XVI ғасырдың соңы -XVIII ғасырдың басындағы қазақ-орыс қатынастары

Қазақ жерін отарлау саясатын пәрменді түрде Орынбор губерниясының  бірінші губернаторы И.И. Неплюев  жүргізді. Мұны дәлелдейтін құжаттар да жеткілікті. Мысалы, 1742 жылы 19 қазанда ол қазақтарға Жайық өзені маң-ында көшіп-қонуға тыйым салу туралы жарлық шығарады. Онда мынадай ескертулер жазылған: «Жарлықта көрсетілгендей барлық қырғыз-қайсақ хан-дарына, сұлтандарға, старшындар мен барлық халықтарға жар салам, бұдан былай осы жарлықты алғаннан кейін қамал маңында және Жайық езенінің арғы бетіне көшіп-қонуға тыйым салынады. Егер ол бұзылатын болса, онда қатаң жаза қолданылады».Жайық бойында орналасқан казак әскеріне бер-ген бұйрығы туралы Орынбор губернаторы И.И. Неплюевтің Сыртқы істер коллегиясына берген хабарламасында: «Қазактардың Жайықтың ішкі жағын-да көшіп-қонбауы үшін Жайықтың сол жағалауындағы даланы түгел өртеп жіберу керек» делінген. Онда Жайық казак әскерінің Гурьев комендантына арнайы тапсырма беріліп, қазақтардың шапқыншылығынан сақтандыра оты-рып, Жайықтың арғы бетін күз айларында Каспий теңізіне дейінгі аралықты түгелімен өртеп жіберуі тапсырылғаны туралы айтылған

XVIII ғасырдағы 30-жылдардың  аяғы мен 40-жылдың басында жоңғарлар  Орта жүздің Тобыл мен Есіл  бойы аймағына басып кіріп,  қазақтарға үлкен шығын келтіреді.  1742 жылы 20 мамырда Ресей үкіметі алғаш рет қазақтарды жоңғарлардан қорғау жөнінде арнайы шешім қабылдады. Бұл қадам да Ресейдің стратегиялық жоспарымен байланысты еді.Жоңғар қонтайшысы Қалдан Серен қазақтардың Жоңғар хандығына тәуелділігін талап етті. 1742 жылы 2 қыркүйекте И. Неплюев Қалдан Серенге хат жолдап, онда жоңғарлардың қазақтарға шапқыншылық жасауына жол бермейтіндігі айтылады. Сондай-ақ тұтқындағы қазақтар мен Абылай сұлтанды босатуын талап етеді

Қазақ халқының тарихына үлкен  өзгерістер енгізген Әбілқайыр хан 1748 жылы 11 тамызда 56 жасында қаза табады. Оны қазақтардың Ресейдің боданы болуына қарсы саяси күштерге жетекшілік жасаған Барақ сұлтаны өлтіреді. 1748 жылы 2 қазанда Әбілқайыр ханның орнына Кіші жүз ханы болып оның үлкен ұлы Нұралы тағайындалды.

Қазақ халқының мемлекеттік  тәуелсіздігінен айырылуы «Сібір қырғыздары туралы Жарғы» мен «Орынбор қырғыздары туралы Жарғы» - Орта және Кіші жүздеп хандық биліктің жойылуы 

