Көнерген сөздер

КӨНЕРГЕН  СӨЗДЕР

Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, ондағы болып жататын неше алуан өзгерістер сөздік құрамның дамуына да түр түрлі әсер етіп отырады Көп жағдайда тілдің лексикасы жаңа сөздердің есебінен кемеленіп, үнемі толығып отырса, енді бір ретте кейбір сөздердің тозығы жетіп көнеруіне әкеп соғады. Көнеру процесі кенет бірден бола қалатын қүбылыс емес, әуелі, қолдану жиілігін бәсеңдетіп, пассив сөзге ауысады да, соңынан жаңа ұрпақтың біреуіне жсткенмен, кейінгілерге еркін жете алмай, түсініксіз болып ұмтыла бастайды. Бара-бара қолданудан біржола ығысып, кейбіреулері тілден жоғалып та кетуі мүмкіп. Көнеру сипаты мен тілдегі қолдану ерекшеліктеріне қарай көнерген сөздср архаизмдер жоне историзмдер болып екі сала бөлінеді. Архаизмдерге әр халықтың күн көріс тіршілігіне салт сана тұрмысына, әдет-ғұрпына, дүние танымына қарай әр дәуір де өзгеріп басқаша сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп біржола қалып қойған сөздер жатады. Қазақ тілінде архаизм- дердің мынадай түрлері бар:

1. Мата-кездеме атауларымен байланысты архаизмдер: тор- қа, мақпал, шайы, пайы, мауыты, биқасап, борлат, лостек, ақсақ, репес, манат, дүрия, патсайы, берен, тұқаба т. б.

2. Салт-сана, әдет-ғұрыпқа қатысты архаизмдер: сауьш , ас бсру, ұрын бару, құда түсу, кит кню, жылу,тілеу азық, мертік ас, жарыс қазан, тоқым кагар, отқа салар. бесік кұда, бсл құда, жсңгетай. беташар, тасаттык, бастаңғы, қол кесер, шашу, барымта, көрімдік, қалың мал, байғазы, өлітірі, қырықжеті.

3 Киім-ксшск, ыдыс-аяк, аіауларына қагысты архаизмді: шидем, шскпен, күпі, кебіс, сәукеле, жаргак, аба, кісе, жаулық, қоқы, жағлан, күлапара, қол жаулық, кебеже, шара аяқ, көбіс, сапты аяқ, түтқыш, казан қап, көнек, асадал, талыс, шөншік . керсеп ~ астау, кебсне, т. б.

4 Діни ұғымға қатысты архаизмдер: қиямет кайым, мүңкір-нәңкір, қазірет, біродар, зікір, жаназа, мүпти, підия, ақирет, ка-жы, калпе, зексг, құшыр, сәлде, жарапазан, әзірейіл, періште, сәресі, айг, ішірткі, ораза, иігір, бойтұмар, әллие, әнбие, жар болу, аян беру, кітап ашу, құран шығарту, бата оқыр, дем салу, үшкірту, аптау, ұшықтау, пірге кол тлпсыру, шаригат, ақтық байлау, жапнамаз, дұғалық, жыртыс т. б.

5. Ай аттарына қатысты архаизмдер: наурыз—март, көкек–апрель, мамыр—май, маусым— июнь, шілде—июль, тамыз—ав-густ, қыркүйск—сснтябрь, казан— октябрь, қараша—ноябрь желгоқсан—декабрь, қаңтар—январь, ақпан—февраль.

6. Үй тұрмысына, мал атауларына қатысты архаизмдер: ла-

,шІык, итарқа, жаппа, шошала, жолым үй, ергенек, иткірмес, да-ғара, қақыра, аран, шопан ата (қой), қамбар ата (жылқы), ойсыл қара (түйе), зеңгі баба (сиыр), шекшек ата (ешкі) т. б.

7. Әр түрлі ұғымга қатысты архаизмдер: аламан, алапа, ал-бан алаш, аластау, ақсарбас, дат, ақсақалдық, ақшом, ақшомшы, керуен, ақ сүйек, ақтаяқ, сүндеттеу, ақыретшіл, жаушы, жоралғы, мор, бұзачшық, тоганақ, томыртқа, т. б.

8. Жалпы турік тілдеріне тән архаизмдер: будун, ұлық, ұлыс, жұрт, тәнрі, толағай, адақ, дарқан, бек, мешін, т. б.

