Лічыцца, што калісьці
ў Афрыцы, у Эфіопіі, было шмат
цмокаў. «Рымскі паэт Лукан і
іншыя класічныя аўтары паведамлялі,
што афрыканскія цмокі ўмелі
лётаць, і ў палёце іх каляровая
луска ярка ззяла на сонцы,
а некаторыя былі такія велізарныя,
што, калі яны спакойна спалі
на зямлі, іх прымалі за горы»
[12, с. 25]. Заходнія драконы вельмі моцна
адрозніваліся ад усходніх. У большасці
з іх былі дзве моцныя заднія лапы, тоўстае
цела, доўгі хвост і крылы – перапончатыя,
з доўгімі рэбрамі або косткамі, як у кажаноў.
Доўгія гнуткія шыі заканчваліся клінаватымі
галовамі. Узбраенне заходніх драконаў
складалася з доўгіх кіпцюроў, вострых
зубоў і вогненнага дыхання. З людзямі
яны размаўлялі тэлепатычна і былі вельмі
хітрымі.
У старажытных
кельцкіх легендах цмокі паўставалі
падступнымі і мудрымі. Да няшчасця,
кельцкі фальклор па большай
частцы наўмысна знішчаўся, і
ад той культуры нам дасталіся
толькі абрыўкі міфаў і фрагменты
гісторый пра цмокаў. «Кельцкі цмок,
звязаны з Цэрнун, богам Зямлі з аленевымі
рагамі, а таксама з лікам восем – лікам
спіц ў сонечным коле. Сонечнае кола прыводзіцца
ў рух цмокам з галавой барана» [16, с. 45].
На нешматлікіх малюнках бога Цэрнун мы
бачым яго з мехам золата ля ног і ў поясе
са змяі з двума галовамі бараноў. Гэты
пояс з двума галовамі баранаў сімвалізуе
духоўны мост паміж рознымі гранямі існавання.
«Кельцкі шаман-вядзьмак-жрэц ведаў: каб
прайсці па мосце, неабходна ўвайсці ўнутр
сябе, і толькі тады магчымая сустрэча
з цмокам, якія ахоўваюць гэты мост. Ні
адзін суіскальнік не зможа абмінуць дракона
і ўвайсці ў вобласць іншых светаў, калі
яму не хапае самадысцыпліны і самапазнання»
[16, с. 50].
У паўночных
рэгіёнах лічылі, што цмокі жывуць
у халодных марах або азёрах, у бурах
і туманах. У ціхае надвор'е цмокі хаваліся
ў глыбокіх падземных пячорах, выходзячы
вонкі толькі тады, калі іх мучыў голад
ці пачыналася навальніца. Нават пасля
звароту ў хрысціянства скандынавы, асабліва
нарвежцы, змяшчалі разбяныя галовы драконаў
на дахах цэркваў, каб засцерагчыся ад
разгулу стыхіі. Так стагоддзямі людзі,
якія адпраўляліся ў далёкі шлях па мору,
засцерагалі свае караблі, упрыгожваючы
іх галавой дракона.
У легендах
Шатландыі, Скандынавіі і Паўночнай
Германіі цмокі былі бяскрылыя
і далёка не заўсёды зласлівымі.
Да ранняга перыяду Сярэднявечча
аб лятучых драконах паведамлялі
гэтак жа штодзённа, як пра
пералётных птушак. У Сярэднія
стагоддзі, калі хрысціянская царква
стала кантраляваць амаль усе
бакі жыцця грамадства і пераследваць
язычнікаў, драконы ператварыліся
ў крылатых пачвараў, заўсёды
грозных і злосных, часам шматгаловых.
Аб некаторых казалі, быццам у іх шыя і
лапы арла, цела велізарнай змяі, крылы
лятучай мышы і завостраны хвост. Хрысціянская
царква хутка перавяла драконаў на ўзровень
д'ябла і пекла. У хрысціянскіх тэкстах
шмат апісанняў драконаў як цёмных сіл;
агульны сэнс гэтых тэкстаў зводзіўся
да «знішчэння язычніцкіх ідэй». Адна
з такіх гісторый распавядаецца ў апакрыфічнай
кнізе «Бел і Цмок»; іншая – у Кнізе Данііла.
Хрысціянскія гісторыі пра святых і драконах
заўсёды канчаюцца паразай дракона.
