Қазақстандағы тың игеру саясатының басталуы

      Бірінші кезеңде (1960-70 жылдар) елде қоғамдық өмірді жацартудың жолдары табысты ізденістермен ұштастырылды.

      Екінші кезенде (1971-1985 жж.) жаңашылдыққа деген ұмтылыс әлсіреп, коғамдық құрылымның әрекет етіп отырған принциптері мен түрлерін, ескі төртіпті сақтау бағыты басым болды.

     50-жылдардың ортасынан бастап Кеңес өкіметі иемденіп отырған шаруашылык механизмінің белгілі бір дәрежеде ескіргендігі айқын көрініс тапты. Ол механизм көбіне 20-30-жылдардағы төтенше жағдайларда орнықкан еді. 1966 жылдың қарсанында кеңес экономикасында өнеркәсіптің ЗОО саласы өрекететіп, 47 мың кәсіпорын мекемесі, 13 мың құрылыс ұйымы, 12 мың кеңшар, 37 мың ұжымшар болды. Мүндай жағдайда басқарудың тікелей жұмыс тәртібін белгіленетін әкімшілдік әдіс экономикалық жағынан қолайсыз, техникалық жағынан тиімсіз болып табылды. Өндірісті басқаруда киыншылықтар ерістей бастады. Әрекет етіп отырған орталықтандыру дәрежесі өз кезегінде кайшылықтарды шиеленістірді, мұнын әзі кәсіпорындардың шаруашылык дербестігін улғайтудың қажеттілігін көрсетгі.

     Кадр потенциалында да өзіерістер болған еді. Егер бұрын жоғары білімді мамандардың біраз бөлігі басқару жүйесінде шоғырланган болса, ал 50-60-жылдары олардың көп бөлігі ондіріс сферасында еңбек етті. Сондай-ақжұмысшылар мен шаруалардың білімдік және мамандықдәрежесі өсті.Осындай жағдайда өмір енбекшілердің білімі мен тәжірибесін толық және тиімді пайдалануды және бәрінен бұрын, жергілікті жерлерге мейлінше дербестік беруді талап етті.

      Оның бержағында, мемлекетте басшылықауысты. 1964жылы қазанда КОКП ОК-нің Пленумы Н.С.Хрущевті (1953 жылғы қыркуйектен бері мемлекет басшылығындагы) шаруашылық мәселелерді шешкенде субъективизмге, волюнтаризмге (омірдің негізі ерік деп түсіңдірді), басқарудын әкім-шілдік әдісіне бой ұрды деп сынаи, оны өз еркімен қызметінен кетті деуге саятын отінішін қанағаттандьфды. Сонымен Пленум Н.С.Хрущевты ОК-тің І-хатшысы, ОК-тің Төралқа мүшесі және КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы міндеттерінен босатты. Пленум КОКП Орталық Комитетінің 1-хатшысы етіп Л.И.Брежневті сайлады, мұнымен қатар КСРО Министрлер Кеңесінің төрагасы болып А.Н.Косыгин тағайыңдалды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстанға ол керек пе еді?

 

    Осынау өте үлкен,ауқымды жобаны іске асыру үшін «антипартиялық  топтың» қарсылығына қарамай, өкімет басшысы Н.С.ХРУЩЕВ «халықты азық-түлік тапшылығынан құтқарамыз» деп, КСРО-ның соғыстан кейінгі жинаған бар байлығын тың өлкесіне (6 облысқа) үсті-үстіне төкті. Бұған дейін ауыл-шаруашылық техникалары жетіспегендіктен егіске мал күшін пайдаланып келген қазақ жеріне, оның ішінде тың өлкесінен жаңадан құрылған мыңдаған совхоздардың әрқайсысына элеватор, МТМ-лар т.б. салынып, жүздеген мың жүк және жеңіл машиналар, тракторлар мен комбайндар, миллиондаған техника құралдары  әкелінді.

     Бұдан басқа шығындары өз алдына бір төбе. Тың игеру барысында көптеген жаңа қалалар бой көтерді. Өнеркәсіп орындары көптеп салынды. Бүкіл ауыл-аудандарды байланыстырған тасжолдардың ұзындығы 14 еседен асты, теміржолдардың ұзындығы 2,5 мың шақырымға өсті. Тың игеру Қазақстан халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайының артуына ықпал жасады. Игілігімен қатар тың игерудің үлкен зардаптары мен көлеңкелі жақтарының да аз болмағаны шындық. Тың игеру жылдары бүкіл КСРО-да 42 млн. га. тың жер жыртылса, оның ішінде Қазақстанда 27 млн. га.жер жыртылды.