XVIII ғасырдың 80-жылдарында Сырым Датұлы бастаған  көтеріліс барысында Орынбор  губернаторы О. Игельстром Кіші  жүздеп хандық билікті жоюға  әрекеттер жасаған еді. Ол «Игельстром реформасы» деген атқа ие болған болатын.Бірақ ол жүзеге асырылмай қалды. Бұл саясат XIX ғасырдың 20-жылдары қолға алынып, өз нәтижелерін бере бастады. Сонымен қазақ жерін әкімшілік реформалаудың жаңа үлгісі Ресейдің әкімшілік-саяси басқару жүйесіне сай жасалынды.Реформа Орта жүзден басталды.Сібір генерал-губернаторы М. Сперанскийдің басшылығымен «Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы Жарғы» жасалып, ол 1822 жылы қабылданады. (Орыс әкімшілігі сол кезде қазақтарды қырғыздар, ал қырғыздарды қара қырғыздар деп атаған еді.) Бұл реформа бойынша Сібір екі бөлікке - Шығыс және Батыс беліктерге бөлінді.Шығыс бөлігінің басқармасы Иркутскіде, ал батыс бөлігінің орталығы Тобольскіде, ал 1839 жылдан бастап Омбыда орналасты. Батыс Сібір бөлігіне Тобыл, Томск, Омбы облыстары және Орта жүз бен ¥лы жүздің бір бөліп енді. Батыс бөлік «Сібір қыр-ғыздарының облысы» деген атқа ие болды

Жарғы бойынша «Сібір қазақтарының облысы» әкімшілік тұрғыда округ -болыс- ауыл жүйесі бойынша бөлінді.Округке 15-20 болыс, болысқа 10-12 ауыл, ауылға 50-70 шаңырақ (үйлер) кірді.Округ басшылығында округтық приказдар болды.Округтық приказдарды қазақтар дуан деп атаған.Округ-тарды  формальді түрде аға сұлтан басқарды.Болыс  басшылығында болыс сұлтаны тұрды, олар округтық приказға бағынды.Ауылды ағаман басқарды.Ағамандарды үш жылда  бір рет ауыл тұрғындары сайлап, оны округтық при-каз бекітті.Болыстар сұлтанға бағынды.Хандық билік толығымен  жойылды.

Реформада сот жүйесінде  де үлкен өзгерістер болды.Онда Қазақ  жеріне Ресей заңдарын енгізуді мақсат тұтты.Дәстүрлі билер соты тек ру арасын-дағы, ауыл ішіндеп дауларды шешу үшін ғана сақталынды.Қылмыстықтар, мысалы, Отанға опасыздық жасау, кісі өлтіру, ұрлық, билікке бағынбау т.б.империялық заңның негізінде шешілді.

«Сібір қырғыздары туралы Жарғыда» Сібір қазақтары көшпелі біратана-ларға жатады, сондықтан олармен құқықтары теңестіріледі деп атап көрсетілген.«Желілер бойындағы қазақтардың қазіргі жағдайы әртүрлі, олар бо-лыстарға, болыстар ауылға бөлінген, кейбірі қазіргі атауларын сақтап қал-ған». Одан әрі былай делінген: «Олар болыстық басқару ыңғайлы болуы үшін округтерге қосылған. Округтер көбіне бұрыннан қалыптасқан бір рудан және көрші болыстардан құралады.Әр округтің өзіне белгіленіл берілген жері бар және оған басқа округтың адамы жергілікті басшылықтың рұқсат-ынсыз өте алмайды».

«Басқару құрамы» бөлімінде мыналар анықталып берілген: «Ауылды старшындар басқарады. Болысты сұлтандар басқарды.Ауыл мен болыстағы сот мәселелерін талқылауда ауыл ақсақалдары мен билер ез билігін сақтайды.Бүкіл округті басқару үшін болыстар аға сұлтанды сайлайды.Әрбір округте округпк приказдар ашылған». Ал «Сайлау тәртібі» белімінде: ауылды бас-қару үшін ағаманды қазақтардың өздері сайлайтын болған және оны округтік приказ бекіткен. Ағамандарды сайлау әр үш жылда өтіп отырған, бір ағаман бірнеше рет қатарынан сайлана алады.Ағамандарды сайлау ауылдық жер-лерде ауызша өткізілетін.Көпшілік дауысты олар өздері шешті.Сұлтан лау-азымы мұрагерлік жолмен жүргізілді.Аға сұлтанды тек сұлтандар ғана сай-ласа, ал приказ заседательдерін билер мен ағамандар сайлады.Осының барлығын облыс басшысы бекітті. Аға сұлтан үш жылға сайланатын, заседа-тель екі жылға сайланады», - деп, сайлау тәртіптері белгіленген. Сондай-ақ Жарғыда: «Аға сұлтан - земство шенеунігі. Ол сайланғаннан кейін жергілікті әкімшілікті басқару үшін Ресей үкіметінің атынан оған өкілеттілік беріледі.Барлық жұмысты ол округтік приказ арқылы жүргізеді» делінген.

