Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары туралы

Алайда 90-шы жылдардың екінші жартысындағы өнер саласында ұлттық суретшілер мектебінің кемеліне келуінің куәсі болатын бір ерекшелігі де бар.Оны стильдердің қолтаңбаларының тенденциялары бағыттары мен дербес ерекшеліктерінің кең ауқымды болуынан көреміз. Өзіндік ерекшеліктері, өзіндік құндылығы, танымал, сөйте тұрса да, стилистикалық және идеялық параметрлеріне келетін болса, мүлде қарама-қарсы тұлғалар да кездеседі. Авангардта, реализм де өте қызық арналарын тауып, жаңа кезеңге сыйсып отырады, жаңа тұрғыдағы обстрактілі кейіпкерлік қалыптасты, сонымен бірге сезімдік жағына нәзік импрессионистік бейнелеу өнері де өз көрермендерінің жүрегінен орын табуда.

Егер де көптеген суретшілердің  шығармашылығында өмірдің нақты  реалдылығына деген қызығушылық  материалдылық тұрсысқа дейінгі небір реалдылыққа деген тартымдылықпен ауыстырып отырса, біртұтас мәдени кеңістікте мүдделері мүлде қарама-қарсы екендігі айдан – анық бейнелеушілер мен мүшіншілер еңбек етуде. Таңғажайыптылыққа деген нәзік сезімталдыққа ие, елестік кейіпкерлерге жаны тартып тұратын суретшілер (А. Дузельханова, Д. Қасымов, т. б.) классикалық нақты нысандарда бізді қоршаған дүниеге танымды түрде адам мен кеңістік арасындағы үйлесімшілік идеясын абстракті тәсілмен шешуші жақтаушылар тәрізді жеткізе алды.

Г. Исмаилова сияқты қазақ бейнелеу өнерінің классиктері де өз жұмыстарын жалғамтыруда. Әйелдердің көзге түсерлік әдемілігі, хош иісті гүлдер, өмірдің жылы тынысы оның еңбектері арқылы бізді нақты адам өмірінің қымбаты, қайталанбас және табылмас әлеміне әкеледі. М.Каспак асқан зор шеберлікпен қазақ көшпелілерінің өмірін, тұрмысын және рухани атмосферасын қайта қалпына келтіреді. Қазақтардың күнделікті өмірінің реалдылығы мен этнографиялық ерекшеліктері жалпылама түрде берілсе де, танымалдық сипатқа ие, жарықтандырудың ерекшеліктерін, ауаның ылғалдылығы мен құрғақтығын, кештің ымырттығын немесе түс кезіндегі күн сәулесінің бірқалыптылығын асқан зор шеберлікпен көрсете білу оның шығармаларына көп уақыт бұрын жоғалып кеткен және рухани сезімділік дыбыстарын қабылдаумүмкіндігін берді. Ж. Қайрамбаев та өз шығармаларында бейнелеушілік пен бейнелеудің декоративтік сапаларын, көңіл күйі мен көңіл жағдайының психологизмн өзінше қиыстыра білген.

Мүмкін, кей жерлерде Қазақ даласындағы  өмір салтын қабылдаудағы кузнецовтік  бағытын жалғастыра және дамыта отырып, З. Түсіпов, Б. Табиевтер реалистік әдет-ғұрыптарды ерікті түрде түсіндіреді. Күнделікті тұрмысқа тамырын тереңдетіп енгізген, олардың сюжеттері мазмұны жағынан поэтикалық сезімталдылықпен тартымды болды. Нақты өмірсезімдерінің күші, тартып тұрып жібере салған кендір сияқты ұшатын экспрессивтик динамика З. Түсіпованың натюрмоттары мен далалық пейзаждарын толтырады, Б. Табиевтің суреттердегі орта ғасырлық қалалардың мешіттері мен тар көшелері, қоңырқай көгілдір түтін тәрізді ортадағы Шығыстың жұмсақ өмірін сипаттайды. Осысуретшілердің қаламдары арқылы берілген, адам және табиғаттың өмірі мен сұлулығының құпиясы, автор көзқарасының толғамдылық сезімділігімен, мәңгілік, тұрақты және даланың алтын көкжиегіне көгілдір аспанға төгілген құндылықтарды түсінумен, дала тұрғындарының қоңырқай келбеттерінің әдемілігімен ерекшеленеді. Қазақтың әсемдік – қолданбалы өнерінің тәсілдері мен батыс – еуропалық поатимпрессионизмнің сабақтарын трансформациялаудан келетін шарттылық әсемдік әдет – ғұрыптары М. Қасымбеков пен Т. Мұқаттың шығармашылықтарында ерекше тәсілмен ұштасып жатады. Авангардты түрде түсіндірілетін этнографиялық нотаы бар, өзгешелігі бар жаңа толқындар С. Смағұлов пен А. Смағұлова ары қарай дамытады. Елестеушіліктің еркін қалқуын түсіндіре отырып, С. Сүлейменова, А. Меңлібаева, З. Сұлтанғазина, М. Бекеев еркін және бейнелеушілік ойын  ары қкркй жалғастырады.

