XIXғасырдағы Қазақстан мәдениеті

     Орынбор  шекаралық комиссиясының төрағасы, шығыстану ғылымының өкілі В.В.  Григорьевпен жақын танысып, кітапханасын  пайдаланды.

• 1857 жыл – атасы Балғожа бидің хатшы -тілмашы болды.
• 1864 жылғы 8 қаңтар-Ыбырайдың басшылығымен Торғайда қазақ балаларына арналған мектеп ашылды.

Жаңа мектеп ашуға  қаржы жинауда, мұғалімдермен қамтамасыз етуде Ыбырайдың педагогикалық  көзқарастары қалыптасты. 1867-1868 жылдардағы реформалардағы отаршылдық өзгерістерді алғашқыда пайдалы іс деп қарап, кейі патша үкіметінің отаршылдық аграрлық саясатын әшкереледі.

• 1879 жыл – Торғай облысындағы мектептердің инспекторлығына қызметке тағайындалды.

     Ыбырайдың терең із қалдырған жарқын істерінің бірі-қолөнершілік, ауылшаруашылық мектептерді ұйымдастыруы. Ол өсиетінде өзіне қарасты жерді Торғайдағы ауыл шаруашылық мектептің қарамағына қалдырған. Ыбырай қазақ өлкесінде қыздарға білім берудің негізін салушы:

• 1887 жыл – Ырғызда қыздарға арналған мектеп -интернат ұйымдастырды.
• 1890-1896 жылдар – орыс -қазақ қыздар училищелері Торғайда, Қостанайда, Ақтөбеде ашылып, барлығы  211 қыз, соның 70-і  қазақ қызы оқыған.

       Ыбырай  педагог-ғалымдар Ушинскийдің, Тихомировтың, Бунаковтың, Фармаковскийдің және ұлы жазушы Л.Н. Толстойдың педагогикалық мұрасын пайдаланып, екі оқу құралын жазды:

1. «Қырғыз хрестоматиясы»(1879ж).
2. «Қырғыздардыорыс тіліне үйретуге негізгі басшылық».

Орыс алфавитінде құрастырылған  оқу құралы араб графикасын ығыстырды.

Миссионерлік қозғалыстың  рухтандырушысы Н.И.Ильминскиймен тығыз  байланыста болуы осылайша оқулық  жазуында әсер етті.

 

Өнер  және музыка мәдениеті

Прогресшіл бағыттағы  орыс суретшілері қазақ халқының тұрмысы мен табиғатын бейнелеуде зор үлес қосты.

    В.Верещагиннің «Лепсі алқабын қоршаған таулар» картинасы қазақ жерінің сұлулығын көрсетеді.

• Н.Хлудовтың өнері негізінен Қазақ тақырыбына арналған. «Мал айдау», «Отынға бару» шығармаларында қазақ елі аса сүйіспеншілікпен бейнеленген.

Жергілікті шеберлер мен зергерлер дайындаған бұйымдар Петропавлдағы, Көкшетаудағы, Нижний Новгородтағы көрмелерде көрсетілді.

• 1868 жыл – Париждегі дүниежүзілік көрмеде қазақ зергерлік бұйымдары мен ұлттық киімдері қойылды. 1872 жыл – Мәскеу көрмесінде қазақ музыка аспаптары көрсетілді.
• XIX ғасырдың екінші жартысы халық сазгерлері мен классикалық сипатта қалыптаса бастаған музыка өнерінің негізі қаланған кез.

Құрманғазы  Сағырбайұлы (1818-1889ж.ж.)- күйші, сазгер, аспапты музыканың классигі. Туған жері- Бөкей ордасының Жиделі деген жері. Алғашқы ұстазы -Ханбазар, алғашқы күйшісі- Ұзақ. Құрманғазының бүкіл өмірі мен шығармашылығы әлеуметтік әділетсіздік пен озбырлыққа қарсы күрес жолында өтті. Алғашқы күйлерінің бірі  «Кішкентай» Исатайға арналды.

     Үстем тап өкілдерінің жаласымен Орал, Орынбор абақтысында отырып, Иркутск түрмесінде қамалды. 1880 жылдардың аяғында күйші Астрахань маңындағы Сахмаға қоныс аударды. Құрманғазының 60-тан астам күйлері сақталған. Шәкірттері Дина, Ерғали Есенжанұлы, Меңдіғали Сүлейменұлы, Сүгірәлі, Көкбала, Шора т.б.

    Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1862ж.ж.)-шертпе күйдің негізін қалаушылардың бірі. 40-тан астам күй шығарғанлирик сазгер. «Саржайлау», «Былқылдақ», «Балбырауын», «Сал қоңыр», «Алшағыр» күйлерінде негізінен өмір тартысы, сүлулыққа құштарлық байқалады. «Бестөре» күйінде әлеуметтік теңсіздікке қарсы әуен көрсетіп, күміс медальға ие болды.

 

Дәулеткерей Шығайұлы (1815-1862ж.ж.)- күйші, сазгер, домбыра өнеріндегі лирикалық бағыттың негізін салушы. Күйші көзқарасын қалыптастыруда 1836-1838 жылғы көтеріліс әсері мол. Дәулеткерей Бөкей ордасын басқару жөніндегі Уақытша  Кеңестің төрағасы Г.В.Ващенконың көмегімен сұлтан болып сайланды. Сазгердің орыс зиялыларына жақын болуы, Орынбор, Мәскеу, Петербургке барып, мәдени мұралармен танысуы оның талантын ұштай түсті. Орыс музыкасының әскери марш әскерімен шығарған күйлері: «Ващенко», «Қос ішек», «Топан», «Қоңыр». Тұрмыстық саланы бейнелейтін күйлері: «Желдірме», «Қосалқа», «Ақбала қыз», «Тартыс», «Ысқырма», «Құдаша», «Жігер» т.б.

   Сазгердің 40-қа жуық күйлері сақталған. Төре күйлерінің атасы атанған.

    Біржан Қожағұлұлы (1834-1897ж.ж.) –сазге , әінші, ақын. 20 жастан ән шығара бастаған. 1865 жылы Абаймен кездесуі оның сазгерлік, әншілік, ақындық өнерінің дамуына әсер етті. Біржан патриархалдық-феодалдық қоғамның озбырлығына қарсы тұрды (Жанбота өлеңі). Біржанның Сарамен айтысы оның суырып салма ақындық талантын елге танытты.

    40-қа жуық әндері бізге жетті. Шоқтығы биік туындылары -     «Ғашығым», «Біржан сал», «Айтбай». Біржан мектебінен тәлім алған дарындылар  - Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ.

   Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929ж.ж.)- сазгер, әнші. 1851 жылы Петропавлда орысша оқып, гармоньда, скрипкада ойнауды үйренді. «Кел балалар, оқылық» өлеңіне ән шығарды. Шоқанмен бірге жүріп, Абайға өлең арнады. 1852  жылы Омбыға келіп, 1854 жылы орыс мектебіне түседі. Желтоқсаншылар мен петрашевшілер тарихы оның әлеуметтік  көзқарасының қалыптасуына әсер етеді. 1856 жылы ауылына қайтып, дауларға араласады. Баянауыл дуанының аға сұлтаны Мұса мен інісі Мұстафа Шорманұлдары Байжанның балалары өздерімен аттас болмасын деп, Мұсаны -«Жаяу», інісі Мұстафаны -«Жалаң аяқ» атандырды. 1860 жылы өз еркімен  әскерге алынды. Генерал М.Г.Черняев тобының құрамында Шымкент, Әулиеата жорықтарына қатысты.

Өзін қуғынға ұшыратқандарға шағымданып, қолдау таба алмай, жиһан  кезіп кетеді: Польша, Латвиядаболып, Қазанда тұрақтайды.

      Жаяу  Мұса  ақын публицист.

     Өзі шығарған 70-ке жуық әннің сөздерін өзі  жазған: «Ақсиса», «Хаулау», «Шорманұлына»,  «Толғау», «Баянауыл», «Сұршақыз» т.б.

     Ақан сері (Ақжігіт) Қорамсаұлы (1843-1913ж.ж.)-сазгер, күйші. 16-17 жасынан өнер жолына түскен. Оның шығармашылық қалыптасуына негіз болған қазақтың халық музыкасы және орыс шаруалары, қала тұрғындарының әндері. Ақан сері 1905-1907 жылдардағы Ресей ревалюциясының лебімен сықақ өлеңдер шығарды: «Шоғырмаққа», «Сұрағанға», «Смағұлға», Сазгердің «Маң маң кер», «Сырымбет», «Балқадиша» әндері халықтық музыка мәдениетінде ерекше орын алады. Ақан серінің жақын серіктері- Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Естай,. Ақынның 40-тан астам әндері бізге жетті.

  Ықылас Дүкенұлы (1843-1916ж.ж.)-күйші,  қобызшы, сазгер. Аса белгілі туындылары «Ықыластың күйі» мен «Қоңыр күй». Эпикалық аңыздарнегізінде шығарған күйлері «Қорқыт күйі», «Қамбар күйі», «Қазан күйі».

