Didaktik masalalarning ucincisi

Didaktik masalalarning ucincisi – “ta‘lim (tarbiya) mazmuni” (3-element) yoki sunday axborotlar majmuasiki, ular yordamida yangi avlodlarga umuminsoniy va milliy tajribalar uzatiladi. 
 
Nima ucun biz yuqorida “ixtiyoriy tanlangan ta‘lim mazmuni” deb ta‘kidladik? Bu haqda tasavvur hosil qilis ucun mavjud yondasuvlarga murojaat qilaylik. Ta‘lim mazmunini bilim, ko‘nikma va malakalarga ajratis uzoq tarixga ega. Bu oqim hozirgi vaqtda ham saqlanib qolyapti. “Ta‘lim mazmuni deganda inson o‘qitis jarayonida egallasi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar hajmi va xarakteri tusuniladi”. Biroq bilim va ko‘nikmalar ta‘lim mazmunini mukammal ifodalay olmaydi. Ba‘zi bir bosqa mazmunlar ham mavjudki, ularni o‘zlastirmasdan turib rivojlanis yo‘q. 
 
Unda ta‘lim mazmunining to‘laligini, ayniqsa, erkin Saxsni tarbiyalas maqsadini ta‘minlaydigan tarkibini izlasga qanday yondasis kerak? 
 
Ta‘lim mazmunini loyihalasga kirisilganda pedagogik tizimning 2-elementi – maqsad bilan o‘zaro farqlanadigan tomonlarini hisobga olis kerak bo‘ladi. Cunki har ikkalasida ham O‘E mavjud. Aslida ham sunday bo‘lisi kerak, biroq pedagogik tizimning maqsadini belgilasda, yuqorida ta‘kidlanganidek, uning o‘quvcilar o‘rganisi lozim bo‘lgan ro‘yxati keltiriladi, xolos va ular ta‘lim mqsadini aniqlas ucun xizmat qiladi. Ta‘lim mazmunini saralasda esa O‘E bosqaca ma‘no kasb etadi, ya‘ni axborotlarning umumiy hajmidan ma‘lum qismi O‘E sifatida o‘quvcilarga yetkaziladi. O‘quv yurtlarida o‘rganilayotgan fanlarning O‘E nihoyatda ko‘p, biroq har bir o‘quv yurti turiga qarab O‘E soni ceklanadi. Misol tariqasida biror predmetni, aytaylik, fizika fanini olaylik. Bu fan mavzulari bo‘yica O‘E umumta‘lim maktablari ucun alohida, o‘rta maxsus, kasb-hunar kollejlari ucun alohida, oliy o‘quv yurtlari ucun alohida aniqlanadi. Buning ucun esa O‘E bayoni – o‘quv dasturlari islab ciqiladi. 
 
I. O‘quv dasturi – bu hujjat hisoblanib, bo‘lajak mutaxassis saxsiga qo‘yilgan talablarga mos holda ta‘lim mazmunini va uni o‘quvci(talaba)lar tomonidan o‘zlastirisning taskil etis usullarini o‘zida aks ettiradi. O‘quv dasturlarida umuminsoniy tajriba, suningdek, ta‘lim va tarbiya tajribasi ma‘lum ko‘rinisda (yoki saklda) saqlanadi. Bu tajriyua bo‘lajak mutaxassis o‘zlastirisi kerak bo‘lgan turli xil axborotlar va bu tajriba o‘qitis jarayonida qanday uzatilisi kerakligi to‘g‘risida ma‘lumotlardan iborat bo‘ladi. 
 
O‘quv dasturida O‘E maqsadi aniq belgilanisi, mazmuni esa ma‘lum didaktik printsiplar – tusunarlilik, ilmiylik, ko‘rsatmalilik asosida qurilisi kerak. Dasturda o‘quv materiallarining tusunarli tarzda berilisi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quv materialini tusunarli bo‘lisi ucun u ma‘lum marakkablik darajasida bayon etiladi. Su boisdan didiaktikada “oddiydan murakkablikka” qoidasi mavjud. Bu qoidaga ta‘lim mazmunini izcil va ketma-ket yoritisda rioya qilinadi. 
 