Жарғы бойынша қазақ халқы  ұшін «салық пен міндеткерлік» мөлшері  де белгіленді: «Жасақ малмен өтеледі, жүз бастан біреу алынады. Салық қазақ-тардан болыс бойынша жиылады.Салық жинау жылына бір рет жазды күні жүргізіледі».Жарғыдағы тағы бір маңызды мәселе, ол «Медициналық бөлімнің» енгізілуі болды.Әрбір округке екі емдеуші, тұрақты аурухана бөлінетін болды.«Діни және халық ағарту бөлімі ережесінде» білім беру жүйесін қалыптастыру бағыттары айқындалды.

«Сібір қырғыздары туралы Жарғы» қабылдау хандық билікті жоюды  және Орта жүздің Ресей империясының құрамына толығымен енгенін білдіреді.

1824 жылы 8 ақпанда патша  өкіметінің жарлығымен бірінші  Қарқаралы ок-ругтық приказы бекітіледі. Оның басшылығына аға сұлтан, подполковник Тұрсын Шыңғысов отырды.Сол жылы Көкшетау округтық приказы құрылды.Бұл приказдар патша өкіметінің Қазақжерін отарлаудағы маңызды әкімшілік ресурсқа айналды.1832 жылы Ақмола округтік приказы ашылды.Жер таң-дауда подполковник Ф.И.Шубин экспедициясы мұқият тексергеннен кейін Қараөткел аймағында Есіл өзенінің оң жағалауына Ақмола бекінісін салу ұшін таңдап алды.Бұл Орта жүздің ірі руларының қоныстарының, жалпы қазақ жерінің орталығы ретінде өте ұтымды стратегиялық орын еді.

Ақмола округтық приказы  Қазақ жеріне ілгерпей енудің мүмкіндіктерін кең-ейтті.1851 жылы мұнда Қазақ жеріндегі  Ресейдің 1200 солдаты мен офи-церлері  орналастырылып, ең ірі әскери орталыққа  айналды.

1824 жылы Ресей үкіметі  «Орынбор қырғыздары туралы Жарғы»  қабыл-дады.Ол Орынбор генерал-губернаторы  П. Эссеннің басшылығымен жа-салды.Орта  жүздегі сияқты енді Кіші жұзде  де хандық билік жойылды Кіші  жүзді басқару Орынбордағы Шекаралық  комиссиясы ар-қылы жүзеге асырылды.Жарғы  бойынша Кіші жүз үш бөлікке  белінді.Бұл бөліктерді Орынбор  губернаторы тағайындайтын сұлтандар  басқаратын болды.Бұл бөліктер  дистанцияларға бөлінді.Дистанция  дегеніміз бекіністер аралығындағы  жерлер болатын.Дистанциялар ауылдарға  бөлінді.Дистан-цияларды дистанция  бастығы басқарды, ал ауылдарды  ағамандар басқар-ды.Осының барлығын  шекара комиссиясы тағайындап  отырды.Орынбор қазақтары үшін  сайлау жүйесі енпзілмеді.Сондай-ақ  Кіші жүзде әскери бекі-ністер  бойындағы қазақтар үшін арнайы  қамқоршы қызметі тағайындалды.Сот  жүйесі «Сібір қырғыздары туралы  Жарғыдағы» ережелер сияқты жүргізілді.Ауыр  қылмыстық істер әскери соттар  мен шекаралық комиссия-ның құзырында  болды.Ал маңызы төмен істерді  жергілікті билер соты қарайтын  болды.Сейтіп Кіші жүздеп хандық  билік те жойылды.

