Германияны бөлшектеу. ГФР мен ГДР құрылуы

Германияны бөлшектеу. ГФР мен ГДР құрылуы

Екінші дүниежүзілік соғыс  фашистік Германияның талқандалуына  өкелді. Неміс халқының тағдыры оккупациялық өскерлердің қолында болды. Соғыста Германия 13,5 миллион адамынан айырылды. Германияның жері төрт оккупациялық зонаға бөлінді. Батыс Германия жерінде американ, ағылшын жөне француз өскерлері орналасты. Шығыс Германияда кеңес өскерлерінің оккупациялық зонасы қүрылды. Берлин қаласы да төрт секторға бөлінді. Батыс Германия жеріндегі төрт оккупациялық өкімшілік Одақтық Бақылау Кеңесі (СКС) ретінде қүрылып, денацификация, демилитиризация жөне демократия шараларын жүзеге асырды. Соғыс кезіндегі қираған жөне бүлінген шаруашылықты қалпына келтіру шараларын жүргізді. Жергілікті неміс буржуазиясы Батыс Германиядағы оккупациялық өкімшілікпен тығыз байланыста жүмыс атқарды. Алғашқы жүргізген қызметтері халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету болды. Германия экономикасы ауыр күйзелісті бастан кешіріп жатты.

Батыс Германия жеріндегі американ-ағылшын оккупациялық өкімшілігі Ялта жөне Потсдам конференцияларының шешіміне қайшы шараларды жүргізіп, денацификация жөне демократияландыруды кешіктіріп, капиталистік қоғамды қалпына келтіру үшін бар күштерін салды. Фашистерді жөне оның сыбайластарын соттағанмен, өртүрлі сылтаулармен оларды түрмеден шығарып, кейбіреулерін жергілікті басқару мекемелеріне қызметке ала бастады. АҚШ-тың саясаты Германияны бөлшектеуге бағыт алды. Оккупациялық өкімшілік қоғамдық дамуға басшылық жасай бастады. Антифашистік комитеттерді таратты. 1945—1946 жылдарда Батыс Германиядағы оккупациялық өкімшілік өз аймақтарында қоғамдық жөне саяси үйымдардың жүмыстарын шектеп отырды. Германия мөселесін шешу үшін қүрылған Одақтық бақылау кеңесінің жүмысы АҚШ-тың оккупациялық өкімшілігінің ықпалында болып, Германияны біріктіру жолында ешқандай шаралар жүргізе ал- мады. Германияны бөлшектеу саясаты күшейе бастады.

Шығыс Германия жеріндегі Кеңес өскери өкімшілігі (СВАГ) басқару мекемелерінің қызметі Ялта жөне Потсдам конференциясы- ның шешімдерін орындау, біртүтас Германияны сақтау үшін күрес жүргізді. Денацификация шараларын Кеңес Одағындағыдай НКВД мен СМЕРМ қызметкерлері жүргізді. Жергілікті неміс басқару мекемелерін қүрып, антифашистік үйымдардың басқаруына бере бастады. 1945 жылдың аяғында кеңес оккупациялық өкімшілігі экономикалық реформа жүргізіп, халық шаруашылығын қалпы- на келтіру, неміс халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін ай- тарлықтай қызмет атқарды. Шығыс Германия жеріндегі өнеркөсіп орындарын национализациялау жүргізіліп, 60 %-ы мемлекеттің меншігіне көшті. 1945—1946 жылдарда аграрлық реформа жүзеге асырылып, 3,3 миллион га жер конфискацияланды. 560 мың шару- аға жер бөлініп берілді.

