XIXғасырдағы Қазақстан мәдениеті

Қарағанды мемлекеттік медицина университеті

Қазақстан тарихы және саяси-әлеуметтік пәндер кафедрасы

 

 

 

 

 

 

СӨЖ

Тақырыбы: «XIXғасырдағы Қазақстан мәдениеті».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                      Орындаған: Кавланов Ш. А.

Тексерген: Абдрахманова К. Ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2010ж

 

Жоспар:

Кіріспе

• XIX ғасырдың бірінші жартысындағы халық ағарту ісі.

Негізгі бөлім

• XIX ғасырдың бірінші жартысындағы орыс ғалымдары мен жазушыларының Қазақстанды зерттеуі.
• Қазақ әдебиеті мен мәдениеті.
• XIX ғасырдың екінші жартысындағы орыс демакратиялық мәдениетінің қазақ зиялыларына әсері.
• Өнер және музыка мәдениеті.

Қорытынды

Пайдаланылған  әдебиеттер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

XIX ғасырдың бірінші жартысындағы  халық ағарту ісі.

Қазақ жерінің Ресей құрамына қосылуының мәдениет саласындағы жағымды жақтары:

- Ағарту саласы кеңейеді.

-Жергілікті халықтың  дәстүрі мен мәдениеті жаңа  сипат алды.

    Өлкедегі жаңа  оқу жүйесінің дамуы Омбы, Орынбор,  Семей, Оралда орысша білім  беретін мектептердің ашылуынан көрініс тапты.

• 1789 жыл –Азиялық училище ашылып, монғол, маньчжур, қытай, парсы т.б. тілдерді оқытты.
• 1813 жыл – Орынборда әскери училище ашылып, ресейлік әкімшілік үшін чиновниктер дайындады.
• 1837 жыл – Орынбор әскери училищесі Сібір кадет корпусы болып қайта құрылды.
• 1844 жыл – осы училище Неплюев кадет корпусы болып қайта құрылды.
• 1831 жыл – 18 қыркүйек –Семейде алғашқы орысша оқытатын училище ашылды.
• 1836 жыл - Өскеменде интернаты бар училище ашылды.
• 1841 жыл – Бөкей Ордасында Жәңгір ханның ұйымдастырылуымен татар, орыс тілінде оқытатын мектеп ашылды.
• 1850 жыл – Орынбор шекаралық комиссиясының жанынан орыс мектебі ашылды.

Ағарту ісінің дамуындағы кемшіліктер:

-Мұғалімдердің жетіспеушілігі.

-Мектеп үйлерінің талапқа сай келмеуі.

-Қаражаттың жетіспеуі.

 

 

 

Орыс  ғалымдары мен жазушыларының  Қазақстанды зерттеуі.

• Қазақ өлкесін кешенді зерттеудің алғашқы бастамасы М.В.Ломоносовтың есімімен байтанысты:

-Өлкенің географиялық  картасын жасауды ұйымдастырды.

-Қазақ тарихы, лингвистика,  экономика, этнография бойынша   ғылыми ізденістер жүргізілуіне жағдай жасады.

• 1769 жыл – П.С.Паллас өлкеге жасалған алғашқы ғылыми экспедицияның бірін басқарып, «Ресей империясының әр түрлі шет аймақтары блйынша саяхат» еңбегін жазды.
• 1769-1772 жылдар – Н.Рычков өлкеде мәліметтер жинастырып, «Капитан Рычковтың 1771ж. Қырғыз- қайсақ даласына саяхатының күнделік жазбалары» еңбегін жазды.(1772ж).
• 1833-1841 жылдар – В.И. Даль Орынбор өлкесіндегі түркі тілдес халықтардың жазбаларын, ауыз әдебиетінің үлгілерін жинастырды. 1839-1840 жылдары Хиуа жорығына қатысып, 1836-1838жылдардағы шаруалар көтерілісінің басшылары И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлына қолдау білдірді. «Бөкей мен Мәулен» повесінде Орынбор өлкесіндегі қазақтардың тұрмысын сипаттады
• 1833 жыл – А.С.Пушкин Орынборда болып, 1773-1775жылдардағы Е.И.Пугачев көтерілісі туралы мәлімет жинақтады. «Пугчев бүлігінің тарихы», «Капитан қызы» щығармалары орыс демакратиялық өкілдерінің қазақ халқының тарихына көңіл аударуын күшейтті. А.С.Пушкин Оралда «Қозы Көрпеш - Баян Сүлу» поэмасын қағазға түсірді.
• 1848-1849 жылдары – Г.С.Карелин Каспий теңізіне,                А. Бутаков Арал теңізіне экспедиция жасады:

-Сырдария өзенінің жағалауларын суретке түсірді.