Кіші жүз бен Орта жүздің соңғы хандарының тағдыры мынадай  болды.1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан  кейін, Орта жұздегі хандық билікке  оның баласы Уәли тағайындалды.Ол хандық билікке келгеннен кейін Абы-лай  хан саясатын жалғастыруды көздеп, Қытай үкіметімен байланыс орна-туға әрекеттер жасайды.Сол себепті  патша үкіметі Уәли ханның билігін  әлсірету үшін Орта жүзге Бөкей ханды  екінші хан етіп тағайындайды.Бірақ, ол 1817 жылы қайтыс болады Көп ұзамай 1819 жылы Уәли хан да қайтыс болған.Осыдан кейін Орта жүзде хан тағайындалмайды.

Кіші жүзде Әбілқайырдың баласы Айшуақтан кейін 1809 жылы хан  тағына Шерғазы тағайындалады.Бұл  шешімге наразы болған Кіші жүз ағамандары Арынғазыны хан етіп сайлайды.Бірақ 1821 жылы Арынғазы Петерборға шақырылып, сонда біраз ұсталғаннан кейін оны Калугаға жер аударды.1830 жылы ол сол жақта қайтыс болған.Ал Шерғазы хан болса «Орынбор қырғыздары туралы Жарғы» бойынша Кіші жүзде хандық билік жойылғаннан кейін Орынборға шақырылып, сонда тұрақтап қалады.

1867-1868 жылдардағы әкімшілік-аумақтық реформалар

Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы реформа патшалық Ресейдің отаршылдық саясатының маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Өйткені, ол әкімшілік құрылыс, жер қатынастары, сот құрылысы, халыққа білім беру, дін мәселесі сияқты қазақ қоғамының шешуші салаларының бәрін қамтыған болатын.

Қазақстанға әкімшілік басқару  жүйесін енгізудегі патша үкіметінің алдына қойған басты мақсаты аймақтағы  отаршылдық саясатын күшейту болды. Осыған орай, 1867 жылы 11 шілдеде патша жарлығымен империя құрамында Түркістан генерал-губернаторлығы құрылса, ал 1868 жылы Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтары құрылды. Реформаның ең басты және негізгі міндеті – "қазақ даласын Ресейдің басқа бөліктерімен бірте-бірте қосып жіберу" үшін Ресейге бағынышты халықтарды бір басқару жүйесінің құрамына біріктіру. Сөйтіп, жергілікті ақсүйектерді биліктен ысырып тастап, ру басшыларын әлсіретіп, ойға алған іс-шараларды оңтайлы жолмен оңай әрі тез жүзеге асырып отыру. Жалпы алғанда, реформалар патшалық үкіметтің қазақ даласының жергілікті тұрғындарын және аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану үшін орыс капиталына анағұрлым тиімді жағдай қалыптастыру әрекетінен туған еді.

Экономикалық шаралар  негізінде қазақтардың қыстауы  мен жайлаулық жерлерін мемлекет меншігіне кесіп, казак әскери бөлімдері  мен орыс шаруаларын орналастыру  үшін "артық" жер  мөлшерін анықтау ісіне экспедициялар жабдықталды. Мұның өзі қазақ жерін пайдалануынан алып, барша қазақтың жерін Ресейдің мемлекеттік меншігі деп жария ету арқылы Қазақстанның империя отарына айналғандығын дүниеге паш ету болды. Патша үкіметінің 1886 жылғы Түркістан туралы ережесі және 1891 жылғы Далалық облыстарды басқару туралы Ережесі сол орыс билігін одан ары нығайтып, қазақ даласындағы отарлық езгі мен қанаудың күшеюін тереңдете түсті.