Dastur o‘qitis jarayonida o‘zlastiris kerak bo‘lgan savollar ro‘yxatidan iborat bo‘lganligi ucun bilimlar mazmunini to‘liq yoritib berolmaydi. Suningdek, ular hajmini va cuqurligini, ko‘nikma va malakalar mazmuni va xarakterini ham aniqlamaydi. Dastur o‘qitis darajasi ilmiy-nazariy va siyosiy jihatdan qanday bo‘lisi kerakligini, o‘quvcilarda dunyoqarasning qaysi qirralarini sakllantiris zarurligini ko‘rsatsa, darslik bu muammolarni aniq tusuntirib beradi. 
 
II. Pedagogik nasrlarda “darslik” tusuncasi tegisli fanga oid ilmiy bilimlar asoslarini dasturga mos holda bayon qiluvci kitob, deb ta‘riflanadi. Darslik dastur mazmunini aniq ko‘rinisda ifoda etadi va bir vaqtning o‘zida unga teskari ta‘sir ko‘rsatgan holda uni yana ham aniqlastiradi, rivojlantiradi va takomillastiradi.  
 
Darslik – bu pedagogik tizimning axborotli modelidir. Nima ucun model? Cunki har bir o‘quv darsligida o‘quvci (talaba)lar bajarisi kerak bo‘lgan o‘quv jarayonining ma‘lum bosqiclari ko‘rsatilgan bo‘ladi. Darhaqiqat, o‘quvcilar darslik mavzularini o‘qib, undagi topsiriqlarni ma‘lum harakatlar ko‘rinisida bajarisadi: teksiradi, yecadi, javob beradi va hokazo. Bu harakatlar matnlarida ociq yoki yasirin saklda berilisi mumkin. Bu, demak, darslikda ma‘lum pedagogik jarayon u yoki bu holatda bayon etilisidan dalolat beradi. Pedagogik jarayon, sunday qilib, muallif tomonidan darslikda ma‘lum darajada aks ettirilgan moddiy mavjudlik, yangilikdir. 
 
Nima ucun darslik – pedagogik tizim modeli? Cunki pedagogik jarayon har doim aniq bosqariladigan pedagogik tizim doirasida amalga osiriladi, darslik esa o‘zida pedagogik tizimning alohida xususiyatlari va tomonlarini aks ettiradi. Afsuski, hozirga qadar olimlarimiz darslikdan pedagogik tizim modeli sifatida, ya‘ni bo‘lg‘usi o‘quv-tarbiyaviy jarayonni modellastiris vositasi ekanligidan foydalanismaydi. Suni alohida qayd etis lozimki, darslik o‘z-o‘zidan pedagogik tizimni modellastirmaydi va o‘quv jarayoniga aylantirmaydi – bularning hammasini pedagogik darslikdan foydalangan holda amalga osiradi. 
 
Nihoyat, biz nima ucun darslik – pedagogik tizimning axborotli modeli deb atadik? Bu savolga javob sodda: cunki model axborotlarning ma‘lum bayoni tarzda beriladi. 
 
Sunday qilib, darslik – avtonom ta‘lim vositasi sifatida pedagogik tizim elementlarining axborotli modeli hisoblanib, pedagogik jarayonni bosqarisni avtomatlastiris ucun mo‘ljallangandir. 
 
Darslikda nedagogik tizimni modellastiris jarayoni va ketma-ketligi quyidagi tartibda borisi mumkin: 
 
- dastlab pedagogik tizim mavjudligining maqsadi aniqlanadi va to‘liq yoritiladi; 
 
- keyin quyidagi umumdidaktik printsiplarni hisobga olgan holda ta‘lim mazmunini yoritisamalga osiriladi: ketma-ketlik, tusunarlilik. Ta‘lim mazmunida sunday axborotlar bo‘lisi kerakki, ular o‘quvci o‘zlastirayotgan faoliyatning yo‘naltirilgan asoslarini (qoida, ta‘rif, xususiyat, printsip, algoritm, metod) taskil etisi zarur. Ta‘lim mazmunini saralas uning maqsadiga mos holda darslikda yoritilisi kerak: 
 
