Архітэктура палаца-паркавага ансамбля Румянцавых-Паскевічаў у Гомелі

 

Вежа

 

У Гомельскім палацы князёў Паскевічаў, нараўне з творамі  жывапісу і дэкаратыўна-прыкладнага  мастацтва свецкага характару, знаходзіўся вялікі збор культавых прадметаў. Вялікая частка іх была засяроджаная ў памяшканні  царквы, уладкованай у 1857-58 гг. у паўночным рызаліце палаца ў гонар прыезду ў Гомель імператара Аляксандра II.

Сёння гэтае невялікае  камернае памяшканне з'яўляецца экспазіцыяй "Культавыя прадметы з фондаў музея" Гомельскага палацава-паркавага  ансамбля. Асновай дадзенай экспазіцыі з'яўляюцца прадметы, якія знаходзіліся ў  царкве і капліцы з магільным склепам княжай сям'і Паскевічаў канца XIX - пач. XX у. і культавымі прадметамі (абразы, кнігі, царкоўнае начынне, святарскія ўборы) з калекцыі, сфармаванай супрацоўнікамі музея ў пасляваенны час.

У 1834 г., стаўшы ўладальнікам Гомельскага маёнтка, генерал-фельдмаршал Ян Фёдаравіч Паскевіч вырашыў правесці рэканструкцыю палаца ў адпаведнасці са сваімі патрабаваннямі. З Варшавы быў запрошаны таленавіты архітэктар Адам Ідзкоўскі, які вырабіў істотныя змены ў абліччы палаца. Адным з архітэктурных праектаў,  стаў будынак злева ад цэнтральнай часткі чатырох’яруснай вежы (Мал 6). Вышыня вежы - 32 м. Яна ўяўляе сабой вертыкальную дамінанту, якая арганізуе вакол сябе паркавую прастору. З аднаго боку да вежы прымыкае рызаліт і павільён, з іншай – крытая веранда.

У пач. XX ст. у вежы размяшчаліся асабістыя пакоі князя. Тут захоўваліся калекцыі батальнага жывапісу, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, падарункі князю Паскевічу ад расійскіх імператараў, узнагароды, асабістыя рэчы ўладальніка.

У цяперашні час у вежы размешчаная музейная экспазіцыя "Уладальнікі  Гомельскага маёнтка Румянцавы  і Паскевічы".  Адчыненая 3 ліпеня 2003 г. Размешчаныя на трох паверхах вежы  сапраўдныя экспанаты (карціны, скульптура, мастацкі мосенж, зброя, асабістыя рэчы) дазваляюць паказаць гісторыю Гомелю, палаца і парка канца XVIII - пач XX ст, аналізаваць ролю ўладальнікаў Гомельскага маёнтка Румянцавых і Паскевічаў у стварэнні палацава-паркавага ансамбля і фармаванні новага аблічча Гомелю, рэканструяваць некаторыя з інтэр'ераў палаца.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Раздзел II. Гісторыя і архітэктурныя асаблівасці парка і паркавых аб’ектаў палаца-паркавага ансамбля Румянцавых-Паскевічаў у Гомелі

 

2.1 Гісторыя і архітэктурныя асаблівасці парка палаца-паркавага ансамбля Румянцавых-Паскевічаў у Гомелі

 

Адзін з найпрыгожых пейзажных  паркаў – палацава-паркавы комплекс у Гомелі з'яўляецца адной з галоўных славутасцяў і сапраўднай жамчужынай беларускай зямлі.

Гомельскі палацава-паркавы ансамбль ствараўся ў перыяд з 1777 г. да сярэдзіны XIX у. вядомымі асобамі, дзяржаўнымі і вайсковымі дзеячамі Расійскай імперыі Румянцавымі і Паскевічамі. Да пачатку будаўніцтва палаца (1777 – 1785 г.) ставіцца і пачатак фармавання парка. Зразумела, што ён існаваў і перш, пры Чартарыйскім, магчыма, і паўстаў на аснове натуральнага лісцянага лесу. Але новыя архітэктурныя будынкі патрабавалі новага рашэння і навакольнага пейзажу. Таму і была праведзена асноўная перапланіроўка прылеглай да палацавых пабудоў тэрыторыі. Аднак у асноўным паркавыя працы пачаліся толькі ў 1845 г. пры Яне Фёдаравічу Паскевічу па праекце А. Ідзкоўскага, польскага архітэктара. Паркавыя працы вяліся Паскевічам вельмі грунтоўна. Закладваўся парк па прынцыпах пейзажнага стылю, з захаваннем натуральнага размяшчэння ўсіх прыродных элементаў. Парэзаны і пагорысты рэльеф, блізкасць ракі, наяўнасць возера – усё выкарыстоўвалася будаўнікамі парка. Завозілі на некаторыя ўчасткі парка гліну і пясок, перакопвалі і ўгнойвалі верхні пласт глебы.

