Тарих

Осыдайша,жаппай ашаршылықтың басталуына барлық алғышарттар  қалыптасты.

1932жылғы нан дайындау  науқанының басында дағдарысты  құбылыстар басталды:ОГПУ есептері Орталықты колхоздардың күйреуі,ол жақтан шаруалардың қашуы,астықтың ерте жиналуы,нанды жаппай ұрлау фактілерімен хабардар етті.

1932жылы ақпанда колхозшылар  шаруашылығының 87пайызы ,жеке шарулардың 51,8пайыз малдарынан айырылды.

(«Қазақстандағы ашаршалық  халық қасіреті және тарих  тағылымы»халықаралық ғылыми конференциясы  материалдарының жинағы 78-79бет)

1929-32жылдардағы  ашаршылық қазақтарды жаппай  отырықшыландырудың нәтижесі.

19ғасырдың  соңы мен -20ғасырдың басындағы  жаңа қазақ зиялыларының арасында  отырықшылыққа ауысу туралы пайда  болған идея,қазақ даласындағы  ең шұрайлы жерлерді отарлауға  байланысты шиеленісе түскен  аграрлық дағдарыстың талдау  сараптамаларына,сонымен қатар сол  тұстағы Ресей мен Еуропадағы  саяси пікірлерде басым түскен  ағарту мен жетілдіру көзқарасына  негізделді.Отырықшылдыққа көшудің  нақтылы шаралары туралы зиялылар  арасында қызу талас жүрді,бірақ отырықшыландыру ұзақ және біртіндеп жүретіни  үдеріс ретінде болжам жасалды.

Қазақстанда Кеңес билігі орнағаннан соң,әсіресе  Қазақстан компартиясының басшылығына  Ф.Голощекин келгеннен бастап,жергілікті ұлт өкілдерін отырықшыландыру  жобасы күн тәртібіне батыл шаралардың бірі ретінде қойылды.Маркстік теорияға сәйкес,көшпелі өмір салты кеңестік қоғамның идеалымен қабыспайтыны жайлы  ойлар айтылды.Көшпелі жайылымды  өндіріс пен көшпелі қоғамның рулық құрылымын арасында өзара  бір-біріне тәуелділік бар деген  пікірталас туындады.

Большевиктердің ойынша,отырықшылық өмірге көшпелілердің  экономикалық негізін және қоғамның рулық құрылымын  қирату арқылы немесе екеуін бір мезгілде қирату арқылы келуге болатын еді.Коммунистік  партияның 1928жылғы 15-ші конференциясында Ф.Голощекин ірі байлар мен «жартылай  феодалдарға»қарсы қудалау науқанын беделді ру басшылары мен руларды  алғашқы сатысы ретінде жүргізу  ұсынысымен шықты.

Сөйтіп,отырықшыландыру  идеологиясы қазақтардың дәстүрлі шаруашылық және әлеуметтік тәжірибелерін  ауыстырумен ұштастырылады.Қазақ  «шаруалырының»алға қарай дамуын мал  бағудан егін салуға немесе отырықшы мал шаруашылығына көшу және рулық  құрылымдарды жоюды әкімшілік бағыттау әдісімен жүзеге асыру көзделді.Ұжымдастыру  науқаны және астық,ет дайындау жоспарларын  орындау қажеттігіне қарамастан,қазақ  көшпелілерін отырықшы өмір салтына  көшіру стратегиясы 1929жылы-ақ Қоныстандыру басқармасы әзірлеген шараларда  ауылшаруашылығының кәсіби мамандары-агрономдар мен басқа мамандарының ғылыми негіздеген дәлелдеріне сүйеніп жүзеге асырыла  бастады.Құрғақ дала аймағының биогеографиялық,климаттық  жағдайларында да созылмалы және күтілмеген жұт бола қалғанда,көшпелі  өмірдің келешегі жоқ және ол өнімді әрі тұрақты шаруашылық құру үшін кедергі болады деп саналды.