-Арал теңізі мен   Сырдарияның тереңдігін анықтап,  картада белгіледі.

     Саяхатшылар  Е.П.Ковалевский, Н.А.Северцев, П.И.Небольсин, қазақ жерін типографиялық картаға түсіріп,  табиғи байлықтарын зерттеді. Ғалымдар А.Левшин, Э.Мейер, И.Завалишин қазақ халқының тарихына арнап еңбектер жазды.

• XIX  ғ.  1  жартысында қазақ тарихы туралы көлемді еңбек жазған орыс тарыхшысы- А.Левшин (1799-1879)

    Орыс ғалымдарының Қазақ өлкесін зерттеу жұмысының негізгі қорытындысы А.Левшиннің «Қырғыз - Қайсақтық ордалар мен далаларды суреттеу» атты еңбегі.

 

 

 

Қазақ әдебиеті мен мәдениеті

 

XIX ғасырдың бірінші  жартысында қазақ әдебиетінде екі идеялық ағым қалыптасты:

-Еңбекші бұқара мүддесін білдірушілер.

-Ақсүйектердің мүддесін білдірушілер.

Махамбет Өтемісұлы (1804-1846 ж.ж.) –Батыс Қазақстан обылысының Орал ауданында туды. 20жасында Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайынға тәрбиеші болып, 1824-1829 жылдары Орынборда тұрды. 1829 жылы шаруалар толқуына қатысқаны үшін Махамбет Калмыков түрмесінде отырды.

Ақын өз шығармаларында үстем таптың озбырлығын айыптады. Махамбеттің өлеңдері1836-1838 жылдардағы Бөкей Ордасындағы шаруалар көтерілісінің себептерін, мақсаттарын айқындайды. 1846 жылы 20 қазанда Баймағамбет сұлтанның жендеттерінен қаза тапты.

Шернияз Жарылғасұлы(1807-1867ж.ж.)-Ақтөбе облысы, Ойыл ауданында туды. 1836-1838 жылдардағы Кіші Жайықтағы көтеріліске қатысты. Шернияздың әдебиет саласына қосқан жаңалығы - суырып салма өнерді жетілдіруі.

Шөже Қаржаубайұлы(1808-1895ж.ж)-Көкшетау облысының Қызылту ауданында туып, өскен. Жастай екі көзінен айырылып, ақындық өнері күн көрудің негізі болды. Шөже - ірі эпик ақын, «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының ең көркем нұсқасы оның айтуымен тараған. Ш.Уалиханов Шөженің суырып салма өнерін жоғары бағалады.