Көнергсн сөздердің кәнеру дәрежесі үш түрлі болады:

1. Әбден үмытылып, қолданыстан  біржола шыққан көнерген сөздер. Бұл тәрізді архаизмдердің мән-мағынасын белгілі де-ректерге суйенш, сұрап білу арқылы болмаса, қазіргі кезде мүл-дем түсініксіз болады да, ешқандай туынды сөз жасауға қатыс-пайды. Мысалы, Керекейді атпа, қонжығы жетім қалады (Ма-кал). Асабасы жоқ асқа жарымас (мақал). Бірдің кесірі мыңға, Мыңның кесірі түменге (мақал). Осындағы керекей — аюдың ұрғашысы,қонжық — аюдың күшігі, асаба — дастарқан ағасы, тамада, түмен — он мың деген ұгымды білдірсе керек. Бұл сөз-дердің мағыналары іздестіріп. сүрап білу арқылы ғана анықта-лып отыр

2. Түбір қалпында жеке айтылмайтын, бірақ белгілі бір ту-ынды сөздердің түбірінде сақталган, конерген сөздер- бүлдір-шіндей (бүлдіршші, баланадай (бадана), сүйріктей (сүйрік), алпамсадай (алпамыс), еңгезердей (еңгезер), бырдай (быр), дардай (дар), тыгыршықтай (тығыршык), абажадай (абажа), добалдай (добал), қаршадай (қарша), зәредей (зәре), шырадай (шыра), т. б.

1. Жеке сөз ретінде қолданыстан шығып қалғанымен, мақал-мәтел мен фразеологиялық тіркестердің құрамында әлі де қол-даныла беретін көнерген сөздер:торқа—жібек, жарак,—қару, күсу—жеру, қунау—сергу, қырым—алыс, сауға—араша, кент— қала, жарлық—бұйрық, азар—өкпе, зейнет—рақат, түлен түртті — сор. Архаизмдер жеке сөз түрінде де сонымсн бірге сөздің көнерген бір мағынасы ретінде дс кездсседі. Мәселсн, Таныған жерде бой сыйлы.’Танымаған жерде тон сыйлы (мақал) дегендегі тон деген сөз ертеде киім мағынасында жұмсалған болса, казіргі кезде бұл сөз бұл мағынада мүлдем колданылмайды. Сол сняқты тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу. жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз тәрізді жан-жануарлардың аттары өздерінің заттык лексикалық магынасының үстіне революцияға ^дейін белгілі бір жылдың (әрбір 12 жылда бір рет қайталанатын) атауы реіінде де жұмсалып келген болса, бүгінгі күнде бұл сияқты қолданыстар (мағыналар) тілімізден шығып қалды деп семантикалық архаизмге айналып кетті. Сондай-ак,_ күн бір жауса, терек екі жауады (макал) дегендегі терек сөзі қазіргі әдеби тілдегі ағаштың бір түрі ретінде емес (тополь), жалпы ағаш деген үғымды білдіріп тұр. Демек, терек деген сөздің дс 87

бастапқы магынасы семантикалық архаизмге айналып кеткенді-гін көреміз. Терек сөзінің алғашқы мағынасы (жалпы ағаш де. ген ұғымды білдіруі) макал-мәтелдер мен жергілікті халыктың сөйлеу тіліндегі ерекшелік ретінде кейбір облыстарда (Гурьев) сакталған. Сайып келгенде, архаизмге жататын сөздерің көнеруі ескі сөздерді күнделікті қолданыстан, ығыстырып оның орньша неғұрлым. ыңғайлы. жяңа төлеу сөздсрдің келіп басуымен тығыз ,байланысты

 Дәуірі өтіп. сол ескі заманнын езімен қоса жоғалған сөздер историзмдер деп аталады.Историзмдердің көнруі тарихи атаулардың кұрып бітумен. біржола. жоғалуымеп байланысты болады. Историзмдерді де бірнешс топқа бөлуге болады

1. Әкімшілік басқарумен байланысты туған историзмдер; хан, ханша, ханым, ханзада, так, таж, уәзір, бек, бекзада, датка, патша аға сұлтан, ауылнан, болыс , старшын, би, казы, атшабар шабарман нөкер, құл,күн, орда малай, бикеш,, бәйбіше,тоқал, дуан,елубас, г б.

2. Әскери атақ пен қару-жараққа қатысты историзмдер; Садак, жак, жебе, қорамсак, оқшантай, сауыт, қалкан, айбалта, найза, жасақ, қосын, шеру, сарбаз, дулыға, байрақ, адырна, қозы жауырын, ақберен, шарайна, наркескен, кіреуке, аламан, білтелі мылтык, шиті’ мылтык, алдаспан т. б.

3. Совет тұсында пайда болған историзмдер: нарком, губком, совдеп, рабфак, алшылар комитеті, кедейлер комитеті, партия ұясы, қызыл эскер, қызыл отау, нәп, нәпман, косшы, өзара салық, БК(б)п, ұя қатшы, сауатсыздықты жою (саужай). старба, қара айғыр, төраға т. б.