Да ўсходніх
цмокаў, звярталіся са значна
большай павагай. У Мексіцы цмокі
Альмекаў маляваліся з целам
грымучай змяі, галавой ягуара
і ў пер'і. «Гэтая камбінацыя
змяі-ягуара-цмока, шырока распаўсюджаная
ў цывілізацыях Мексікі, Цэнтральнай
Амерыкі і некаторых рэгіёнах
Паўднёвай Амерыкі, сімвалізавала
неадназначнасць сусвету, працэс
разбурэння і аднаўлення, падсвядома
разумеецца нават самымі прымітыўнымі
народамі» [16, с. 51].
Такім чынам
можна заўважыць, што ва ўсіх
легендах адзначаюцца пэўныя
падобныя ўласцівасці цмокаў. Ніколі
не варта глядзець цмоку ў вочы. Цмок наўрад
ці назаве вам сваё сапраўднае імя, бо
гэта дасць вам ўлада над ім. У некалькіх
легендах розных культур гаворыцца аб
здольнасці дракона з'яўляцца ў чалавечым
абліччы. У такім выпадку распазнаць дракона
вельмі цяжка, калі толькі ён сам гэтага
не захоча. У ілбе драконаў знаходзіцца
каштоўны камень. Гэтаму камню прыпісваюцца
дзіўныя разнастайныя ўласцівасці. Аднак,
каб камень захаваў свае ўласцівасці,
яго трэба выняць да таго, як цмок памрэ.
Гэты камень дзівоснага колеру невялікага
памера. Калі яго апускалі ў ваду, вада
закіпала, і яе пілі, як проціяддзе і лекі
ад хвароб, прычым хворы чалавек цалкам
рабіўся здаровы. Цмокі жылі доўга, збіралі
скарбы і былі вельмі мудрымі, бо чым старэйшы
цмок, тым ён мудрэй. Гутарка са старым
цмокам падобная на двусечны меч. Цмок
можа быць мудрэй вас і падарыць вам больш
ведаў, але ён яшчэ і крыўдлівы, і надзвычай
ненадзейны пры няправільным звароце.
У рэшце рэшт, за яго доўгае жыццё людзі
яго і падводзілі, і падманвалі. Цмокі
аддаюць перавагу гаварыць загадкамі
і сімваламі, па магчымасці пазбягаюць
прамых адказаў. Са зброі драконы паважаюць
толькі меч, і толькі ў тым выпадку, калі
яго трымае кампетэнтны маг, поўны рашучасці
стаяць да канца. Прымаючы пад увагу інтэлект
драконаў, не варта дзівіцца таму, што
яны аддаюць перавагу цурацца людзей.
Бо большасць людзей імкнецца забіць цмока,
завалодаць яго магічнай сілай.
РАЗДЗЕЛ 2.
ФАЛЬКЛОРНАЕ
ЎВАСАБЛЕННЕ ВОБРАЗА ЦМОКА
Даволі часта
ў беларускіх легендах і паданнях
зааморфныя істоты, у выглядзе
змея ці змяі, потым чорта, ператвараюцца
пазней, пры новых сацыяльных
умовах у антрапаморфных. У беларускіх
паданнях змяя ці чорт замяшчаюцца
чараўніцамі, княгінямі, ведзьмамі, шведкамі,
цыганкамі, якія, так ці інакш, затыкалі
вытокі рэк: ці каменем, ці воўнай,
ці патэльняй, ці чыгуннай юшкай,
ці шчоткай. Ці проста пракліналі – рака
высыхала, і ўтваралася балота. Каля Гомеля
ёсьць балота пад назваю Кабылічча. У сярэдзіне
ХІХ ст. пра яго запісана такое паданне:
«… калісьці тут было возера, паблізу
на яго беразе жыла чарадзейка з сынам.
Аднойчы здарылася няшчасьце: сын утапіўся.
Маці закляла возера, і яно стала балотам.
Завязала яна возера складаным замком.
Каб яго адамкнуць, трэба знайсьці хлопца
сямі гадоў. Ён павінен праехаць па тым
балоце на кабыле трох гадоў і адшукаць
месца, дзе патапіўся сын чарадзейкі. На
тым месцы выраслі тры кусты чароту. Хлопец
павінен іх вырваць і, не аглядаючыся,
звезьці. Тады балота зноў ператворыцца
ў возера» [21, с. 38].
Як бачна, зноў
парушаецца водны баланс, парушаны
парадак, узнікае хаос, і робіць
гэта антрапаморфны вобраз – чараўніца,
у іншых паданнях гэта ці цыганкі, ці шведы,
ці французы, ці саксонцы... У народнай
свядомасьці ўсе яны, пэўным чынам, далучаюцца
да катэгорыі «чужых», успрымаюцца як
пасрэднікі паміж іншасветам і людзьмі,
ім надаюцца рысы маргінальнасьці, а, значыць,
яны маюць кантакты з іншасветам. Усе гэтыя
вобразы выводзяцца ад жывёльнага (зааморфнага)
вобраза змея.