Қазақстанның бүгінгі күнгіөнер  туралы сөз қозғасақ, әдетке айналып  кеткен қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрмыстың  мазмұндық мәселелері мен экзистенциалдылыққа тартымдылық тәрізді көріністерінің де жалғасып жатқанын атап өтпеуге болмайды. Кәсіби өнердің дамуының осы сәті суретшілердің осы заманғы тұтынушыға жеткізуге ұмтылатын идеялар кешенінің нақты байқалатын шоғырланушылығымен де сипатталады. Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған, кей жағдайда сол себепті қарапайым көрермен оны түсіне де бермейді. Суретшілер мектебінің қалыптастырылуы сатысының алдыңғы кезеңдеріндегі тәжірибелері, бүгінгі күні толық түсінуіміз болашақтың ісі екенін біле отырып, ұлттық өнердің тұтас, сыйымды, өзіндік сипатқа ие феномен бола отырып, біртұтас түрде жиналатын сияқты болады. Түрлі түстер, композициялар, фактура немесе пластика көмегімен, шығу көздері, жылдар бойы шыңдалған, әдеттегі құндылықтар мен түсінушіліктермен тығыз байланысқан, дүниенің құрылуы туралы ұлттық түсініктерді өнерде қалыптастыра, бейнелік шығармалар мен мүсіндік копозицияларда қалпына келтіре отырып, суретшілер небір жиынтыққа, біртұтас жүйеге, шашырап қалған элементтер мен фрагменттерді жинайды деуге болады. Осы процесс барысында шығармалардың нысандарымен атқарылатын жұмыстар да жедел қойылғанын атап өтуіміз керек. Әр алуан түрлі стильдер, тәсілдер, қолтаңбалар бойынша қызмет атқаратын, сол бағыттарда тамаша туындыларды дүниеге әкелетін бейнелеушілер мен мүсіншілердің шығармаларында нысан ролін әсемдік ерекшелік факторының күшеюі немесе күнделікті эстетикалық критерийді жоққа шығару арқылы қарқындандыру жүзеге асырылуда. Осы процесс ұлттық менталитетке тығыз байланысты жаңа суретшілер тілін қалыптастырумен  тығыз байланысты болып отыр. Ол өзінің сыртқы стильдік көріністерінде айтарлықтай шартты, орташалау, рәміздік, метофорлік немесе тіпті ашықтан – ашық метафизикалық сипатқа ие болды.

Бүгінгі күнгі өнерде оның алдыңғы қатарлы түрлері бейнелеу мен мүсін өнерінің арақатынасын анықтау оңай жұмыс болмауы әбден мүмкін. Алайда, 90-шы жылдары республикамыздағы кәсіби бейнелеу өнерінің алғашқы қадамдарына сай бейнелеу өнерінің көп қырлылығы мен даму деңгейінің қарқыны мен ырғағының станоктік мүсін өнерінің қала бастауы қайталануда. Ол бұл күндері, ең алдымен, мүсін жұмысының технологиялық процестеріндегі күрделі жұмыстарға байланысты болуы мүмкін.