Көнерген сөздер, әсірссе, историзмдер ауыспалы мағынада қодданылып ^г- неше алуан экспрессивті мән тудырады. Мысалы Б Бакт көлніде патша, Балық суында патша.жігіІт еліндс патша (мақал). Ынтымақ — оқ өтсе сауыт. Татулық — тамаша саулық (мақал) Ер азамат бслгісі. Түзде мырза, үй де құл(мақал). Ка-раша үйден ханша шығар (макал). Жалгыздың жағы жоғалса да да табылмас. Көптін оғы жоғалса да табылар (мақал) Шықсан үзак сапарға, Арымас ат — от арба (мақал). Историзмдердің кейбірлеулерінің тура лексикалық магыпалары көнергенімен ауыспалы мағыналары сол күйніде тілдс сакталады.

Историзмдер көнергсн бетпіде ескіріп кетсс, қайтып тілге

оралмайды.Ал архаизмдердің кейбірулері жаңа мағынаны алып сөздік құрамдағы актив сөздердің үйіріне қайтадан қосылуы мүмкін. Мәселен, жасақ,деген архаизмді қяйтадан тіріліш жа- сақшы деп жана сөз жасап алдық. Төре дсгсннен төреші (арбитр) деген неологизм туып қалыптасты Бүған қараған көнергсн сөздер де тарихи өзгертіп отыратын лекснкалық семантикалык құбылыс екендігш кәреміз.

 

Көнерген сөздер (Архаизмдер) 

Ғылымдағы және техникадағы, өнер мен мәдениет, қоғамдық-әлеуметтік өмір мен әдебиет саласындағы  жаналықтар лексикаға да үнемі ыкпалын  тигізіп отырады. Өткен дәуірлерде болған кейбір наным-сенімдер, әдет-ғұрыптар, ескі ұғымдар, үй мүлкі, шаруашылық бұйымдары халық тұрмысының дамуына байланысты азайып, қолданудан шығып қалады. 
 
Соларға қатысты сөздер мен атаулар да ескіреді, яғни қолданудан шыға бастайды. Мысалы: шоқпар, соқа, сойыл, найза, айбалта, күрзі, қорамса, кіреуке, малта, ояз, зындан, күң, кұл, әмеңгер, болыс, жүзбасы, сарбаз, дуан, пері, періште, ысқат, азан, барымта, дабыл тәрізді сөздер бүгінгі өмірде көп қолданыла бермейді. Бұлар белгілі бір дәуірдің, тарихи кезеңнің тілдік көрсеткіші ретінде жұмсалуы мүмкін. Олар көнерген сөздер деп аталады. Және олардың кейбірі жана ұғымдардың келуімен байланысты жаңарып қолданылуы да мүмкін. 
Тіл — тілде көнерген сөздердің историзмдер және архаизмдер деп аталатын екі түрі бар. Кейбір заттар мен құбылыстар күнделікті өмірден шығып қалып, сол ұғымдарды білдіретін олардың атаулары — сөздер де көнеріп, тілде қолданбайды. Мысалы: сұлтан, атшабар, ояз, барымта, дуан басы, дүре, малай, күң, құл, бай, болыс т. б. Мұндай сөздерді историзмдер дейді. Бұрынғы атаулары ескіріп, кейін басқа атаулармен беріліп жүрген заттар мен құбылыстар бар. Мысалы: жасак, немесе қол — әскер, қол басы — әскер басы, почтабай — хат тасушы, жатак, — отырықшы, серіктік — бірлесу, қосын — ұйым, желек — орамал т. б. Қазірде осындай басқа атаулармен беріліп жүрген заттар мен құбылыстардың бұрынғы атаулары архаизмдер деп аталады.

 

Көнерген  тұрақты сөз тіркестері

Тілімізде тек қана көнерген сөздер ғана емес, сонымен қатар  көнерген сөз тіркестері де бар. Фразеологизмдердің құрамында ар-хаизмдер де, историзмдер де кездеседі. Сондықтан оларды фра-зеологиялық архаизмдер мен фразеологиялық историзмдер деп екі түрлі атау орынды сияқты. 

Фразеологиялық архаизмдерге тілдің даму процесінде жалпы-лама қолданудан шығып қалған кейбір тұрақты сөз тіркестері жатады. Бұл топтағы фразеологизмдер көбінесе діни ұғыммен және салт, әдет-ғұрыппен байланысты сөз тіркестерін қамтиды. 