Гэты змей
ёсць механічнае злучэнне некалькіх
істот. Ён зяўляецца такім жа
стварэннем, як егіпецкія сфінксы,
антычныя кентаўры. Выявы змея
ў мастацтве даводзяць, што разам
з асноўным яго выглядам: паўзун
плюс птушка, ён можа складацца
і з іншых жывёлаў, у яго
склад уваходзіць не толькі
кракадзіл ці яшчар і птушка,
але і пантэра, леў, казёл і
іншыя жывёлы. Часам ён складаецца
з дзьвюх, трох, чатырох жывёлаў.
Цмок – з’ява
пазнейшая. Гэтыя фантастычныя жывёлы
– прадукт ужо гарадской культуры, калі
ў людзей – носбітаў паданняў, губляецца
непасрэдная сувязь з жывёламі. Эпоха
росквіту такіх стварэнняў прыпадае на
часы старажытных дзяржаваў: Егіпет, Вавілон,
старажытная Індыя, Грэцыя, Кітай, дзе
змей-цмок нават патрапіў на герб, як сімвал
дзяржаўнасці.
Такім чынам
і нараджаюцца гібрыдныя стварэнні,
адным з якіх з’яўляецца цмок.
Калі прызнаць, што ён створаны
ў асноўным са змяі і птушкі,
можна прыйсьці да высновы, што
змей склаўся з жывёлаў, якія
ў сусветных міфалогіях увасабляюць
душу. Хаця першапачаткова чалавек
пасля смерці мог ператварацца
ў любую жывёлу, але калі з’явіліся ўяўленні
пра краіну памерлых, пра замагільны свет,
гэтая краіна стала лакалізавацца або
высока над зямлёй, або далёка за даляглядам,
або, наадварот, пад зямлёю. Гэта прасочваецца
па казках, дзе гаворыцца пра трыдзясятае
царства. Суадносна гэтаму лімітуецца
лік жывёлаў, у якіх можа ператварыцца
памерлы. Для далёкіх царстваў – птушкі,
для падземнага царства – змеі, чэрві
і паўзуны. Птушка і змяя – самыя звычайныя,
самыя распаўсюджаныя жывёлы, якія ўвасабляюць
душу. У вобразе цмока яны зліліся ў адно.
Таму нам варта звярнуцца да гэтай міфічнай
істоты і разгледзіць яе больш дасканала.
«Цмок крылаты
– змей, міфічная істота, якая
ўяўляеццца ў выглядзе пачвары,
якая спалучае элементы розных
жывёл. Звычайна галава (часта некалькі
галоў) і тулава паўзуна (змея, яшчара,
кракадзіла) і крылы птушак. Цмок
вялізны, як будынак. Мае тры, шэсць,
або дзевяць, а то і дванаццаць
галоў. Галовы вялікія, як сарны,
а крылы, як палашы, вострыя» [26, с.
42].
Смок, Чмок, Змей,
персанаж беларускай міфалогіі,
замена лятучага вогненнага змея,
пэўна, адзін з эпітэтаў апошняга,
аднак мае і некаторыя асаблівасці
ў сваёй «іканаграфіі». Некаторыя
рысы ў вобразе цмока, відавочна,
зяўляюцца вынікам кантамінацыі
з рысамі іншых хтанічных персанажаў.
На складванне вобраза цмока паўплывала
хрысціянская легенда пра змаганне святога
Георгія (святога Юрыя) з жахлівым драконам,
які жыў у балоце і патрабаваў на з’яданне
штодня юнакоў і дзяўчат. Народнае хрысціянства
было схільнае атаясамліваць цмока з галоўным
нячысцікам – дяблам Люцыпарам. Адну з
версій такога атаясамлення прыводзіць
А.Я. Багдановіч. Згодна з ёй, цмок – гэта
галоўны чорт, якога анёлы закавалі ў ланцугі
і пасадзілі ў каменную гару. Пры канцы
свету незлічоныя грахі людзей канчаткова
пераядуць гэтыя ланцугі, цмок вызваліцца
і знішчыць усе боскія стварэнні. Пра тое, што цмок – гэта нячыстая
сіла можна пабачыць і на прыкладзе міфа:
«Шмат усялякай нечысці ў балоці абітае.