     ТТЖИ-дің аяғы жақсылыққа апармас деп қауіптенген Жұмабай ШАЯХМЕТОВ бұл жобаға қарсы шыққаны үшін қазақ КСР-нің Қазақстан КПОК-нің бірінші хатшылығынан түсірілді. Бірақ, Ақтөбе облысының партия комитетінің экономист әрі жас бірінші хатшысы Жұмабек ТӘШЕНЕВ 1953 жылы күзде Мәскеуде өткен одақтық  партиялық  кеңесте тың игерудің әлеуметтік-экономикалық жағынан маңыздылығына ерекше тоқталып, қуаттады.

      Сондықтан да Н.Хрущев 1954 жылы күзде тың игерушілердің тұңғыш жиынында: «ТТЖИ-дің көш басшысы, инициаторы Ж.А.Тәшенев» деп құрметтеп, араға біраз ай салып, басқа да үздік жетістіктерін бағалап, ҚР Жоғарғы Кеңесінің төралқа төрағалығына ұсынып, сайлатты. «Күн көсемдер» айтқанына көнетін, қолшоқпар, іскер кадрлар тәрбиелегісі келді. Бірақ қазақ  жеріне осыншама Атымтай жомарттық танытқан Н.С.Хрущевтің саясатының зымияндығы да күннен-күнге айқындала берді.

 

 

 

 

Қазақ жеріне көз салу

 

    Астықты аймақты Ресейге қосып алу үшін Орталық - теріскей алты облыспен (Торғай, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Ақ-мола, Павлодар) бірге Қарағандының солтүстік бөлігін біріктіріп, мемлекет ішіндегі мемлекет «тың өлкесін» құрды. «Астанасы» - Ақмола қаласы болған тың өлкесінің өз алдына партия комитетімен, атқару комитеті, тікелей Мәскеу тағайындаған 1-ші, 2-ші хатшылары, төрағалары болды және өз алдына бюджеті болды. Ең сұрқиясы, Респубклика басшыларына бағынбауы үшін жергілікті билікті уысына ұстаған совхоз директорларын тікелей Кремль жасақтап, таңдап жіберіп отырды. Олардың көбі: генералдар, полковниктер, зауыттар мен фабрикалар басшылары еді.

     Тың игеруді желеу етіп 1954-1960ж.ж. 2 млн-нан астам славян тектілер қазақ жеріне көшіріп әкелінді. Олардың көбі сотталғандар мен шовинстер еді. Оларға материалдық көмек көрсетілді. Осы келімсектердің кесірінен өз жерінде қазақтардың үлесі 30%-ға да жетпей қалды.

     «Қазақстан энциклопедиясы» (8-том, Алматы 2006 ж.): «Тың өлкелік партия комитетінің 1-ші хатшысы Соколов 1960ж. Ақмоланың атын Хрущевград деп өзгертіп, тың өлкесін Қазақстаннан бөліп алып, тікелей Одаққа қарайтын өлке жасау туралы ұсыныс жасады», - деп сол кездегі саяси шындықты жазған.

     Осы оқиғалардың бел ортасында жүрген Әди ШӘРІПОВ: «Хрущев тың өлкесін Ресейге бағындырудың амалын іздеп, саяси бюроға қайта-қайта ұсыныс жасады. Республика басшылары бәрі дерлік тың өлкесін Ресейге беруге де, Орталыққа бағындыруға да қарсы болмады. Қаз-ақ халқының ата-мекенін Ресейге беруге қарсы болған жалғыз адам - Ж.А. Тәшенев. Халқымыздың тамаша, шұрайлы жерін бір қатерден аман сақ-тап қалғанының куәсі болғанбыз» деп жазды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Еңбек деп осыны айт!

 

      Мұхтар Шаханов ширек ғасыр Қазақстанды басқарған Д.А.Қонаевтан: «тың өлкесін Ресейге қосудан аман алып қалған Жұмабек Тәшенев» –дейді. Сол рас па? деп сұрағанда, Димекең: «Иә. Ол кезде Тәшенев қазақ КСР-і Үкіметінің төрағасы болатын» деп қысқа жауап береді. Тың өлкесіндегі совхоз директорлары тұрмақ, өлке билеушілері Т.Соколов, В.В. Мацкевич, Козловтарды, тіпті Кремльдіктерді де Тәшенев үнемі айтқанына көндіріп, дегенін істетіп, мемлекет иесі, жер иесі қазақтар екенін сөзімен де, ісімен де ұқтырып, аяқтарын қия бастырмады. 

     Бұған қарап бұл кісіні орыстарға қарсы болды деуге болмайды. Тың игерушілерге қолынан келген барлық көмегін беріп, қайрат күшін аямай жұмсады. Теміртауда болса да, тың игерілген ауылдарда жүрсе де, сол жерден телефон арқылы одақтас республика басшыларының да осы істерге назарын аударып, сөзін өткізіп, қажетті құрал-жабдықтарды алдырып отырды.