Діни ұғыммен байланысты келетін сөз тіркестеріне бесін намаз, сегіз жұмақ, жеті тамық, қыл көпір, ақыр заман, топан су, құрбан айт, құрбан шалу, құрмалдық айту, көк қошқарың болайын, жерге түскен жеті эліп, ғайып ерен қырық шілтен, әулиеге ат айтып, қорасанға қой айтып т. б. жатады Салт, әдет-ғұрыппен байланысты сөз тіркестерне жататындар: қырық жеті, отыз жеті, ұрын бару, ірге көру, отқа май құю, шашу шашу, қол ұстатар, бет ашар, шаш сипатар, бауыздау құда, өлі-тірісін беру, қос қатын алу, тоқал алу, төсек жаңғырту, сүйек жаңғырту немесе ат-шапан айып, үйірімен уш тоғыз, заманың қалай болса, бөркіңді солай ки, аузы -қисық болса да бай баласы сөйлесін, құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас, әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа, байтал шауып бәйге алмас, шынжыр балақ шүбар төс, алтын басты әйел-ден бақа басты ер артық т. б. 

Фразеологиялық историзмдерге тарихи бір кезеңде зат не құбы-лыс туралы ұғымды білдіріп, қазір онша көп қолданылмайтын тұрақты сөз тіркестерін жатқызуға болады. - 

Историзмдерге жататын тұрақты сөз тіркестері: бай баласы, жарлы баласы, ата баласы, қара шаруа, қара шекпен, басы бай-лылық, кедей теңдігі, әйел теңдігі, өз ара салық, тап жауы, халық, жауы, кедейлер комитеті, жер аудару, төре аға, жүз басы, ; өкімет, қызыл отау т. б. 

 Ал кейбір фразеологиялық историзмдердің бір компоненті жаңартылып қолданылады. 

Октябрь төңкерісі — Октябрь  революциясы, кеңес өкіметі — Совет өкіметі, кеңес үкіметі — Совет үкіметі, партия ұясы — партия ұйымы, қызыл тақта — құрмет тақтасы, қызыл керуен — авто-машиналар керуені т. б. 

Фразеологизмдер ертеден халықпен бірге жасасып келе жатқан бейнелі сөйлеу үлгілері болғандықтан, онда көнерген граматикалық формалар да кездеседі. Мысалы: “ат жақсысы қартады, негізіне тартады” немесе “жақсы сылаумен жариды, жаман сылаумен кәриді” дегендегі “кәриді”, “қартады” формалары — көне фор-малар. Бұлар осы күнгі қазақ тілініқ грамматикалық формасы бойынша “қартаяды”, “кәртейеді” түрінде айтылуы керек еді ‘. 

Қөнерген фразеологизмдер көркем әдебиетте бейнелілік, мә-нерлегіштік қызмет атқарады, Көнерген түрақты сөз тіркестері :өз болып отырған кезеңге дәуірлік сипат беру мақсатымен әсіресе тарихи шығармаларда көбірек қолданылады. Мысалы: “Ел салтына, әдет-ғұрыптың бәріне әрі ойша мойындап, әрі соны бір үлкен романтикалы күндей ыстық көріп, Сыздык, бұл жолы 

1 I. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фоне-Чика). Алматы, 1962, 219-бет.

ұрын баратын болған. Немесе: Өзі пәлендей батыр, өнерлі, әрлі жігіт болмаса да, ата баласы ғой деп атасының аруағын сыйлап ел осыны болыс қойған: аузы қисық болса да байдың ұлы сөйлесіннің кері болған” ‘. 

Мысалда келтірілген соңғы мақал өткен қоғамдағы үстем тап пен еңбекшілердің арасындағы әлеуметтік теңсіздікті көрсетед. Идеясы бізге жат ескі өмірдід мақал-мәтелдері де кездесе; (Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас. Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа, байтал шауып бәйге алмас т. б.) 

Еңбекші қара халықтың үстем тап өкілдерінің зұлымдығын өлтіре әшкерелейтін мақал-мәтелдер де көп: хан қарақшы, халық сарапшы, солы сұмнан шығады. Шала молда шарық айтар, төреге ерген ер-тоқымын арқалар т. б. 

Осы келтірілгед сөздердің тұрақты тіркестерідід әлеумет бояуы айрықша байқалады. Сондықтан бұл топтағы тұрақты сөз тіркес-терін “әлеуметтік мәнді фразеологизмдер” десе де болады.  

Көнерген тұрақты сөз тіркестері жәде әлеуметтік мәнді фра- зеологизмдерді М. Әуезовтід “Абай жолы”, С. Мұқановтыд “Сұ- лушаш”, “Ботакөз”, Ғ. Мүсіреповтің “Оянғад өлке” және басқа шығармаларынан көп кездестіреміз.