Гэта такое месца страшнае. А цмокам яго
назвалі з-за таго, што цмокае ён у тым
балоці, калі ступае туды чыясь нага, ці
чалавека, ці звера. Зацмоквае ён тады
сваю жэртву ў багну. Цмока ніхто ніколі
не бачыў, ён як невядзімка тая.
Яго не бачаць, аднак чуюць. З балота ён
ніколі не выходзіць, ён жыве ў ім
і раз-пораз раскідвае свае лавушкі
па ўсім балоце. Калі ў гэтую
лавушку трапіць хто-небудзь, то
цмок яго ніколі не выпусціць,
а зацмоктвае яго ўсё глыбей і глыбей
у сваю пастку. Ён цалкам глытае таго,
хто яму трапіцца. Кажуць, што
некаторыя бачылі, як гэтая
нечысць дыхае. Ён лагодна
калышыцца, прыціхае, калі каго-небудзь
зацмокча, як быццам нічога і не было. Па
вёсцы дажэй казалі пра чалавека, які знік
у балоці, што цмок ім паласаваўся. Раней
жа ж у лесі шмат чым пасмакавацца
было, не тое, што сённі. Дык як збяруцца
цёткі, ды й у брусніцы ідуць. Яны і смачныя,і
лекавыя. А тыя ж у балоці раслі, а што ж
зробіш, хадзілі. Дык вось казалі, што цётка
адная, назбіраўшы ўжо досыць ягад, паставіла
яго, жбан той, на зямлю, сама разагнула
спіну. Потым круць-верць – ай, божачкі,
а няма ж таго жбана з брусніцамі.
Быў, ды й знік. Уцекла яна адтуль.
Бабам казаці стала. Тыя ж казалі, што на
тым месцы, дзе ягады-та стаялі,
цмок спаў, вось ён та
і зацмактаў той збіранкай, жбанам
тымсьці. Зацмактаў яго – і ўсё тутака.
Добра йшчэ, тую бабу не зацмокнуў, а толькі
ягадамі паласаваўся» [21, с. 189].
Існуюць і іншыя
версіі наконт гэтага. Паводле
беларускіх міфалагічных аповедаў,
цмок вылучаецца агромністымі
памерамі, прычым, як удоўжкі, так
і ўшыркі. Дзеля сваіх вялізных
габарытаў цмок ад прыроды
лянівы і маларухавы. Таму перад
тым як дамучыць сваю ахвяру,
цмок абавязкова спачатку ўзважыць,
ці вартая яна яго ўвагі, парушанага
спакою. Пры адмоўнай ацэнцы цмок
пагардліва адварочвецца, пакідаючы
ахвяру іншым, менш пераборлівым
нячысцікам, а апошнія не любяць
цмока менавіта за гэтую яго
фанабэрыстасць. Цмок самотнік, жыве
і дзейнічае сам па сабе, «дзякуючы
прыроднай ляноце, нерухомасці з-за
таўшчыні, цмок на заклік чалавека
або іншага якога нячысціка
дапамагчы можа адгукнуцца з
вялікай неахвотай» [2, с. 111]. Не толькі
памеры цмока яўна гіпертрафаваныя. «У
яго анамальная колькасць вялізных, як
цэбры, галоў: тры, шэсць, сем, дзевяць або
дванаццаць, якія да таго ж маюць здольнасць
зноў адрастаць, будучы сцятымі і не прыпечанымі
агнём; зубы, як нарогі; капцюры, як сярпы;
крылы, як палашы» [26, с. 44]. У фальклоры
спярша цмок паказваўся як частка прыроды,
як носьбіт чатырох стыхій – вады, агню,
зямлі і паветра. Пасля гэты вобраз у хысціянскай
традыцыы дэманізаваўся, і з ім сталі змагацца.
Пазней ён ўжо прыжыўся каля чалавека.
І, натуральна, пачаў ачалавечваццца, набываць
нейкія чалавечыя рысы. «Так у адрозненне
ад іншых нячысцікаў цмок знешне акуратней
за астатніх, так званы «чысцюля», любіць
купацца, ходзіць у лазню і мыецца штодня»
[2, с. 122]. I гэтая любоў цмока да агню
і вады (а лазня і ёсць месцам спалучэння
аднаго з адным, у іншых выпадках несумяшчальным)
цалкам адпавядае яго ўласнай прыродзе:
ён, відавочна, звязаны з вадой жыве
ў балоце, а найчасцей у моры, але нутраная
яго прырода яўна вогненная ён зіхае
агнём з пашчы і выпускае з ноздраў дым.