Сөйтсе де, Қазақстанда түрлі  буын мен өзіндік қолданбас бар мүсіншілер еңбектерінде кездесетін тенденцияларға ұқсас сәттер де көптеп орын алуда. Ұлттық тарихқа, түркілік, еуразиялық архаикаға деген қызығушылық та үлкен қарқынмен дамуда. Оған нысандардың шартылық таңбалары және шешімдердің әсемділік көріністері де сәйкес келуде. Ол осы онжылдықтың басында өнерге келген буынды толығымен қамтып отыр. Пластикада шығыстың көркемсуреттік әдет – ғұрыптарын трансформациялауға ұмтылыс, оны тура түсіну мәні бойынша өршіп келеді. Бейнелеу өнеріндегідей, мұнда да өз мәдениетінің ежелгі пластарына деген назар аударушылық көрініс беруде. Қалай айтсақ та, осы саты арқылы, пластика саласында бүгінгі күні жұмыс атқарып жатқан барлық шеберлер өтуде. Қазақстан  өнерін Шығыс өнерінің шектелуі арнасына қайтарып алу талабы осы «шығыстық» қырынан-ақ көрініп тұр.

Бір-біріне ұқсамайтын стильдер бойынша  қызмет атқаратын А. Есенбаев, Э. Казарян, У. Шанов, Ш. Түлешов, Д. Түлеков, С. Нарымбетов, К. Батырбаев, К. Ишанов сияқты әр алуан  суретшілердің шығармашылығы ежелгі Мысырдың немесе орта ғасырлық Жапонияның, армян немесе түркілік ежелгі өнер көздерінің пластикалық импульстарының шоғылысуы арқылы бірігіп отыр. Олардың әрқайсысы пластика арқылы берілетін өзіндік менталитеті, дүниені қабылдаудың ерекшелігі, Шығыс философиясы, жетілдірілген, қайталанбас суреттік нысан ретінде құйылған рухани құндылықтар жүйесі арқылы тартымды және таңғажайып сабақтары, мүсіншілерді, олар беретін идеялық сигналдан да артық толғандырады /37/.

Өз уақытында тарихи кезеңнің біртұтас тізбегін түсінуді, ал ой сананы, сезімдер мен замандастардың тілектерін, сол сияқты адамзаттық эмоция және тәжірибелермен салыстыруды, ежелгі дүние өнері ескерткіштері көрсетіп отырған тәрізді суретшілер жүзеге асыруға тырысуда. Осы құнды рухани тәжірибеге назар аудара отырып, өнердің  мәңгілік кеңістігіне тең дәрежеде шыға тұрып, олар өмірдің мәні мен сұлулығы, оның құндылығы мен адамзат баласының ойынан кетпейтін, оларды толғандыратын критерийлері туралы, өздерінің алдында өмір сүрген өнер қайраткерлерімен уақыттан тыс сұхбат жүргізуде. Бұл жағдайда Шығыс мәдениетінің шексіз мөлшердегі байлығы, пластикалық нысандардың жұмбақтары мен нәзік тұстарының құпияларын ашуға тырыса отырып, олар өз шығармашылығында адамдарды мәңгілік толғандыратын махаббат пен бақыт, өмір мен өлім және өткен мен бүгіннің тақырыптарын қозғап отырады.

Мүсіншілер де нысан мен жұмыстарға қатысты проблемаларға аса қатты  назар аударатын болды. Кей уақыттарда олар өздерінің әр композицияларында  алдарына ерекше мақсат қояды, содан  кейін оны жетілдіріп шыңдалған, шеберлік және көркемдік тұрғыдан тамаша пластикалық шешімге дейін жеткізетін болады.