• Тілеуке Құлекеұлы (1748-1819ж.)Шал ақын- Көкшетау өңірінде туған. Әкесі Құлеке –Абылай ханның батырларының бірі, анасы-Төле бидің туған қызы. Шал ақынның жыр- дастанында қазақтың шығу тегіне қатысты тарихи аңыздар түгелдей қамтылған.
• Нысанбай Жаманқұлұлы(1812-1871ж.ж.) Кенесары көтерілісіне қатысқан, «Наурызбай Қаншайым» дастанында соғыс жорықтарын жазған.
• Дулат Бабатайұлы(1802-1874ж.ж.)-ақын. Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданында туып- өскен. «Бейшара менің қазағым», «О, Сарарқа, Сарарқа», Ақжайлау мен Сандықтас» өлеңдерінен халықтың ауыр жағдайына күйінішті көрінеді. Ақын бұрынғы хан билігіне қайтып оралуды армандайды. Халық мүддесі және ел тәуелсіздігі жолында күрескен Еспембет биді дәріптейді. 1880 ж. жарық көрген «Өсиет- нама» дастанына патша үкіметі тыйым салды.
• Мұрат Мөңкеұлы (1803-1906ж.ж.) шығармашылығы негізінен Батыс Қазақстанда болған оқиғалармен тығыз байланысты. Ол халықтың өз тәуелсіздігі үшән күресінің жаршысына, ұраншысына айналды. «Үш қиян» өлеңінде патша үкіметінің отарлау жағдайындағы қазақтардың күйінішті өмірін суреттеген. «Қазтуған», «Шалгез» өлеңдері өткегн заманның жырауларының дәстүрін жаңа заман талаптарына сәйкес одан әрі дамытуға жол салған эпикалық үлгілер.
• XIX ғ.1 жартысында халық әншілері мен сазгерлері арасында ерекше көзге түскені-Сегіз Сері.
• 1809 ж. қарсыластары өлтірген Кіші жүздің ханы Жантөре атақты «Шалқыма» күйін шығарған.
• XIX ғ. 1жартысында өмір сүрген Әбіл ақын «Қырық ноғайлық батырлар» атты үлкен эпикалық үлгіні сақтап, кейінгі ұрпаққа қалдырды.
• XIX ғ. Аса үздік сазгер, сыбызғышы - Сармалай(1835-1885ж.ж.ж.) шын есімі Садық. «Қоңыр қаз» күйінде қаздың қайғылы қаңқылынан Қыз Жібек Төлегеннің қазаға ұшырағанын біледі. Сармалай - эпос, аңыз - ертегілердің желісі бойынша тамаша күйлер шығарды. («Нар идірген», «Қоңыр бұқа»). 

Қазақ халқының XVIII-XIX ғ.ғ. музыкалық өмірін зерттеуде орыс ғалымдары мен саяхатшыларының  сіңірген еңбектері маңызды. С.Г. Рыбаков 100-ден астам қазақ әндерін жинады. Этнограф А.А. Ивановский «Қырғыздың халық ақыны Ноғайбай» деген мақаласында қазақтың сазгер әншілері щығармашылығының әлеуметтік мазмұны өткір болатындығын жазды.

 

 

 

XIX ғасырдың  екінші жартысындағы мәдениет.

Орыс демократиялық мәдениетінің қазақ зиялыларына  әсері.

 

• П.П. Семенов Тян - Шанский (1827-1914ж.ж.) Алтайға, Жетісу мен Орта Азияға саяхат жасап, «Ресей. Отанның толық географиялық сипаттамасы» еңбегінің «Қырғыз өлкесі», «Түркістан өлкесі» деген бөлімдерін қазақ өлкесіне арнады.
• Шығыс зерттеушісі, академик  В.В. Радлов(1837-1918ж.ж.) Іле алқабын, Жетісуды зерттеді, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинақтады.
• М. Красовский «Сібір қырғыздарының облысы» еңбегінде қазақ халқының шығу тегіне көңіл бөлді.
• Зерттеуші Л. Мейер «Орынбор ведомствосының Қырғыз даласы» еңбегінде Кіші жүз тарихын статистикалық жағынан сипаттады.
• А.Н. Добромыслов Қазақ жерлерінің Ресей құрамына қосылу дәуірін толық зерттей келе, «Торғай облысы. Тарихи очерк» еңбегін жазды.
• Украин ақыны Т.Г. Шевченко 1847-1857 жылдары Қазақ өлкесінде айдауда болып, щығармаларын қазақ тақырыбына арнады: «Қазақ шаңырағы», «Атқа мінген қазақ», Байғұстар» суреттері және «менің ойларым» өлеңі.
• XIX ғ. аяғында В.Вельмянов- Зернов «XV-XVI ғ.ғ. Қазақ хандығы және XVIII ғасыр ортасындағы Кіші жүз тарихы» еңбегін жазды.

       Қазақ  тарихын зерттеуді ғылыми жолға  қоюда 1845 жылы ашылған орыс  географиялық қоғамының Орынбордағы,  Омбыдағы, Семейдегі бөлімдері үлкен  орын алды. XIX ғасырда қазақ баспасөзінің  қызметі басталды: 1870 жылы  28 наурызда «Туркістан уәлаяты» газеті шықты.