     Ворошиловты демалыс кездерінде ауыстырып үш рет КСРО жоғарғы кеңесінің төрағасы міндетін атқарған. Өктем отаршылдардан тың өлкесін, Оңтүстіктегі мақталы аудандар мен мұнайлы Маңғыстауды қалай қорғаса, рухани салалардағы мылтықсыз майданда да еліне сондай қалтқысыз қызмет етті.

     Жұмекең даланың үстірт жоталарын жөн-сіз жыртқызбай, мал шаруашылығын да тиісінше дамытты. Еліміздегі барлық өндірістерді, сан салалы шаруашылықтарды барынша өркендетіп, түскен табысты ел игілігіне аямай жұмсап отырды. «Қазақстан магниткасының» іске қосылуына өлшеусіз үлес қосты. Үкімет қызметкерлеріне арнап Алматының қақ ортасынан жаңа технологиямен салынған үлкен, жаңа 121 пәтерлік үйді түгелімен тоталитарлық заманда ұлттық партияның рөлін атқарған қазақтың ақын-жазушыларына таратып берді. Тәшенев қай уақытта да, қай қызметте отырса да, қаулы қабылдағанда ұлт мүддесін бірінші кезекке қойды.

      Сол кезде әскери-экономикалық ерекше ма-ңызы бар Ресей жері бүкіл Қырымды Хрущев Украинаға қосқанда «ұлы орыстардың» шендісі де, шекпендісі де үн шығара алмаған. 1960 жылдың аяғында Т.Соколовқа Тәшенев: «келер жылдың бюджетін неге өткізбей отырсыңдар» - дейді. Ол: «тың өлкесінің бюджеті енді қазақ үкіметіне емес, Ресей үкіметіне жолданады»-  деді. Тәшенев Соколовқа «егер қазақ үкіметіне бағынғың келмесе, 24 сағаттың ішінде табаныңды жалтырат, құры! Тың өлкесі Ресейге берілмейді. Айтар жеріңе айта бар» - деп қатты тыйып тастайды.Хрущевпен тың өлкесі үшін айқасқанда «Солтүстік облыстарды Ресейге қоса салу қазақты қорлау, намысын жер ету, қалыптасқан шаруашылық  экономикалық қарым-қатынастарды біржолата құрту деген сөз. Халықтың тамырына балта шабумен бірдей» - деп  отты сөздермен бетін қайтарып тастайды.

 

    Тәшеневтің осы жан қиярлық ісін кейбір озық ойлы басқа ұлт өкілдері де жоғары бағалап, қолдап отырды. Қисапсыз қаржы жұмсаған тың өлкесін Ресейге қоса алмаған Хрущевтың іші удай ашып, Қонаевтың қолымен от көсеп, 1961 жылы 3 қаңтарда Ташеневты Үкімет басшысы қызметінен алып, бар игілігінен айырып, жарты жыл жұмыссыз ұстап, Шымкент обл. атқару комитетінің қатардағы орынбасарлығына шегелеп тұрып төмендетіп жіберді. Бар қырғаны – 1961 ж. 24 сәуірде облыс пен қаланың атын Ақмоладан Целиноградқа ауыстырды.

     Қызметі кетсе де қадірі кетпеген ердің еңсесі түспейді. Киелі оңтүстіктің текті елі Жұмекеңді өмірінің соңына дейін әулиедей ардақтап, пайғамбардай құрметтеді. Бұнда да қарқынынан танбай еліне, жеріне қызмет ете берді. Қыры - мал ойы - өнім егіс, асты толған кен қазба байлық, 20 Бельгия сиятын Ата қоныс арқаны, бәрінен бұрын қазақтың небір марғасқаларын тудырған тектік қорын бір оқ атқызбай, жалғыз өзі қорғап қалған Жұмабек Ташеневтің өршіл рухымен жарқын бейнесі халқының жүрегінен терең орын алса да, ресми түрде тарихи-саяси бағасы берілген жоқ.

      Жат елдің өте ежелдегі құлдар көтерілісінің көсемі Спартакты он күн оқытатын біздің тарих Тәшеневтің атын да жазбағандықтан, небір оқымыстылармен жоғарғы биліктегі шенеуніктеріміздің көпшілігі ұлт қаһарманының ісі тұрмақ кім екенінде біле бермейді. Кешіктірмей тарихи, саяси бағасын беріп мектеп оқулықтарына, жоғарғы оқу орындарының бағдарламаларына кіргізіп, мемлекеттік басқару академиясындағы болашақ шенеуніктерге «Тәшенев тағлымы» міндетті түрде оқытылуы керек.Осылай етсек, ала-құлалыққа бет бұрған жастармыз да елінің,жерінің өткенін сезініп, патриоттық, отаншылдық рухта тәрбиеленері хақ. Кеште болса, биыл Жұмекеңнің ерлікке тол өмірінен деректі филм түсіріліп, тұңғыш рет Есенғазы Қуандық тарихи зерттеулер еңбегіне кіргізді.