Э. Казарян өз шығармаларында қолдан тоқылған, қайталанбас өрнектерден  тұратын, шексіздікке жылжыған сайын  көбейіп отыратын, өзіндік ерекшелігі және таңғажайыптығы бар көркемсурет  әлемін қалыптастырады. Пластикалық әдет – ғұрыптарына үңіле қарай отырып, армян архаикасына сілтеме жасау рақылы, өрнектердің тоқымасы мен сызбаларынан тұратын өзіндік әдіпен ритмдерге түсініктеме береді, сол арқылы өз кейіпкерлері – діни ойындардағы мәңгілік қуыршақтардың көңіл күйі мен жан дүниесінің жағдайын сипаттайды. Ежелгі сақтардың алтыннан жасалған пластикасы мен тізбекті геометриялық нысандары арқылы байланыстырылатын, барлығына түсінікті және ықшамды өнер тілін, өз шығармаларынан С. Нарынов табуға тырысады. Тура сол әсемдік – бейнелеу әдептері өзіндік тәсілмен Е. Мелдібекованың творчествосында да түрлендіреді. Ол қалыптастырған, әйгілі тарихи кезеңдермен тақырыптық тұрғыдан байланысы бар композициялар мен образдардан таңғаларлық түрде ұлттық рух айрықша байқалады, сол арқылы Қазақстанның бүгінгі суретшілерінің, қазақ жерінің ежелгі өнер мәдениетімен қайталанбас және тығыз байланысын айқындаймыз.

Адам табиғатының күрделілігі  жеңіл тәлкекпен немесе гротескпен айқындала отырып, тұтас, жұмбақ түрінде  тоқылған, нысандары айқасып жатқан, У. Шановтың творчествосында келтіріледі. Пластикалық массалардың көлемін сезімді түрде анықтау мүмкіндігі, сонымен қатар, өмір стихиясының динамикасының өзгергіштігін көрсету Ш. Түлешовтың шығармаларына тән нәрсе. Д. Түлеков творчествосының қызықты сәттері ретінде, импрессионистік қабылдау, эмоциялық жағдайдың нәзіктігін көрсететін шығармаларын атап өтуге болады. Шағын нысандағы халықтық пластика жанры ретіндегі әсемдік стилистикалық бағытты жас мүсінші Э. Ахметова жалғастырды.

Көптеген суретшілер өнердің алуан  түрлі деңгейінен оқылатын, қайталанбас  идеялардың бірі ретінде шығармашылық еркіндігі есептеледі. Осы ой –  сананың, мүмкін болатын шығармашылық көріністердің кең ауқымды шегінің  тірегі болатын бір қыры Қазақстан  өнері үшін соңғы онжылдықта іс жүзінде концептуалды болған өнердегі обсатюттік еркіндік принципі еді.

Мүмкін сол себепті, анық билет  тұрған стилистикалық тенденция  болмады, керісінше, оның барлық түрлері  ықпалы жағынан бір-біріне теңеледі. Қазақстанның бүгінгі күнгі өнері, үздіксіз шығармашылық тәрізді тасқынды әрі үздіксіз қозғалыста болуда. Мүмкін болатын стилистикалардың, мәнерлердің, дүниетанымға қатысты, дүниетаным біріне мүлде қарама-қарсы жайларға дейін созылатын, бейнелеушілік және пластикалық ізденістерінің болуы, оның ерекше сипаттамасы, өзіндік белгісі бола бастады.

Суретшілер кез келген, тіпті  ең ауыр қабылданатын шығармашылық көріністерді қабылдау мүмкіндігінің бар екендігіне сенімі бар және сол туралы көрермендерді  де сендіреді. Мәнсіз өнер мен фигуратив, авангардтың жаңа толқыны және классикалық реализмге деген кенеттен пайда болған қызығушылық, неопримитивизм мен таза абстракция, символизм мен экспрессионизм адам үшін күрделі бола бастаған, адамның өзін- өзі және қоршаған ортаны таны процесін жеңілдету мүмкіндігін беретін, көптеген көрмелерде бір - біріне көрші болуда. Адамның риалдылықты қабылдануының мүмкін болатын вариациялары суретшілердің қаламы арқылы авторлық біртұтас әлемге, метофоралар мен пластикалық кодтар жүйелеріне ауыстырылуда.