Шығыс Германия жерінен Кеңес Одағы көптеген өнеркөсіп орындарындағы техникалық мүлікті жөне азық-түлік тауарларын, киім-кешек тасыды. 22 мың вагон тауар мен өнеркөсіп қүралдары, 154 вагон мата мен қымбат терілер, 2 миллион бас мал КСРО-ға жеткізілді. Жалпы 3474 өнеркөсіп орындарын Кеңес Үкіметі демонтаждады. Тек 1947 жылы Кеңес Үкіметі демонтаждауды тоқтатып, репорация төлемін алды. Шығыс Германия жерінде оккупациялық өкімшілік нацистерді жоюға бар күштерін салды. 12 мың нацисті түтқындады. Кеңестік зонада антифашистік демократиялық шаралар жүзеге асырылып, социалистік қоғам қүруға бағыт алды. Германияны біріктіру мөселесі екі мемлекеттің қолында болды. АҚШ пен КСРО мемлекеттері өз ықпалдарындағы неміс жерлерінен айрылғысы келмеді. Бүл соғыстан кейінгі “қырғи-қабақ” соғысқа өкелді.

Герман мәселесінің шешілу жолдары. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында антигитлерлік бірлік елдері — АҚШ, Үлыбритания жөне КСРО басшыларының қатысуымен үш халықаралық конференция өтті. Тегеран жөне Ялта (Қырым) конференциясына АҚШ-тың Президенті Ф. Рузвельт, Үлыбритания Премьер-министрі У. Черчилль жөне КСРО басшысы И. В. Сталин қатысты. Ал Потсдам конференциясына АҚШ президенті Трумэн, Үлыбритания премьер-министрі Этлли жөне КСРО-дан И. В. Сталин қатысты.

Герман мөселесі Тегеран конференциясында қаралды. Конференция 1943 жылы 28 қараша мен 1 желтоқсан аралығында өтті.

Тегеран қаласында өткен  конференцияда У. Черчилль соғыс- тан кейінгі Германияны бөлшектеу керектігін айтты. И. В. Сталин “Бөлшектеу саясаты үлтшылдар мен өш алушыларды көбейтеді, сон- дықтан нацистерді жойып, Германияға біртүтас мемлекет ретінде қа- рауымыз қажет” деді. Ф. Рузвельт Сталиннің ойын қолдап, бүл мөсе- лені кейінге қалдыру керектігін жеткізді. 1944 жылы 15 қаңтарда У. Черчилль Германияны оккупациялық зонаға бөлуді үсынды. 1944 жылы қыркүйек айында Квабек (Конаун) конференциясында Черчилль мен Рузвельт кездесіп, Германияны бөлшектеу туралы АҚШ Қаржы министрі Г. Моргентаудың үсынысын қолдады. Тегеран кон- ференциясынан кейінгі соғыс майданындағы жағдайға қызыл өс- керлерінің жеңісті шабуылдары жаңа өзгерістер өкелді.

1945 жылы 4—11 ақпанда Қырым (Ялта) халықаралық конфе- ренциясында Рузвельт, Черчилль, Сталиннің қатысуымен Герман мөселесі ашық талқыланып, белгілі бір келісімге қол жеткізілді. Бүнда Германияны бөлшектеу туралы өңгіме болған жоқ. И. В. Сталин Герман мөселесінің соғыстан кейінгі Германияны үш оккупациялық зонаға бөліп, демилитиризация (қарусыздандыру), демократияландыру жөне денацификациялау формуласы арқылы шешілуін үсынды. Тарихта Герман мөселесі, “Үш Д” формуласы арқылы шешілуімен белгілі. Германияда нацизм толық жойылуы керек болды. Соғыста бүлініп, қираған экономиканы қалпына кел- тіру де маңызды еді. Яғни, демонополизациялау алдыңғы орынға шықты. Сталин соғыстан кейін Германияның КСРО-ға төлейтін репарация мөлшері туралы үсыныс енгізген еді. Бірақ, американ- ағылшын жағы бүл мөселе туралы ешқандай шешім қабылдамады.