- darslikni yaratisning keyingi bosqici va unda pedagogik tizimning aniqlanisi didaktik jarayonlarni tanlas va islab ciqisdan iborat. Bu bosqic darslikda o‘quvcilarning bilisga qaratilgan harakatlarini ma‘lum tizimda ifodalasga va ta‘lim maqsadiga mos holda bu faoliyatni bosqarisni ta‘minlasga tegislidir; 
 
- darslikni yaratisning yakuniy bosqici ta‘limning taskiliy sakllarini cegaralas hisoblanadi. Darslikda mavzular bo‘yica o‘quvcilar egallasi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar tizimi o‘qitisning maqbul sakllariga (dars, amaliy masg‘ulot, masala, topsiriq, uy isi va hokazo) mos holda yoritilisi kerak. Bu o‘qituvci va o‘quvcilarning darslikdan foydalanis faoliyatini tartibga solib turadi. 
 
Yuqorida biz darslik yaratisga yangica – tizimli yondasis yo‘lini ko‘rsatisga harakat qildik. Umuman olganda darslikni takomillastiris ikki yo‘nalisda borisi mumkin: birincisi – mazmunini yangilas, ikkincisi – yangi didaktik yecimlarni izlab topis. 
 
Zamonaviy darslik mazmuni o‘quvci(talaba)larda o‘zining o‘zbek millatiga mansubligini anglab yetisni, davlatimizning tasqi va icki siyosatiga sodiqlikni tarbiyalasi kerak. Bu degan so‘z mamlakatimizda mustaqillik yillarida ro‘y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohatlar, ma‘naviy-ma‘rifiy sohadagi yutuqlar darslikda o‘z urnini yetarlica topisi kerakligini ko‘rsatadi. Bu nafaqat-gumanitar tsikldagi fanlarga, balki tabiiy-matematika fanlariga ham bir xilda tegislidir. 
 
Darslik mazmunini takomillastirisda uning politexnik jihatlarini cuqurlastiris alohida ahamiyat kasb etadi.darsliklar u yoki bu ixtisoslikka mos holda o‘quvci(talaba)larni zamonaviy islab ciqarisning asosiy yo‘nalislari, uning bos sohalari, yetakci kasblari, yangi texnika va texnologiyalari, mehnatni taskil etis asoslari bilan tanistirisi kerak. 
 
Didaktik nuqtai nazardan o‘z yecimini darslikda topis kerak bo‘lgan muammolar qatoriga o‘quv predmeti tsikllari bo‘yica icki bog‘lanisga ham, predmetlararo bog‘lanisni ta‘minlasga ham alohida e‘tibor qaratis, darsliklarga kiritilayotgan yangi tusuncalarni ham obdon o‘ylab, tusunarli bo‘lisini hisobga olib kiritis kabi masalalarni ko‘rsatis mumkin. 
 
Sunday qilib, yaratilgan darslik ma‘lum fan sohasining o‘quv-uslubiy majmuasidan (o‘quv dasturi, qo‘llanma, o‘qitis vositalar va bosqa) markaziy o‘rinni egallasi uning zamonaviyligini ko‘rsatib beradi. 
 
 
III. Ta‘limning tasxislanuvcan maqsadi va ilmiy mazmunini oydinlastirisga qaratilgan qator ko‘rsatkiclar mavjud. 
 
1. Ta‘lim mazmunining murakkabligi. Murakkablik turli darsliklar mazmunining abstraktsiya pog‘onalari nisbatini taqqoslas asosida aniqlanuvci nisbiy tusuncadir. Ta‘lim maxmunining abstraktsiya pog‘onasi qancalik yuqori bo‘lsa, uni o‘zlastiris suncalik murakkab bo‘ladi. Su bilan birgalikda “murakkablik” bir munca ob‘ektivlikka ega. Misol ucun, ikki darslik o‘zaro taqqoslanib, ulardan birining murakkab yozilganligiga isonc hosil qilis mumkin. Su boisdan bu tusunca o‘quv dasturi va darsliklar yaratisda juda muhim hisoblanadi. Sababi har bir darslik o‘quvci(talaba)larning bilis faoliyatini mustaqil o‘quv islari tarzda taskil etisni ko‘zda tutadi. O‘quv predmetining murakkabligi “oddiydan murakkablikka” deb nomlangan muhim didaktik qoida bilan tavsiflanadi. Ma‘lumki, bu qoida oddiy o‘quv materialini har doim bir munca qiyin bo‘lgani bilan bosqicma-bocqic to‘ldirib borisni taqozo etadi. Aniq o‘quv materiali bayoni ucun “sodda” va “murakkab” tusuncalarni qo‘llas mumkin, biroq bu baholas mezonlari ham yaxlitlikka da‘vogvrlik qilolmaydi, cunki o‘quv materialini bir o‘quvci ucun murakkab bo‘lsa, bosqasi ucun esa tusunarli bo‘ladi. Su boisdan o‘quv predmetini o‘rganida past abstraktsiya pog‘onasida ifodalangan materialdan yuqori abstraktsiya pog‘onasida yozilgan materiallarga o‘tis va o‘quvci(talaba)larni bu o‘tisga oldindan tayyorlas kerak bo‘ladi. 
 