З іншага боку, «цмок ідэальная амфібія:
ён можа перасоўвацца і ў вадзе, і па зямлі,
і па паветры. Цмок гэта «coincidentia oppositorum»
(«супадзенне супрацьлегласцяў»), і гэта
дае ўсе падставы бачыць у ім увасабленне
першаснага, яшчэ непадзельнага, неструктураванага
стану Сусвету, дэміургічнае раскладанне
якога вядзе да ўзнікнення ўсяго існага»
[29]. Параўнаем першы касмаганічны
подзвіг ведыйскага Iндры забіццё і
рассячэнне дракона Урытры (імя апошняга,
як цяпер лічыцца, этымалагічна стасуецца
з такімі персанажамі, як Вялес і літоўскі
Вяльняс).
Але, відаць, усё
ж галоўная міфалагічная функцыя
цмока – гэта валадаранне водамі. Цмок
усталявальнік балансу паміж водамі зямнымі
і водамі нябеснымі, напэўна, не заўсёды
на карысць насельнікаў зямлі. Так, адно
са значэнняў слова «цмок» гэта – вясёлка,
якая, паводле паверяў, высмоктвае ваду
з ракі і перапампоўвае яе назад на неба.
Слоўнік I.I. Насовіча цалкам падтрымлівае
гэтае павере, даючы асноўныя значэнні
слова «цмок», «смок» у беларускай мове:
1) «насос, машина, употребляемая для перелива
какой-либо жидкости»; 2) «железная водосточная
труба»; 3) «пожарная труба» (для заліўкі
пажару); 4) «сказочное название змея».
Нездарма забіццё Перуном зцмока выклікае
бесперапынныя залівы, якія пагражаюць
сусветным патопам. Уратавацца ўдаецца
толькі пахаваўшы цмока з дапамогай запрэжанага
ў лапаць пеўня: «Недалёка ад Пачаевіч
стаяць бярозкі. Дык тут Пярун забіў Змея.
Як толькі забіў – пайшоў дождж. Двое сутак
запар ішоў дождж, усё навокал пазатапляла.Тады
людзі сталі Цмока хаваць. Выкапалі яму,
паклалі яго туды і засыпалі. Толькі засыпалі,
а яго зямля выціснула наверх. Яны зноў
яго засыпалі – тое ж самае. Што тут рабіць?
А дождж ідзе і ідзе. Думалі яны, думалі
і прыдумалі вазіць зямлю на пеўню. Ну,
сталі вазіць, сталі вазіць – і засыпалі.
Як толькі засыпалі Цмока, і дождж перастаў»
[19, с. 78].
Як паралель, адзначым, што адной
з мэтаў касмаганічнага подзвігу Iндры
(цар багоў і валадар нябеснага царства
ў Індыі) было вызваленне схаваных Урытрам
(злым цмокам) водаў.
Лічыцца, што
беларускі цмок адрозніваецца
ад «замежных» драконаў. Гэта можна
выявіць нават з яго імя, як піша літаратуразнавец
Пятро Васючэнка: «Паглядзіце: дракон
і цмок. «Дракон» са старагрэцкай мовы
азначае «ахоўнік», «паляўнічы». Дзеяслоў,
які паходзіць ад слова «дракон», азначае
«дзерці», «раздзіраць на часткі». А «цмок»
супадае са значэннем «смактаць» альбо
«цмокаць», інакш кажучы, «цалаваць». Мне
падаецца, беларускі цмок больш мякчэйшы,
больш павольны. Такім яго падаюць і фальклярысты
Нікіфароўскі і Федароўскі. Яны таксама
дэманізавалі гэты вобраз. І ў іх цмок
выглядае нячысцікам, але ад іншых нячысьцікаў
гэты цмок розніцца нейкай лянотнасьцю,
паважнасьцю. Ён не такі хіжы, як у іншых
народаў» [4, с. 43]. І яшчэ Васючэнка дадае:
«Наш цмок розніцца выразнымі нацыянальнымі
прыкметамі, такімі, як шляхетнасьць, фанабэрыстасьць.
І яшчэ, я сказаў, бы, асаблівай жывучасьцю,
бо беларускі цмок вельмі схільны да рэгенэрацыі.
У яго тры, шэсьць, дзевяць галоваў, здатных
адраджацца пасьля таго, як іх ссякуць.
І цмокі беларускія жывуць даўжэй за іншых
нячысьцікаў» [7, с. 54].
Таксама
існуе версія, што цмок – гэта
дух у выглядзе змяі. І беларусы
налічваюць тры роды цмокаў: 1)
цмок агульны, 2) дамавік і 3) лесавік.