1945 жылы 17 шілде мен 2 тамыз аралығында Потсдам (Германия) халықаралық конференциясында Германия мөселесі бойынша нақ- ты толық, шешім қабылданды. Германия жері мен Берлин қаласы төрт аймаққа бөлінді. Кеңестік аймаққа жердің 40 %-ы, халықтың 30 %-ы жөне өндірістің 33 %-ы, Шығыс Германия қарады. Посдам конференциясында Шығыс Пруссия Кеңес Одағына берілді. Одерға дейінгі Батыс Нейсе Польшаға қайтарылды. Судет облысы Чехос- лавакияға берілді. Батыс Польша мен Судет немістері Германияға көшірілді. 1945 жылы маусымда Герман мөселесін шешу үшін АҚШ, Үлыбритания, Франция жөне КСРО мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлерінің Одақтың бақылау кеңесі (СКС) қүрылды. Олардың қолына Германия жеріндегі үкіметтік билік (ОБК) берілді. Кеңес алдымен неміс соғыс үйымдарын жөне Вермахт өкімшілігін жою туралы декрет қабылдады. Оккупациялық аймақтарда жергілікті басқару мекемелері қүрылды. Орталық бақылау кеңесі Германияны біріктіру ісіне басшылық жасады. Алайда, соғыстан кейінгі Герман мөселесі өз шешімін таба алмады.

Батыс Германиядағы саяси-партиялық жүйенің қалыптасуы. Германияда соғыстан кейін Германия коммунистік партиясы мен Германия социал-демократиялық партиясы ашық түрде өз жүмыстарын бастады. Шығыс Германиядағы ГКП мен ГСДП ара- сында оңшыл топтар Батыс Германия жерінде өз қызметтерін бөлек жүргізді. Батыс Германиядағы ГСДП-ны 10 жыл концлагерде болған Шумахер басқарды. Ганновер қаласында өткен ГСДП-ның съезінде партия шығыс аймақтағы социал-демократтардан бөлініп шығып, капиталистік қоғамды қалпына келтіру үшін күрес жүргізді, сондай-ақ батыс аймақта ГСДП-сын қүрды. Батыс Германия жеріндегі ГСДП мүшелерінің саны 700 мың адамға жетті. Шумахер батыс ай- мақтағы ГКП-мен бірігуден бас тартты.

Батыс Германия жеріндегі оккупациялық зонадағы өкімшілік саяси партиялардың қүрылуына ешқандай кедергі жасамады. Бур- жуазиялық топтар саяси партияларға бірігіп, мемлекеттік дамуды жаңарту үшін күрес жүргізді. Қоғамда қалған христиандық көзқарастарды қалыптастыра отырып, саяси партиялар қүра бастады. Кельн қаласында Аденауэр бастаған алғашқы саяси үйірмелер негізінде 1945 жылы Христиан демократиялық одағы (ХДС) партиясы қүрылды. 1946 жылы Баварияда Христиан өлеуметтік одағы (ХСС) партиясы қүрылды. ХСС партиясы ірі монополияны қолдаған топтардан қүрылды. 1948 жылы либералдық буржуазиялық топтар Еркін демократиялық партиясын (СВДП) қүрды. ХДС, ХСС партиялары 1947 жылы Ален бағдарламасын қабылдап, екі партия христиан-социалистік идеясын қолдады, сөйтіп бір блок қүрды. 1947 жылы Франкфуртна-Майне қаласында “Жүмысшы ынтымақтастығы” деп аталатын іскерлік топтар мен ірі өнеркөсіп иелері Өнеркөсіп федералдық одақ үйымына бірікті. Батыс Германияда үлттық неміс буржуазиясы қалпына келтіріліп, капиталистік қоғамды орнату үшін оккупациялық өкімшіліктермен бірлікте саяси-партиялық жүйе толық жүмыс істей бастады.

ХДС — ХСС партиялық  бірлігінің жүргізіп отырған реформала- рына ГСДП мен ГКП жөне фашистік концлагерлерде болғандардың үйымдары қарсы күресті. Социал-демократтар мен коммунистер Батыс Германия жерінде бір бағытта қызмет жүргізді.