Отырықшылыққа ауысыудың алғашқы науқанының нәтижесінде  жүз мыңнан аса  көшпелі және жартылай көшпелі отбасылардың біраз бөлігі киіз үйден құрылған «орнығу бекеттерінде»орналастырылды.

Көшпелілердің отырықшылдыққа көшіру науқанына қарағанда,мал  өсірумен айналысатын қазақтар үшін ең ауыр соққы 1931жылы шарықтау шегіне жеткен жаппай ет дайындау науқаны болғанын еске салғанымыз жөн.Егер аштықтан бір миллион үш жүз мыңдай адам немесе республика халқының үштен бірі қырылса,мал басы қырық бес миллионнан сегіз миллионға дейін кеміді.Сөйтіп,отырықшыландыру мал басының күрт азаюы салдарынан мал шаруашылығына қайта орала алмай,түгелдей мемлкеттің көмегіне тәуелді болып қалған босқындардың көшіп-қонуына ұласты.

(«Қазақстандағы  ашаршалық халық қасіреті және  тарих тағылымы»халықаралық ғылыми  конференциясы материалдарының  жинағы 121-123бет)

Ұжымдастыру саясатының салдары

1933жылы партиялық  басшылық ақырында ұжымдастыру саясатының сәтсіз аяқталғанын түсінді.Біріншіден, мемлекеттегі алдыңғы қатарлы озық колхоздардың орнына әлсіз,жұмысы өнбейтін ұжымдар пайда болды.Құрылған колхоздар халықты азық-түлікпен қамтамасыз ете алмады.Әйтпесе Кеңес үкіметі мен коммунистік партия неге 1982 жылы азық-түлік бағдарламасын қабылдады және неліктен ауыл шарушылығын «қайта жасақтауға тырысты»?Екіншіден,шаруалардың көбісі неғұрлым қуатты ,күшті ауылшарушылық мамандарынан айырылды.Кулактарға қарсы күрес кезінде олар тап ретінде  қырғынға ұшырады.Тез  арада нан дайындауды азайту ауылдарды құтқара алмады:миллиондаған адамдар аштық пен эпидемиядан қырылып жатса,миллионы атамекенін тастап,шекара асып кетті.

Алайда,И.Сталин мен Ф.Голощекин және оның төңірегіндегілер өз қателіктерін мойындаған жоқ.Олар сол  мейірімсіз,қатыгез күйінде қалды.Тіпті,барлық кемшілікті шаруалардың мойнына  артып,әлдеқашан өмір сүруін тоқтатқан  ұлттық саяси партиялардан жау іздеді.Бұдан  кейін КСРО мен Қазақстанда жаппай тұтқындау толқыны басталды.Қуғын-сүргін құрығынан ауыл тұрғындары да,зиялы  қауым өкілдері де құтыла алмады.Көп  кешікпей,олар «халық жауы» атанып,түрмелерге жабылды,қасіретті күндерді бастан өткізді.Сөйтсе де,кеңестік билік  колхоз-совхоздарға  В.Ленин,И.Сталин,В.Молотов,Л.Каганович,С.Киров,М.Калинин және т.б есімдерін жаппай беруден жалықпай –ақ қойды.

Кеңестік  билік тарапынан жүргізілген  ұжымдастыру бағыты және оның салдары  Қазақстан халқына ауқымды гуманитарлық апат әкелді. «Социолистік жұмақ»орнату жолындағы орасан зор  құрбандықтар босқа кетті және күтілетін нәтиже бермеді.

Қасіреттің  ауқымдылығы соншалы, оны геноцид  саясаты деуге негіз бар.Мұндай ой-тұжырым жасау Халықаралық  Конвенцияда тіркелген «Геноцид қылмысының алдын алу және оның жазалаулары»деп  аталатын халықаралық құқық ережелеріне  сәйкс келеді.

(«Қазақстандағы  ашаршалық халық қасіреті және  тарих тағылымы»халықаралық ғылыми  конференциясы материалдарының  жинағы Астана -2012:Мемлкет тарихы институты 43-44бет)