      Қазақ  зиялылары:

Шоқан Уалиханов - географ, саяхатшы, ойшыл, тарихшы, этнограф, суретші.

   Шоқан (Мұхаммед Қанапия) -1835жылы қарашада Құсмұрын бекінісінде туып, Сырымбетте өсті. Әкесі Шыңғыс -Абылай ханның немересі. Оның жетіліп, сана -сезімінің ерте оянуына әжесі Айғаным әсер етті. 1847  жылы күзде 12 жасында Омбыдағы Сібір кадет корпусына оқуға түсіп, 1853 жылы  18 жасында бітіріп, корнет деген офицерлік атақ алды. Кадет корпусында Г.Н. Потанинмен танысып, дос болады. Шоқанның орыс ғалымы И.Н. Березинмен, ұстазы Н.Ф. Костылецкимен байланыста болуы, оның ғылыми бағытын дұрыс анықтауына себеп болды. Ол Пушкин мен Лермонтовтың және Батыс Еуропа жазушыларының шығармаларымен таныс болды.

Шоқан ғылымға бейімделіп, шығармашылық еңбек жолын бастады:

• 1855 жыл – генерал Гасфорт сапарына қатысып, Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Іле Алатауында болып, аңыз -өлеңдерді жинады.
• 1856 жыл – Ыстықкөлде топографиялық суретке түсіріп, Семенов Тян Шанскиймен Құлжаға барды.
• 1857 жыл – Алатау қырғыздарына барып, қырғыз эпосы «Манасты» жазып алды. 22 жасында Орыс геграфиялық қоғамына толық мүше болып қабылданды.
• 1858-1859 жылдар өзін әлемге әйгілі еткен Қашғар саяхатына барды: (Марко Поло мен Иезуит Гоестен кейін бұл елге тұңғыш барған).
• Осы сапары туралы «1858-1859» жылдардағы алты шаһар немесе Қытай провинциясының шығысындағы алты қала жағдайы» еңбегін жазып, 1865 жылы бұл еңбек ағылшын тіліне аударылды.
• 1859-1861 жылдар  - Петербургте болып, орыс мәдениетінің алдыңғы қатарлы өкілдерімен араласты. Орыс жазушысы Ф.М.Достоевскиймен алғаш 1854 жылы Омбыда танысып, Семейде, Петербургте қайта кездеседі.1861 жылдан кейінгі кезеңдері бұрынғы бағытынан өзгере бастаған Ф.М.Достоевскийдің көзқарасына Шоқан сын көзбен қарай бастады.
• 1860 жыл - Петербургте ержүрек жиһанкез және Орта Азия халықтарыөмірін өзгертуші ретінде құрметтеліп, орденмен марапатталды.
• 1861 жыл – ауруға шалдығып, ауылына қайтады.

Омбыда қазақтың сот  реформасындағы мәселелермен айналысып, «Даладағы мұсылмандық туралы», «Кқшпелі қырғыздар туралы», «Сот реформасы  туралы» еңбектерін жазды.

1862 жыл-Атбасар округінің  аға сұлтаны болуға кандидатурасын  ұсынып, сайлауға қатысады. Бірақ  қабылданбайды.

• 1864 жыл – Шоқан генерал Черняевтің әскери экспедициясы құрамында Әулиеата бекінісін алуға қатысады.

Генералдың әділетсіз істеріне наразы болып, 1864 жылдың  маусымында Верныйға қайтады.

• 1865 жыл – «Қытайдағы дүнгендер көтерілісі» деген ақырғы еңбегі жарияланды.

1865жылы сәуірде Алтынемел  жотасы етегіндегі Көшен тоғаны  деген жерде сұлтан Тезектің  ауылында қайтыс болды.

Ыбырай  Алтынсаринұлы (1841-1889ж.ж.)-ағартушы –педагог, қоғам қайраткері, ғалым этнограф, жазушы.

1844 жылы әкесі қайтыс  болып, атасы Балғожа биден тәрбие алған.

• 1857 жыл – Орынбор шекаралық комиссиясы жанындағы мектепті (1850ж. Түскен) алтын медальмен бітірді.