Партиялық-саяси жүйе қалыптасқаннан кейін, Батыс Германия- ның жергілікті Парламентіне (Ландтаг) сайлау өтті. Сайлауда ХДС

—   ХСС блогы 6 неміс жерінде, ал ГСДП 5 неміс жерінде жеңіске жетті. Жергілікті жердегі атқарушы билік өлеуметтік-экономикалық реформалар жүргізді. Әрбір неміс жері өз Конституцияларын қабылдады. 1946 жылы Гессен Ландтагы Конституциясын қабылдады. Өнеркөсіптің алдыңғы салаларына қоғамдық меншік енгізді. Тау-кен, болат қорыту, энергетика жөне темір жолдарды национализациялады. Мүндай шараларға АҚШ-тың оккупациялық өкімшілігі қарсы болғанына қарамастан, қоғамдастыру реформалары жүргізіле берді.

Батыс Германия жерінде қоғамдық үйымдар да қайта қүрыла бастады. 1945 жылы Біріккен неміс көсіподақ үйымы қүрылды. Көсіподақ үйымындағы жүмысшылар елдегі өлеуметтік-экономикалық реформаларды тез жүргізуді талап етті. 1946—1947 жылдары Батыс Германияда ереуілдік қозғалыстар кең етек алып, онда халықты азық-түлікпен үзбей қамтамасыз ету, көсіподақ үйымдары мен өнеркөсіп иелерінің арасында үжымдық келісім жасау, еңбекшілердің көсіподақ үйымдары арқылы өндірісті басқаруға қатыстырылуы сияқты толаптар қойылды. Соғыстан кейін Батыс Германияда болған консерваторлар мен демократтар арасындағы күресте кімнің жеңетіні белгісіз еді.

Потсдам конференциясының шешіміне байланысты Батыс Германия жерінде демонополизация шаралары да жүргізілді. 1945 жылы Бақылау кеңесінің заңына сөйкес, ірі монополиялық бірлес- тіктер таратылды. Олардың ішінде И. Г. Фарбениндустри концерні, ірі банктер, тау-кен өнеркөсіп салалары бар. Нацистермен тығыз байланыста болған Крупп, Фликк, Рехлинттің жеке меншігінде- гі компаниялар төркіленіп, декартелизацияланды. Аграрлық реформа жүргізіліп, ірі жер иелерінің меншіктерін оккупациялық өкімшіліктер алып, шаруаларға бөліп берді. Американдық аймақта шаруаларға 25 мың га жер берілді. Британ аймағында 30 мың га жер алынып, барлығы 40—60 мыңдай қоныстанушыларға жер берілді. Француз аймағында да аграрлық реформа жүргізілді. Батыс Германияда денацификация шаралары толық жүргізілмеді.

1945 жылы 53 мың мемлекеттік қызметкер жүмыстарынан шығарылды. 1071 адамның мемлекеттік қызметке қайтып келуіне тыйым салынды. Кейіннен өртүрлі сылтаулармен жүмыстан шығарылған шенеуніктердің 90 %-ы қайта жүмыстарына орналасты. Тек 1 %- ы ғана жарамсыз деп танылды. Гитлерлік диктатура кезіндегі на- цистік сот жөне прокуратура мекемелерінде қызмет атқарғандардың 85 %-ы денацификациялауға жатты. 1947—1948 жылдары американ аймағында ірі СС үйымымен байланыста болған Ф. Флик, А. Крупп, Г. И. Абске қатысты сот процестері болып, олар өртүрлі мерзімге сотталды. Бірақ, көп кешікпей босатылды. 1950 жылы Флик түрмеден босатылғаннан кейін, өзінің ірі өнеркөсіп концернін қайта басқарды. Батыс Германия жерінде Потсдам шешімдері толық аяғына дейін орындалмады. Американ-ағылышын-француз оккупациялық аймақтарын біріктіруге кірісті. 1947 жылы қаңтарда американ-ағылшын зонасы біріктіріліп, Бизония аймағы қүрылды.

