаскан. «Жумысшы» деген создін озі осыны білдіреді. Капиталга негізделген когамда «капиталист» деген тусініктін озі адамга деген экономикалык козкарасты корсетіп, оны ондіріс жагынан гана сипаттайтын угым. Капиталист - ондіріс иесі. Казіргі кезенде мундай тусініктердін барлыгы озінін кушін жойган. Ендігі жерде олардын барлыгы адамнын касиеттеріне айналган жане адамнын бар касиеттерінін акшанын кушімен белгіленетінін корсетеді. Бул жерде «жумысшы» немесе «капиталист» деген когамды сипаттайтын тусініктердін орнына адамдардын іс-арекетін білдіретін акшага ие болган адамдар - «касіпкер», «саудагер», «акша иелері» тагы сол сияктылар пайда болган. Когам байлыгынын жеке адамдардын байлыгына айналуы, мысалы, букіл омірді тек адам тургысынан алып караудын олшемі. Демек, біз адам тургысына келіп турмыз, бірак ол акша аркылы багаланады. Сондыктан адамга деген козкарас затпен тенестірілген, дуниемен, онын багасымен алынады. Ал акша біздін козімізді тас кылып байлап тастаган. 
Бул сондыктан адамнын, ягни ар адамнын оз алдына даму кезенін корсететін отпелі, уакытша гана кезен. Бул кезеннін сондыктан копке созылып, адамдардын белгілі бір омір суру тасіліне айналуы мумкін емес. Бул адамдардын ескі когамнан болініп, оз алдына келіп дамулары ушін гана керек. Ал мундагы адамнын дамуы когамнын дамуына карама-карсы журуі, адамнын баска багытта дамуы. Ойткені тарихта алгаш рет кушіне еніп жаткан адам баласынын дамуынын зандылыктарынын калыптасуы омірдін ескі формасын ыдырату аркылы гана журеді. Бул жерде біз жогарыда айткан адамнын азгындау процессі, осынын негізіндегі когамнын ыдырауын корсетіп, онын ары каратай тек кана адамды дамыту аркылы журетінін білдіреді. Бул козсіз даму калай болган кунде де оз озіне жол салып отырады. Сондыктан адамзат адамнын даму жолын негурлым тез игерсе, адам когамы согурлым тез алга журетін болады. 
Егер ежелгі заманнан бері адамдар арасындагы карым катынастар осылай дамыган болса, онда будан булай каратай акшанын козі калай жойылады? Муны коптеген гуламалар айтып кеткен, алі де айтатындар аз емес. Маселе сонда акшанын жойылатынын тусінгенде гана ма? Енді осыны біздін заман тургысынан ойлап корейік. 
Тарихи даму кезінде адамзат басынан талай-талай дагдарыстарды кешіріп, талай-талай тыгырыктардан шыккан. Дагдарыс деген казір де біз ушін жаналык емес. Бірак біз душар болган дагдарыс откендердін кайталануы емес, айрыкша кайшылыктардын негізінде туган мулде баскаша токырау. Бул кедейшіліктен, жокшылыктан емес, байлыктын салдарынан туган кайшылык. Біздін казакта «елу жылда ел жана» деген соз бар. Бул оте дана соз. Букіл алемде елдердін байыганына коп болса елу-ак жыл болды. Тарихтын даму денгейі артта калган халыктардын емес, алга шыккан елдердін даму денгейімен аныкталады. Бул туста Батыстын дамуы кемеліне келді. Ал сол елу жылдын ішінде кандай озгерістер болды жене біз солардын тупкі манін неден коріп білеміз? Осыны бір ауыз созбен айтып жеткізуге болама? Арине болады. 
Елдердін колы нагыз байлыкка жеткені откен гасырдын 70 ші жылдарынан басталды. Сексенінші жылдары социализм де кемелденген. Батыс та дамуына жеткен курылым болган. Міне елдердін колы улкен байлыкка жана-жана жеткен кезде неше турлі ойыткулар да пайда болды, булкулер де кобейді.  Баи бастаган адамдардын тынышы кетіп, мазасыздыкка душар болды. Дал осы кезде ар адамнын жуйке тамыры жукарып, бурын сонды болмаган турлі турлі аурулар да каптады. Сонымен бірге адамдарга тонген кауып-катер де кобейді. Ен баскысы – акшанын кунсыздануы да осы жерден басталып, унемі удеу устінде келеді. Ал казіргі кезенде акшанын «кылыгынын» озгергені соншалыкты, ол озінен озі кобейіп, тікелей елді кулга аналдыруга кіріскен. Акшадан акша жасау негізгі принципке айналып, енбек тургысынан алынатын корсеткіштердін барі жойылган. Акшанын кунсыздануы жане баганын шарыктауы бугінгі танда букіл алемді сілкілеуде. Ал сонын негізінде біздін оміріміздін шайкалуы біз дауылга урынган кемеде келе жаткандаймыз. Ушы киыры жок теніздін устінде кайда кетіп бара жатканымызды озіміз де білмейміз, аяк астынан аласапыран болган бу дуниеге ан тан болып караудамыз. Айналанызга дурыстап карасаныз, коп елдін жаппай ішімдікке немесе нашакорлыкка салынганын коресіз, коп елдердін кангып бомжга айналып бара жатканын коресіз. Осылардын ішінде небір естілер, акылдылар да аз емес екен. Казір адам бейне бір кыл копірдін устінде тургандай урей устінде келеді. Бул омірді аркімнін санасына карап,  бар уміттерін адамнын акылына артатын батыстын ойшылдары, ар адамнын дамуынын орнына адамнын азгындауын коріп, омірден тунілудін кобейуінін себептерін Кудайдын кушінен гана коретіні, дуниетанымнын идеалистік багытын гана білдіреді. Сонда адамнын санасын калыптастыратын, омірін уйымдастыратын когамдык карым-катынастар дуниетанымнан тыстап, олардын орнына козгаушы куш болып адамнын санасы мен еркі гана калган. Ал миллиондаган адамдардын іс-арекетін, кимылын уйымдастырып баскаратын сол адамдардын еркі мен саналары емес, алеуметтік тартіп, саяси жане когамдык карым-катынастар. Осы себептен букіл когам жекешелендірілгенде талкандалды. Бул когам омірі оз бетінше лагып бара жаткан, устіндегі адамга багынбайтын жугенсіз ат сиякты болып калды. 
Біздін социализмнен «нарыкка» откелі бері бастан кешіп келе жаткан дагдарысымыз так кана акшага гана байланысты дагдарыс. Мундай дагдарысты алемде каржы (финансовый кризис) дагдарысы деп атайды. Бул экономикалык дагдарыс емес, акшага гана байланысты кайшылык. Біздін кезінде дуркіреп турган завод пен фабрикаларымыз оздерінен оздері токтап калган жок, оздерінен оздері талан-таражга тускен жок. Жер-алемге симай кеткен кора кора койларымыз да, сутті сиырларымыз да оз оздерінен топалан келіп кырылып калган жок, онын барін акша жутты. Казіргі канырап калган ауылдар, курай баскан жерлер, ылайланган сулар мен уланган ауа да, барі де акша жасаудан туган адамнын тойымсыздыгынын, комагайлыгынын  салдары. Булардын барі тек кана акшанын кушімен гана солай істелінді.інін