З 1845 г. у парку пачынаюцца пасадкі дрэў. Нараўне з маладымі прывозяцца дрэвы і старэй, каб паскорыць стварэнне парка. Узімку 1848 г. з Карэнеўскай лясной дачы перавезлі ў Гомельскі парк дуб, клён, вяз, граб, ясень. На наступны год з Варшавы прыбыла 300 невялікіх і 58 буйных дрэў, а таксама некаторыя цяплічныя расліны. Вядомы рускі батанік і садоўнік, былы ў тыя часы прафесарам Горы-Горэцкага земляробчага інстытута Э. Ф. Рэго, калі быў у 1851 г. ў Гомелі, пісаў: «У парку прыгожыя іглічныя дрэвы, асабліва лістоўніцы і сібірскія кедры. Па ўсёй тэрыторыі парка высадзілі шмат экзатычных раслін, сярод якіх былі  дуб чарэшчаты грабеністы, дуб чырвоны, Князь Паскевіч асабіста прывёз дуб з Парыжу. У парку высаджана нямала экзатычных дрэў: піхта сібірская, арэх маньчжурскі, клён ясянелісты, рабіна плакучая, яблыня Нядзведскага...».

Да 1850 г. пасадка парка была завершана. Да гэтага часу парк займаў 25 гектараў і складаўся з трох частак і лічыўся адным з лепшых узораў садова-паркавага мастацтва.

У цяперашні час на тэрыторыі  парка растуць каля 6000 дрэў больш 40 парод, у тым ліку, экзатычныя і рэліктавыя пароды. Багацце і разнастайнасць раслін робяць гомельскі парк унікальным. Тут ужываюцца шалкавіца і бяроза, кедр і таполя, хвоя чорная. У пераходнага мастка, на схілах да Лебядзінага возера, высяцца некалькі 200-летніх дрэў лістоўніцы еўрапейскай і клён серабрысты. Уздоўж раўчука ў маляўнічыя групы аб'яднаныя дуб, граб, клён, ясень, лістоўніцы сібірская і еўрапейская, каштан, акацыя. У парку маюцца і рэдкія пароды – пірамідальны дуб, веймутава хвоя, плакучы ясень, маньчжурскі арэх, аксаміт амурскі, велізарная лістоўніца японская.

Стварэнне любога парка – доўгі ў часе працэс з занясеннем сталых карэктыў у першапачатковыя задумы. І на сённяшні дзень, нажаль, у гомельскім парку згубленыя некаторыя пароды дрэў, шматлікія з іх дасягнулі ганаровага веку. У сувязі з гэтым плануецца аднавіць відавы склад, зрабіць падсадку маладых дрэў такіх, напрыклад, як: торбах воцатны (rhus typhina), ліпа лямцавая або серабрыстая (tilia tomentosa), яблыня Нядзведскага(malus), каштан мясачырвоны (aesculus carnea), рабіна круглалістая (sorbus aria).

Для павелічэння кантраснасці паркавых кампазіцый і падвышэнні дэкаратыўнасці  пейзажу ў зімовы перыяд, плануецца  дадаткова ўвесці ў насаджэнні іглічныя пароды дрэў: гінкго двухлопасцевы (ginkgo biloda), лістоўніца еўрапейская (Larix decidua), піхта Віча (abies veitcyii), кіпарысавік Лаўсона (chamaecyparis lawsoniana), розныя гатункі туі заходняй (thuja occidentalis), ядловец кітайскі (juniperus chinensis), кіпарысавік гарохаплодны (chamaecyparis pisifera). Акрамя таго, плануецца вырабіць пасадку новых парод дрэў, паркавых руж, верасоў, – якія павялічаць і  разнастаяць  дэндралагічны склад парка. Тэрыторыя гомельскага парка, уяўляе сабой суцэльны лісцяны масіў. І толькі ў гомельскім парку на тэрыторыі Беларусі растуць унікальныя экзоты – гінкго білоба двулопастны і дуб чырвоны.

 

2.2 Гісторыя і архітэктурныя асаблівасці паркавых аб’ектаў палаца-паркавага ансамбля Румянцавых-Паскевічаў у Гомелі

 

Зімовы сад  і назіральная вежа

 

Будынкі "Зімовага саду" (Мал. 7) і назіральнай вежы (Мал. 8) пабудаваны ў першай палове XIX ст. як будынкі цукровага заводу. З 1877 г. пераабсталяваліся і прыстасаваны пад аб'екты паркавага прызначэння. У зімовым садзе на пляцы 245 кв. м расце звыш 600 раслін 26-і відаў. Самае старое - пальма веералістая, пасаджаная ў 1888 г.