1948 жылы француз зонасы қосылып, біртүтас Тризонии аймағы қүрылып, болашақтағы Батыс Германия мемлекетін қүруға кірісті.

Батыс Германия жерінде оккупациялық өкімшіліктің көмегімен

1946 жылы 20 маусымда ақша реформасы жүргізілді. Ескі ақша 10:1 қатынаста жаңа неміс маркасы шығарылды. 100 рейх маркасы 6,5 жаңа неміс маркасына ауыстырылды. Сөйтіп, рейх маркасы толық жойылды. Ақша реформасы жүргізілгеннен кейін Батыс Германия дүкендерінде азық-түлік көбейіп, жаңа бағамен сатыла бастады. Саудагерлік жойылып, қара базарлар жабылды. Халықтың түрмыс жағдайы жақсара бастады. Соғыстан кейін азық-түлік алуға қойылған норма жойылды.

Батыс зонада біржақты жүргізілген ақша реформасы Шығыс зонаға таратылмады. Бүған жауап ретінде кеңестік зонада неміс маркасы енгізілді. Батыс Берлинде жаңа неміс маркасы кең таратылды. Берлин қаласы Батыс жөне Шығыс болып, екіге бөлінді. Кеңестік оккупациялық бөлік ақша реформасына қарсы шаралар жүргізіп, Шығыс Берлинді бөлді. Темір жол, автомобиль, су жолдары жабылды. АҚШ жөне ағылшын өкімшілігі өуе арқылы қатынасты жалғастырып, Батыс Берлин халқына өуе жолы арқылы 1,5 миллион тонна жүк жеткізді. 1949 жылы мамыр айында кеңес зонасындағы өкімшілік Батыс Берлинге жарияланған қоршауды (блокаданы) алып тастады. Батыс Германия мен Шығыс Германия арасындағы қайшылық тереңдеп, екі неміс мемлекетінің қүрылатындығына ешқандай күмөн болмады.

Герман Федеративтік Республикасының қүрылуы. Батыс Германия болашақ мемлекетті қүру үшін жаңа Конституцияны дайындауға кірісті. Ландтаг уөкілдерінің қатысуымен Парламенттік кеңес қүрылды. Жаңа Конституция жобасы өзірлене бастады. АҚШ жөне ағылшындарға қарасты оккупациялық аймақтың өкімшілігі Конституция жобасын батыстық үлгіде дайындауға көмектесті. Бүл жоба тек қана Батыс Германияға қатысты болды.

1947 жылы 8 мамырда Парламенттік кеңес Герман Федеративтік Республикасының негізгі заңын бекітті. 14 тамызда жаңа Конституция бойынша Парламент сайлауы өтті. ГФР Парламенті Бундестаг деп аталды. Сайлауда ХДС—ХСС блогы 139 мандат, ГСДП 131, Еркін демократиялық партия (СВДП) 52 мандат алды. Жоғарғы палата — Бундестаг жергілікті Ландтаг депутаттарынан қүрылды. 1949 жылы 7 қыркүйекте Герман Федеративтік Республикасы қүрылды. ГФР-дың түңғыш Президенті Еркін демократиялық партиясының мүшесі, тарихшы Т. Хейс болды. Президент 5 жылға сайланды.

1948 жылы 20 қыркүйекте ГФР-дың Премьер-министрлігіне Конрад Адэнауэр тағайындалды.

ГФР-да парламенттік басқару жүйесі енгізіліп, президенттік билік шектелді.

Герман Федеративтік Республикасы экономикасының “ғажайып” дамуы. Әлеуметтік-нарыктык шаруашылык. ГФР-дың экономикалық ішкі саясаты Л. Эрхардтың жаңа либералдық өлеуметтік-нарықтық шаруашылық бағдарламасына бағытталды.