Патша шенеуниктері мен  байларды келекелеген  «Жарым патша», «Бес төре» күйлерін шығарған. Баласы Жүсіпбек оның «Қорқыт» күйін кеңінен  насихаттап, кейінгі ұрпаққа жеткізді.

   Мұхит Мералыұлы (1841-1918ж.ж.)-сазгер, әнші. Оның шығармашылығы лирикалық жанрдан тұрады. «Бала Ораз» әні ғашықтық туралы.

 

 

 

 

Халық ағарту ісінің дамуы

Қазақ өлкесінде халыққа  білім берудің басты бағыттары  1867-1868 жылдардағы уақытша Ережелерде анықталды. Ағарту ісінің дамуына қатысты  қазақтарға өз еріктерімен қаржы  жинауға құқық берілді. Орыс қазақ мектептерін көбейту қажеттілігінің себептері:

-Отаршылдық басқару жүйесіне тілмаштар даярлау.

-Шаруашылық және чиновниктік қызметкерлердің жетіспеуі.

      1861 жылы  Троицкіде, Орынбор бекінісінде,  Қазалыдағы №1 фортта орыс  қазақ мектептері ашылды. Қазаақ жастарын орыс мектептерінде оқытуда патша үкіметінің мақсаты тек сауат ашу емес, отаршылдық пиғылын іске асыру болды. 1867 жылғы Орынбор губернаторы Крыжановскийдің  «Ресейдің шығыс бөлігінде мұсылмандықпен күресу жөніндегі шаралар» исламдық мектептерге шек қоюға бағытталды.

• 1870 жылғы 26 наурыз «Бұратана» халықтар арасында сауаттылықты ашу туралы арнайы ережеге сәйкес мешіттердің жанында ашылған мектептерде орыс тілін оқыту міндетті деп танылды.

Ірі медреселерде оқытылатын пәндер:

Фараиз - мүлікті мүраға қалдыру және бөлу туралы заң.

Хикмет - тарих, филасофия, жартылыстғылымдарының энциклопедиясы.

Наху - араб тілінің грамматикасы.

Акаид - догматика.

Монтық - логика.

Арифметика.

Орыс тілі.

Шыңжаңнан Жетісуға ұйғырлар мен дүнгедердің көптеп келуі «Түземдік» мектептердің көбірек ашылуына әсер етті. 1876 жылы Ташкентте сауат ашу мақсатында арнайы комиссия ұйымдастырылып, елдің оңтүстігінде бірқатар жұмыстар атқарылды.

1897 жылы санақ бойынша  өлке халқының сауаты барлары  -8,1%. 1898-1914 жыл арасында бастауыш мектеп -730-дан -   1988-ге, оқушылар 29,1 мыңнан -101 мыңға көбейді. өлке байлығын игеру қажеттілігі инженер техникалық мамандарды даярлауды талап етті, бірақ арнайы техникалық оқу орны болмады.

Мемлекет тарапынан  жұмсалатын қаражат жеткіліксіз болды. Торғай облысында – 19,5 тиын, Жетісу облысында – 5,5 тиын.

• XIX ғ.  II жартысында қазақ өлкесіндегі ірі ғылыми -зерттеу орталығы - Орынбор.
• 1872 жыл – Омбыда, 1879 Ташкентте мұғалімдер институты ашылды.
• 1883 жыл – Орскіде тұңғыш қазақ мұғалімдік мектебі ашылды. 1868 жылы Түркістанда, 1878 жылы Семейде құрылған статистикалық комитеттер ғылым мен білімнің,  сауаттылықтың негіздерін таратуда белгілі рөл атқарды.
• 1883 жыл – Семейде 260кітап қоры бар қоғамдық кітапхана ашылды.

-Өлкедегі ағарту ісінің артта қалу себептері:

-Мұғалімдердің жетіспеушілігі.

-Қаражаттың аздығы.

-Оқу ісін ұйымдастырудағы  олқылықтар.

-Мектептердің, оұулықтардың  жетіспеуі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Х. К. Ермуханова Казахстан тарихы . Алматы 2006
2. А.К. Акышев, М.Х.Асылбеков. Казахстан тарихы очерктер. Алматы 2004.
3. Қазақстан тарихы. Очерктер- Алматы, 1994
4. Күзембайұлы.  Қазақстан тарихы. - Алматы, 1999
5. Ырыспайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы.- Алматы, 2000
6. Қазақстан тарихы. Д.Бабаев.  Алматы «Рауан» 1996.