Сёння ў "Зімовым садзе" растуць некаторыя выгляды субтрапічных раслін: магнолія, розныя пальмы, эвонімус (або брызгліна), кававае дрэва, інжыр (фікус) або фігавае дрэва, смакоўніца, лаўр высакародны, язмін гімалайскі, юстыцыя, пітаспорум, ігліца, лігуструм шыракалісты, біручына блішчалая, ландышнік, аспідістра высокая, папараць, плюшч калхідскі, тіс ягадны, цытрус цытрына, авакада (або пярсея найпрыемная).

Назіральная вежа ўяўляе сабой прыстасаваную пад паркавы аб'ект трубу былога цукровага заводу князёў Паскевічаў, пабудаванага ў першай палове XIX ст. Вежа мае вышыню 42 м. З'яўляецца папулярным аб'ектам для наведвання гамяльчанамі і гасцямі горада.

 

Лебядзіны пруд

 

Гомельскі палацава-паркавы  ансамбль з'яўляецца ўнікальным з пункта гледжання спалучэння фактараў гісторыка-культурнага  і прыродаахоўнага значэння. Уся  тэрыторыя гістарычнага парка з'яўляецца помнікам археалогіі, месцам развіцця культуры  розных эпох – ад верхняга палеаліту да XVIII ст. Пры гэтым пляцоўка паміж ярамі Кіеўскі спуск і Гомеюк (цяпер Лебядзіны пруд), дзе размяшчаліся дзяцінец, вакольны горад і пасады старажытнарускага Гомія, з'яўляецца  сэрцам горада сучаснага.

Па праекце польскага архітэктара Адама Ідзкоўскага рэчышча старажытнай рачулкі «Гоміюк» або «Гомеюк», якая ўпадала ў раку Сож, было ператворана ў Лебядзіны пруд (Мал. 9). Гарманічнае спалучэнне ў адзіным ансамблі рэльефу, вадаёмаў, зеляніны, архітэктурных элементаў, мастацкая скончанасць у рашэнні складаных кампазіцыйна-прасторавых задач дазваляе аднесці Гомельскі парк да лепшых узораў паркавага будаўніцтва свайго часу.

Па адной з версій ад ракі Гоміюк атрымала назву і першае на гэтым месцы селішча – Гомій. Сёння гэтая старажытная рачулка з'яўляецца «Лебядзіным возерам», як яго завуць гамяльчане. Гэта адно з каханых месцаў адпачынку гамяльчан і госцяў горада.

 

Капліца-магільны склеп князёў Паскевічаў

 

Адным з помнікаў архітэктуры  палацава-паркавага ансамбля з'яўляецца капліца-пахавальны склеп князёў Паскевічаў (Мал. 10). Уяўляе сабой культавы будынак, які складаецца з двух частак: капліцы – наземнай пабудовы і падземнага склепа з невялікім наземным аб'ёмам-уваходам. Будавалася пры Ф. І. Паскевічу – сыне генерал-фельдмаршала І.Ф. Паскевіча з 1870г. - 1889г. Аўтар праекту маскоўскі прафесар архітэктуры Е. І. Чэрвінскі. Мастацкімі і дэкаратыўнымі працамі кіраваў мастак З.І. Садкоў. Капліца з'яўляецца ўзорам неарускага стылю, элементамі якога з'яўляюцца цікавыя па форме керамічныя калонкі, скульптурныя какошнікі, разеткі, карнізныя пояса, пазалочаныя купалы і каляровая кераміка. Адмысловую маляўнічасць фасадам надаюць рознакаляровыя маялікавыя пліткі з раслінным арнаментам.

Сцены і зводы пахавальнага склепа аформлены колатым каменем, пакрытым глазурай, тарцовая сцяна – мазаічным пано і мармуровай рэзьбой.

У магільным склепе пахаваныя  восем прадстаўнікоў роду Паскевічаў, у т. л. генерал-фельдмаршал І.Ф. Паскевіч з жонкай Е.А. Паскевіч (народжанай Грыбаедавай), бацькі фельдмаршала, а таксама дзве яго дачкі і сын.

 

 

 

 

 

 

Раздзел III. Гісторыя палаца Румянцавых-Паскевічаў як мастацка-гістарычнага музея рэспубліканскага значэння.

 

3.1 Гісторыя адкрыцця  гомельскага абласнога мастацка-гістарычнага музея ў палацы Румянцавых-Паскевічаў. Калекцыі музея

 

Палац, яго багатыя зборы, рэдкія калекцыі сталі асновай для стварэння мастацка-гістарычнага музея, які быў афіцыйна адчынены 7 лістапада 1919 года.