2. O‘zlastirisning avtomatlasuv darajasi (Kτ). Ijtimoiy tajribani o‘zlastiris sifatini baholas ucun uni o‘zlastiris darajasi (α) va bayon qilisda abstraktsiya pog‘onalari (β) kabi tusuncalardan tasqari ko‘pcilik faoliyat turi ucun yana bir muhim ko‘rsatkic – tajribani egallas darajasi yoki asosiy amallar va usullarni o‘zlastirisda avtomatlasuv darajasi – malakalar mavjudligi hisoblanadi. “Malaka” tusuncasi qator pedagogik maqolalarda yetarlica yoritilgan bo‘lsada, biroq ularni o‘lcas va me‘yorlas bilan metodika fani hanuzgaca sug‘ullanmaydi. Ayni vaqtda ta‘limga qo‘yilgan asosiy talab – uning sifati ekanligi e‘tirof etilayotgan bir saroitda malaka muammosiga yetarlica diqqatni jalb etisi kerak bo‘ladi. Malaka aqliy va amaliy harakatlarni bajaris ko‘nikmalarining ma‘lum o‘lcovda avtomatlasuvi, deb ta‘riflanadi. Demak, ko‘nikma va malaka o‘rtasidagi farq egallangan harakatni tavsiflas usulida ekan: agar harakat mazmun bo‘yica (o‘qiyapti, yozayapti, yecadi,bajaradi) tavsiflasa biz ko‘nikma bilan is ko‘rayotgan bo‘lamiz, agar harakat uni bajaris tezligi (vaqti) bilan ham tavsiflansa, unda gap harakatning avtomatlasuvi – malaka haqida boradi. 
 
O‘quvcilarning tajriba(faoliyat)ni egallas darajasi oldindan belgilangan vaqt (τ) bilan bog‘liqdir. Su boisdan u yoki bu topsiriqni bajaris ucun o‘quvcilarga ma‘lum vaqt ajratiladi (τo‘q) va bu vaqt su topsiriqni tajribali mutaxassis tomonidan bajaris vaqti (τm) – etalon bilan taqqoslanadi. Ularning o‘zaro nisbati “egallas darajasi koeffitsienti yoki avtomatlasuv darajasi”ni (Kτ) bildiradi. 
 
O‘quv jarayoniucun da‘vogar ko‘rsatkic – bu τ o‘quvci hisoblanadi, cunki τ mutaxassis tajriba - sinov natijasidan bizga har doim ma‘lum. Demak, Kτ – avtomatlasuv darajasining sekinlasuvi yoki tezlasuvini ifoda etadigan ijtimoiy o‘zgaruvcan koeffitsient ekan. 
 
3. O‘zlastiris sifati – anglasuvcanlik (γ). Inson tomonidan faoliyatni sifatli bosqaris sartlaridan biri – uni tusunib yetis, anglas darajasi hisoblanadi. Anglagan holda tajribalarni o‘zlastiris suncalik muhimki, hatto didaktikada unga alohida e‘tibor qaratilgan: o‘quvcilarning bilimlarni anglab, tusunib o‘zlastirisni talab etadigan didaktik printsip mavjud. Pedagogik nasrlarda bilimlarni anglab o‘zlastiris yoki insonning aqliy rivojlanis darajasi ucga bo‘linadi. 
 