Ұлттық идеялардың сыртқы стилиризаторлары болмай-ақ, бейнелеушілер мен мүсіншілер өз шығармаларының ажарландырылған нысандарының тілі арқылы, әдеттегі дүниетанымның философия мен этиканың принципті, мәндік константаларын ашып беруге тырысатын болатын. Кәсіби өнердің потециалы арқылы әдеттегі қазақ мәдениетінің әлемдік универсумын қалпына келтіру, оның кординаталары мен принциптеріне сәйкес формалдық құрылымын қайта туғызу керек. Қазақстанның ежелгі және орта ғасырлық өнерінің, түркілердің монументалдық пластикасының, тастарға ойылған графикасының, ежелгі алтын мен қола мүліктерінің мұрасы ежелгі өнер иелерінің мирасқорлары, бүгінгі күнгі суретшілердің творчесволарынан да орын табуда.

Қорытынды

Қазақстанның ХХ ғасырдағы бейнелеушілік  өнері 3-ші мыңжалдыққа парасаттылық және рухани толысқан түрде аяқ басты. Онда қазақтың көшпенділік мәдениетінің ежелгі тамырлары мәнін тапқан және түсіндірілген. Сол айтылған мәдениетке сай негізгі қаланған жалпы адамзаттық құндылықтардың заман суретшілері дүниежүзі өнеріндегі әдептер және жаңа бағыттар арқылы, ХХ ғасырдың философия мен мәдениетіндегі ірі ағымдары арқылы өз шығармаларында ашып көрсетеді. Соның қорытындысы ретінде, инновациялар негізінде бір ғасыр бұрын пайда болған бүгінгі қазақ өнері рухани ерекшеліктерін жоғалтпау мен қатар, соған сай қайталанбас пластикалық өнер тілін қалыптастырды. Мүмкін сол себепті болар, нақты көріністердің сан алуан қырға ие болуымен бірге, Қазақстан өнері танымал қасиеттерімен де ерекшеленеді. Олар: тұрмыстың экзистенциалдық мәселелерін қатысты мүдделер; үйлесімділіктің адам мен табиғаттың бірлесе өмір сүруінің негізі; творчестволық көзқарастардың кең ауқымды болуы; ұлттық мәдени әдет-ғұрыптар , мұраларының шектеулілігі; дүниежүзілік мәдени кеңістікке ерікті түрде енуі. ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы және ХХІ ғасырдың басындағы Қазақстандағы бейнелеу өнері мен мүсіншілігін күнделікті өмірдің табиғатпен үйлесімділігі туралы асықпай айтылатын әңгіме, адам мен Универсумының үздіксіз байланысының философиялық жалпыламасының көркемсуреттік таңбаға айналуы деп түсінуге болады. Бүгінгі күн, суретшілерінің шығармаларында жұмбақтық метафоралары және мән мен толықтырылады және сол арқылы жанданады, адам мәдениетінің ежелгі ғарышын бүгінгі күндегі адам ой – санасының жаңа ағымдарымен байланыстыратын мәндер мен мазмұндар пайда болады, суретшінің өмірге деген махаббаты, оны түсінуге бағытталған мәңгілік ұмтылысы да қайталанбас түрде өмірге қайта келеді.

Классикалық академиялық халықтың көпғасырлық тарихының өзіндік  жылнамасын жасайды және менің ойымша, Қазақстан өнерінде ең маңызды орынға ие болды. Тарих пен мифологиялық сюжеттер, көшпенділердің өмірінен алынған фрагменнтер, далалық және таулы пейзаждар генетикалық есті бейнелі түрде жаңғыртуға, болмыстың мызғымас категорияларын ұғынуға мүмкіндік береді. Бейнелердің байлығы, олардың мифологиялық мәні, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен салттардың тәжірибесі, дәстүрлі мәдениеттің трансляция талабына жауап береді және бейнелеу өнер құралдарымен ашып беруге мүмкіндіктер береді.

Реалдық әлемі дегеніміз? Әрине, мәдениеттігінің бәрі тұтастай алғанда адам үшін, тарихи Адамзат тарихы реализмдық әлемі рухани көзге, естуге, түйсінуге арналған баршылық қана емес, сонымен қатар ішкі әлемімен игерілетін, адамның барлық қызметін басқаратын нәрсе екенін көрсетеді.