У збор музея ўваходзілі "...  камоды і мэбля, багата інкруставаная, бронзавыя гадзіны і кандэлябры працы лепшых рускіх і заходнееўрапейскіх майстроў, вайсковыя трафеі, мініятурныя  партрэты, багатая бібліятэка...” Па меркаванні бачных мастацтвазнаўцаў, адмыслоўцаў музейнай справы таго часу, калекцыі і сам палац уяўлялі сабой велізарную "гістарычную і мастацкую цікавасць". Тут знаходзіліся працы Рауха, Шубіна, Арлоўскага, Сухадольскага, Машкова. Багатыя калекцыі нумізматыкі, парцаляну, творы дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва сталі даступныя ўвазе наведвальнікаў музея.

Няпроста складалася лёс  палацавага збору ў грамадзянскую  вайну і ў 20-я гады. У сакавіку 1919 г. пры пажары ў будынку палаца калекцыям была нанесена значная шкода. У выніку неаднаразовых распродажаў і перадач розным арганізацыям палацавай маёмасці былі беззваротна згубленыя творы мастацтва, мэбля, прадметы побыту, і шматлікае іншае.

Вялікія страты адбыліся ў гады Вялікай Айчыннай вайны, у перыяд якой музейныя каштоўнасці былі эвакуяваныя, а ў чэрвені 1946 г. фонды былі вернуты ў Гомель, але апынулася, што з эвакуяваных прадметаў засталося каля 200 экспанатаў, хоць у фондах Гомельскага музея ў даваенны час налічвалася 7540 экспанатаў - значная частка музейнага фонду была згублена.

У пачатку 1945 г. музею было адведзена 5 пакояў у левым флігелі палаца, а 15 лютага 1946 г – адчынена першая пасля Вялікай Айчыннай вайны экспазіцыя музея. З 1945 г. музей меў назву "Дзяржаўны гісторыка-краязнаўчы музей", 19 сакавіка 1946 г. кіраўніцтвам вобласці было прынята рашэнне аб адкрыцці Абласнога гісторыка-краязнаўчага музея. Экспазіцыя размяшчалася ў пакоі пляцам у 40 кв.м і расчыняла старонкі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны і партызанскага руху на Гомельшчыне.

У 1947 г. музей займаў трэці паверх левага флігеля палаца, агульным пляцам 176,7 кв. м. Вялікую частку з 7860-і музейных прадметаў, якія знаходзіліся ў фондах музея на 1 студзеня 1948 г., складалі прадметы гісторыка-рэвалюцыйнага і вытворчага ўтрымання, а таксама раскрываючыя гісторыю барацьбы савецкага народа з фашызмам і сацыялістычнага будаўніцтва. Левае (паўночнае) крыло палаца цалкам было перададзена музею ў сакавіку 1949 г., дзе з часам была разгорнута гісторыка-краязнаўчая экспазіцыя.

З моманту стварэння музей  неаднаразова пераназываўся. У 1952 г. пераназваны ў "Гомельскі абласны краязнаўчы музей". З гэтага часу фонды музея актыўна папаўняліся матэрыяламі, якія распавядаюць аб гісторыі Гомельшчыны. У 1958 г. агульны пляц, займаны гомельскім музеем, складаў 217 кв. м, з іх пад экспазіцыяй – 162 кв. м, пад фондасховішчам – 28 кв. м. Штат супрацоўнікаў на 1.01.1958г. складаў 10 чалавек. На 1 студзеня 1959 г. у музеі налічалася 30339 экспанатаў асноўнага фонду.

У 50 - 80- гады музей быў  правадыром палітыкі Камуністычнай  партыі. Сацыялістычнаму будаўніцтву  ў асноўным былі прысвечаныя экспазіцыі і выставы якія арганізуюцца музеем.

Вежа палаца (правае або  паўднёвае крыло) была вернутая музею  пасля ўзнаўлення ў снежні 1970г. У 1978 г. музею былі перададзеныя капліца і пахавальны склеп (падземны склеп) князёў Паскевічаў. У 1997г. музею быў перададзены будынак "Паляўнічая хатка" – помнік архітэктуры XIX у., у якім пасля рэстаўрацыі будынка размясціўся мастацкі аддзел музея. Частка палаца – грот, быў перададзены музею па рашэнні Гомельскага аблвыканкама ў маі 1998 г., цэнтральная частка палаца – у лістападзе 1999г., пасля чаго адразу была зачыненая на рэстаўрацыю. У ліпені 2003г. пасля заканчэння рамонтна-рэстаўрацыйных прац у вежы палаца была адчыненая экспазіцыя, прысвечаная былым уладальнікам Гомельскага маёнтка Румянцавым і Паскевічам.