Birincisi – harakat usullarini tanlas argumenti ma‘lum vaziyatlarda pretmetdagi bir xil ob‘ekt va hodisalarni ifodalaydigan tor doiradagi tusuncalar va qonuniyatlarga tayanadi. Bu anglasuvcanlik pog‘onasi predmetli, deb nomlanadi. Harakatlarni predmetli anglasga o‘quvcilarning matematika, fizika, kimyo, adabiyot va bosqa predmetlardan masalalar yecisini misol tariqasida ko‘rsatis mumkin. 
 
Ikkincisi – o‘quvcilar harakat usullarini tanlasni argumentlasda biror predmet ma‘lumotlarini bosqa predmet doirasidagi bilimlar bilan qo‘sisga tayanadi. Misol ucun, kimyoviy masalalarni yecisda fizikaga, biologik topsiriqlarni bajarisda kimyoga tayanib is ko‘riladi. Bu anglasuvcanlik pog‘onasi predmetlararo, deb nomlanadi. 
 
Ucincisi – argumentlas ucun turli fan sohalari ma‘lumotlariga murojaat etiladi. Bu darajani sakllantiris ucun yangi ilmiy bilimlarning tizimli tahlili, amallar tahlili, faoliyatni axborotlastiris kabi aqliy darajalari xizmat qilisi mumkin. Bu anglasuvcanlik pog‘onasi tizimli, deb nomlanadi. Sunday qilib, anglasuvcanlik pog‘onalari – γ1, γ2, γ3, bo‘lisi mumkin. Faoliyatni anglasuvcanlik darajasi o‘qitis sifatini belgilovci ko‘rsatkic hisoblanib, ta‘lim maqsadi sifatida berilisi va o‘qitis jarayoni uning natijasi sifatida joriy etilisi mumkin. Su boisdan o‘quv materialini o‘zlastirisning anglasuvcanlik koeffitsenti (Kγ) kiritiladi: 
 
Kγ =γo‘q/γsinf 
 
bu yerda: γo‘q – o‘quvcilarning o‘quv materialini o‘zlastirisda anglasuvcanlik darajasi bo‘lib 1,2,3 skala bilan baholanadi. γsinf – sinf bo‘yica anglasuvcanlik darajasining o‘rtaca qiymati. Bu anglasuvcanlik ko‘rsatkic (γ) o‘zlastiris darajasi (α) bilan qanday bog‘lanisda bo‘lisi mumkin? Ma‘lum bo‘lisica “α1” va “α2” faqat “γ1” da, “α3” esa “γ2” bilan to‘g‘ri kelisi mumkin, faqat faoliyatning “α4” darajasi “γ3” ga tayanisni talab etadi. 
 
 
IV. Ta‘lim mazmuni ma‘lum qonuniyatlar asosida didaktik tayyorlanmas ekan, uni belgilangan vaqt davomida o‘zlastiris murakkab kecadi, qator hollarda bu mazmun o‘quvcilarning o‘zlatiris qobiliyatiga mos kelmay qoladi. Su boisdan o‘uvcilarning o‘zlastiris bo‘yica o‘quv islarini yengillatis maqsadida ta‘lim mazmuniga nimadir kiritis yoki pedagogika fani to‘plagan bosqa bir usullarni taklif etis kerak bo‘ladi. 
 
Ta‘lim maqsadi ma‘lum: o‘quvcilar darsda β – abstraktsiya pog‘onasida yoritilgan, o‘zlastiris darajasi α, avtomatlasuv darajasi – Kτ, anglasuvcanligi – γ bo‘lgan N ta o‘quv elementlarini (O‘E) o‘zlastirisi kerak. Agar bu ko‘rsatkiclarga taklif etilayotgan ta‘lim mazmunini o‘quvcilar tomonidan o‘zlastiris tezligi (S) qo‘silsa, o‘qis jarayonini o‘tkazmasdan turib o‘quv materialining ularga tusunarliligi yoki yo‘qligini aniqlas mumkin bo‘ladi. Bu amalni majburiy tartibda bajaris kerak, sababi ortiqca o‘quv yuklamasi o‘quvci(talaba)larni nafaqat carcatadi, balki qo‘simca ravisda faoliyatga qiziqislarini ham yuqotadi. Bu haqiqatan bizning uzoq hamkasblarimizga ham yaxsigina tanis bo‘lgan va ular bu talabni o‘qitisni yakka tartiblastiris talabi sifatida yozib qoldirganlar. Biroq ular ta‘lim maqsadini tusunarli bo‘lisini aniq metodlar yordamida baholas mumkinligini anglab yetmadilar va bu isni o‘quvcining xususiy intuitsiyasiga bog‘lab qo‘ydilar. 
 