 

 

 

     1954-59 жылдар тың игеру басталып кетті. Осы науқанда қазақ жеріне барлығы 4 млн. 200 мың адам жерсінген екен. Әртүрлі ұлт өкілдері есебінен қазақ жеріндегі халық саны өсіп, Қазақстан көпұлтты мемлекетке айналды. Осы жерде сан мен сапа ұғымының арасының бір-біріне еш жақын қосылмайтын табиғи заңдылығы шығады. Аса текті, тұқымына ерекше мән берген, қан тазалығын сақтаған, көшпенділер мәдениетінің мәйегі болған халықтың текті  4 тұқымының нышандары сан-сапалақ тобырмен бытысып кетті.

 

      1954 жылы қаңтарда болып өткен Қазақстан Компартиясының VII съезінде Қазақстан Компартиясы  ОК-нің бірінші хатшысы Ж.Шаяхметов (1948-1954ж.ж.) қызметінен босатылды. Бірінші хатшылыққа – П.Пономаренко (1954-1956 ж.ж.), екінші хатшылыққа – Л.И.Брежнев (1955-1956 ж.ж.) сайланды. Осы жылдың қаңтар-наурыз – КОКП ОК-нің Пленумы қабылдаған «Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы» қаулыда игерілетін аудандар:

 

     Көкшетау, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Торғай, Павлодар облыстары болып бекіді. Қазір бұл аудандар әбден орыстанған, рухани

азып-тозған, өз тілінде сөйлей алмайтын ұлтымыздың негізгі бөлігін  құрап отыр.

 

Осы жылдары Кеңес Одағында 13,4 млн. гектар жаңа жер, оның ішінде Қазақстанда 6,5 млн. гектар жер игерілді.

 

Тың игерудегі жеткен жетістіктерді  жіктесек:

 

Жалпы тың игеру жылдары  Қазақстанда 25 млн. га (Кеңес Одағы  бойынша 41 млн.га) жер игеріліп, егістік  жерлердің көлемі артты;

 

Кеңес Одағы бойынша Қазақстан  астық өнімінен 2-ші орында болды;

 

Экономиканың басқа салаларының  дамуына әсер етті;

 

Қазақстан жерінде он мыңдаған шақырым жолдар төселді;

 

Орныққан елді мекендер (1954 ж. 120-дан астам колхоз, совхоздар) саны артты;

 

 

 

Қоғамдағы нан тапшылығы  жойылды.

 

      Бұл “ұлы науқан” – (сол кездегі идеологияға сәйкес Жоғарғы Кеңес бекітіп, мақұлданған заттардың, жайттардың барлығына ұлы сөзін тіркестіре айту табиғи, заңды еді) жер игеру, тың көтеру партия көрегендігі, мемлекет жеңісі ретінде жалаулады. Ал оның пайдасы қанша болса, зияны да шаш етектен болғаны жайлы айту тұрмақ, ойлауға болмады.  Жоғарыдағы арнайы қаулыда: «Қазақстанның тың өлкесін игеруге баратын Кеңес Одағының азаматтарына төмендегідей жағдай жасалсын:  он жылға өсім ақысыз несие берілсін; егер колхоз-совхоздарда борышты болса, ол борышы жойылсын; егер Қазақстанға бара жатқанда шаруалар  өздерінің сиырын, шошқасын, тауығын ала кетемін десе, арнайы анықтама алсын, Қазақстанға барғанда сол анықтама бойынша Қазақ КСР үкіметі оларға сол мөлшерде тауық, сиыр, шошқа берсін; Тың өлкеге барғандар ең бірінші кезекте баспанамен немесе соған қажетті құрылыс материалдарымен жабдықталсын», – деп, соңында: «Аталған шарттар мен жеңілдіктер Қазақстанды мекендеп отырған жергілікті ұлттың өкілдеріне қолданылмасын», – деп жазылған.

 

     Қазақстанға келген тың көтерушілердің денін қаңғыбастар мен қылмыскерлер құрады. 1954-1955 жылдарда Қазақстанға келген 650 мың тың игерушінің төрттен бірі ғана мамандандырылған деуге келетін. Осының нәтижесінде, көптеген тәртіп бұзушылықтар, қылмыстар орын алды.

 

Тың игеру салдарынан орын алған келеңсіздіктер:

 

     Тың игерудің салдарынан жайылымдар мен жемшөп дайындайтын алқаптардың көлемі тарылды;

 

    Сондай-ақ мал шаруашылығының дамуы артта қалды. Мал шаруашылығының азаюына байланысты ет, сүт өнімдерінің көлемі де азайды;