Фонетика

 
 
 
 

ФОНЕТИКА

 
 
 
 

  Тілдегі   дыбыстардың   жасалуын, пайда болуын, ол дыбыстың жүйесі мен  заңдылықтарын зерттейтін тіл ғылымының  саласы 

ФОНЕТИКА

 
 
 
 

  Дыбыстау   мүшелері   арқылы жасалып,  естілетін  физикалық құбылыс. 

ДЫБЫС

 
 
 
 

Д  Ы Б Ы С 

Дауысты 

Дауыссыз

 
 
 
 

Дауыс шымылдығының 

жиырылуынан  және 

ауыз қуысындағы 

мүшелердің  бір-біріне 

кедергі жасау 

нәтижесінде  пайда 

болған дыбыстар. 

Дауыс шымылдығының 

керілуі нәтижесінде 

ауыз қуысынан 

кедергісіз  шығатын 

дыбыстар. 
 
 

ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР 

ДАУЫССЫЗ  ДЫБЫСТАР

 
 
 
 

Дауысты 

дыбыстар 

Тілдің 

қатысына 

қарай 

Жақтың 

қатысына 

қарай 

Еріннің 

қатысына 

қарай 

Жуан:

а, о, ы, ұ, у. 

Жіңішке:

ә, ө, і, ү,

е, э, и, у. 

Ашық:

а, ә, о,

ө, е, э. 

Қысаң:

ы, і, и,

у, ұ, ү. 

Еріндік:

о, ө, у, ү, ұ. 

Езулік:

а, ә, е, э,

ы, і, и.

 
 
 
 

ДАУЫССЫЗ  ДЫБЫСТАР 

1)  Дауыс қатысына  қарай: 

ҮНДІ  

ҰЯҢ: б, в, г, ғ, д, з, ж.  

ҚАТАҢ: п, ф, к, қ, т, с,

               ш, щ, х, ц, ч, һ.  

Ауыз  жолды: р, л, й, у. 

Мұрын  жолды: м, н.

 
 
 
 

2)  Жасалу тәсілі  мен 

    айтылуына қарай: 

Шұғыл: п, б, т, д, г, к, қ, ц, ч 

Ызың: ф, в, с, ғ, з, ш, х, ж, һ

 
 
 
 

3)  Ж а с а л  у  о р н  ы н а  қ  а р а й: 

Ерін  дауыссыздары: п, б, м, у. 

Тіс  пен ерін дауыссыздары: ф, в. 

Тіс  дауыссыздары: т, д, с, з, щ, ц. 

Тіл  ұшы дауыссыздары: н, л, ч.  

Тіл  алды дауыссыздары: р, ш, ж, й. 

Тіл  ортасы дауыссыздары: к, г. 

Тіл  арты дауыссыздары: қ, ғ, ң, х. 

Көмей  дауыссыздары: һ.

 
 
 
 

Б У Ы  Н 

    Сөз құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың тобынан жасалған фонетикалық бөлшек.

 
 
 
 

Б  У Ы Н 

Ашық буын  

Тұйық буын 

Бітеу буын

 
 
 
 
 

Дауыссыз  дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа  аяқталатын буын. 
 

Дауысты дыбыстан  басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталатын  буын. 

Бір дауысты  дыбыстан ғана тұратын немесе  дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты  дыбысқа аяқталатын буын. 

Бітеу буын  

Тұйық буын  

Ашық буын  

Б  У Ы Н

 
 
 
 

Үндестік  заңы 

Буын үндестігі 

Дыбыс үндестігі 

Ілгерінді  ықпал 

Кейінді ықпал 

Тоғыспалы  ықпал

 
 
 
 

Тоғыспалы  ықпал 

Кейінді ықпал 

Ілгерінді  ықпал 

Қатар тұрған екі  дыбыстың бір-біріне бірдей ықпал  етуін қарас-тыратын ды-быс үндестігі-нің  түрі 
 

Түбір мен қо-сымшаның  немесе сөз тір-кесіндегі сөздер  аралығында кейінгі дыбыс-тың  өзінен бұрынғы ды-бысқа әсерін  тигізетін ере-желерін қарас-тыратын  дыбыс үндестігінің түрі 

Түбір мен қо-сымшаның  немесе сөз тір-кесіндегі сөздер  аралығында алғашқы дауыс-сыз  дыбысқа әсерін тигізетін ережелерді  қарастыратын дыбыс үндес-тігінің  түрі 

Түбір мен  қосымшаның немесе сөз тіркесіндегі  екі сөздің жігінде дауыссыз  дыбыстың бір-біріне әсер ету  нәтижесінде өзгеру заңдылығы 

Дыбыс үндестігі 
 

Сөздің соңғы  буынының жуан немесе жіңішкелігіне  қарай қосымшалардың да жуан  не жіңішке болып жалғану заңдылығы 

Буын үндестігі 

Үндестік  заңы

 
 
 
 

Е  К П І Н 

Сөз 

екпіні 

Ой 

екпіні 

Тіркес 

екпіні 

Дыбыс 

екпіні

 
 
 
 

Бір сөздің  ішіндегі бір дыбысты көтеріп  немесе созып айту тәсілі. 

Бірнеше сөздің  тізбектеліп түгелімен бір ғана  екпінге ие болуы. 

Сөйлем ішіндегі  ерекше көңіл аударылуға тиісті  болған бір сөзді оқшаулап, бөліп  айту. 

Екі немесе  одан да көп буынды бір сөздің  ішіндегі бір буынның көтеріңкі  айтылуы. 

Дыбыс  екпіні 

Тіркес  екпіні 

Ой  екпіні 

Сөз  екпіні 

Е  К П І Н