Akademik V. P. Bespalkoning ta‘kidlasica, qator pedagogik maqolalarda va hatto dissertatsiyalarda ham hec kimni majburlamaydigan quyidagi tavsiyalarni o‘qis mumkin: “maktab dasturlari mazmunini diqqat bilan tahlil qilis, ulardagi eskirgan materiallarni mumkin qadar yengillastiris kerak”. Taajub, qanday qilib va qancaga “engillastiris” kerak, buni hec kim bilmaydi va bu haqda pedagogikada ham hec narsa yozilmagan. Su boisdan V. P. Bespalko tomonidan talif etilgan matodikani qisqaca izohlasga e‘tiborni qarataylik. 
 
U yoki bu o‘quv materialining o‘quvcilarga tusunarli bo‘lisini hisoblas ucun dastlabki sartlarni eslas zarur: o‘qis jarayoni o‘quvcilarning o‘quv materiallarida ifodalangan ba‘zi axborotlar hajmini qabullas, qayta izlas va saqlasdan iborat. O‘zaro bog‘liq bo‘lmagan va tasxislanuvcan ko‘rsatkiclarning ma‘lum yig‘indisi yordamida bu axborotlarni o‘quvcilar tomonidan o‘zlastiris sifati, tabiiyki, uni o‘qitis sifati yoki ularning o‘rganayotgan predmetdan egallasgan faoliyati sifatida yoritiladi. Bu bog‘lanmagan ko‘rsatkiclar yig‘indisi kitobxonga ma‘lum: 
 
N – ta‘lim mazmunidagi O‘E soni; 
 
α – o‘quv axborotlarini o‘zlastiris darajasi; 
 
β – o‘qu axborotlari bayon qilinadigan abstraktsiya pog‘onalari; 
 
N – bir o‘quv elementida bayon qilinadigan axborotlarning o‘rtaca qiymati; 
 
γ – axborotlarni o‘zlastirisda anglasuvcanlik darajasi;  
 
Kτ – o‘zlastirisning avtomatlasuv darajasi. 
 
Bu ko‘rsatkiclar yordamida o‘quvcilarning o‘zlastirislari ucun taklif etilayotgan axborotlar hajmini hisoblas formulasini tuzis mumkin. 
 
O‘quvcining dars mazmunini o‘zlastiris tezligi (S) tajriba-sinov yo‘li bilan aniqlanadi. Uning taqribiy qiymati oddiy hollar ucun 0,1÷ 0,3 ikkilamci birlik/soniyaga teng.bu kattalik yordamida ana su mazmunni o‘zlastiris ucun ketgan vaqt: 
 
T = Q / S , soniya(daqiqa, o‘quv soati). 
 
Keyin esa o‘quvcilarning yuklanganlik koeffitsienti (ε) aniqlanadi. Agar aynan su materialni reja (dastur)da Tr sondagi o‘quv vaqti evaziga o‘rganis kerak bo‘lsa, u holda: 
 
ε = T / Tr 
 
Tadqiqotning ko‘rsatisica, agar ε > 1,5 bo‘lsa o‘quvcilar o‘quv predmetini asosli ravisda o‘rganisga ulgurmaydilar va ular bilan yuzaki tanisadilar. 
 
Yuklanganlik koeffitsienti o‘zlastiris tezligiga bog‘liq bo‘lib, o‘quvci ucun doimiy miqdor emas va uning qiymati o‘qituvci loyihalaydigan didaktik jarayonga bog‘liq bo‘ladi. Didaktik jarayon qancalik yomon taskil etilsa, o‘quvci ucun o‘quv yuklamasi suncalik sezilarli bo‘ladi.