1867-1868 жж. реформа арқылы патша өкіметі қазақ даласын толық отарлауға тырысты. Сондықтан да Қазақстан аумағы облыстарға бөлініп, ал облыстар әкімшілік орталықтарына, қазақ даласымен байланыссыз жататын әр түрлі генерал-губернаторлықтарға бөлшектенеді. Мысалы, Торғай мен Орал облыстары – Орынбор; Ақмола және Семей облыстары – Батыс Сібір; Жетісу мен Сырдария – Түркістан генерал-губернаторлықтарының құрамына кірді. Бұрынғы ішкі Бөкей хандығының аумағы уақытша Торғай облыстық басқармасына бағынышты болып қалғанымен, ол ұзаққа созылмай, 1872 жылдан бастап Астрахань губерниясының құрамына кірді. Ал Маңғыстау түбегінің аумағы 1870 ж. қазақтардың көтерілісіне байланысты Кавказ әскери округының билігіне өтті. Бұлай бөлшектеулер мен басқаруға өзгерістердің енуінің өзіндік себептері болды. Бұл туралы профессор Б. Сүлейменов: "Патшалық үкіметтің ойынша, Қазақстан жерін түрлі генерал-губернаторлықтар мен әскери округтарға бөлшектеу, қазақ халқының ұлттық бірлігінің қалыптасу жолына кедергі болып, қазақ халқын отарлық езгіде ұстауды жеңілдетуі тиіс еді" - дейді.

1867-1868 жж. реформалардағы басты бағыттардың бірі Қазақстанда күшті әскери-бюрократиялық аппарат құру болды. Ол аппарат әр түрлі жеңілдіктерге: анағұрлым жоғары еңбекақы, екі есе төлем, қызметтен босаған кездегі жоғарғы зейнетақыға қызығатын чиновниктерден құралды. Зерттеуші ғалым К.А. Жиреншин өз еңбегінде: "Отаршылық  әкімшілік аппараты қазақ даласының жағдайынан бейхабар, білімі таяз адамдардан, ең бастысы, өз қызметін өміріндегі өтпелі кезең деп санап, сол уақыт ішінде тез ауқаттанып алуды көздеген офицерлерден жасақталған болатын: Генерал-губернаторлықтардың басты басқару аппаратын генерал-губернатор, оның кеңсесі және тапсырма орындаушы чиновниктер құрды. Генерал-губернаторлар әскери және азаматтық билікті толығымен өз қолдарына жұмылдырды, сонымен қатар қазақ даласындағы әкімшілік құрылысының принципі – жаңа отаршылық реформа бойынша билікті толығымен әскери ведомствоның қолына беру болды"  - деп, патшалық үкіметтің құйтырқы саясатының табиғатын айқын да ашық көрсетіп береді.

Бұл тұстағы генерал-губернаторлардың билік шараларын іске асыратын басқару  жүйесі мынадай үш бөлікке бөлінді: облыстық басқармалар, уездік басқармалар  және жергілікті басқармалар. Облыстық әкімшіліктің басқарма басшылығында әскери және азаматтық билік ететін әскери-губернатор тұрды. 1868 ж. Ереженің 22-23-бабында дала облыстарының әскери-губернаторлары облыстардағы әскери қолбасшыларға теңестірілетіні  көрсетілген және де олар өз облыстарының аумағындағы орналасқан казак әскерлерінің тағайындалған атамандары болып  саналатын.

Облыстар өз кезегінде  уездерге бөлінді. Уездік басқарманың  басшылығына орыс чиновниктерінің  ішінен облыстық әскери-губернатордың  ұсынысы бойынша генерал-губернатор бекітетін уезд бастығы тағайындалды. Жаңа әкімшілік жүйе бойынша уездегі  барлық билік жүйесі толығымен уезд бастығының қолына шоғырландырылды. Ереженің 42-65 баптары бойынша, уезд бастықтарына мынадай міндеттер жүктелді: жергілікті басқару орындарына жүктелген міндеттердің орындалуын қадағалау, уезде тыныштық пен тәртіпті сақтау, алым-салықтың жиналуын бақылау және халықтың денсаулығын  сақтау. Уезде орналасқан әскери бөлімшелер, мекемелер мен бекіністер уезд бастықтарына бағынышты болды.

1867-1868 жж. реформа ел мен жерді басқарудағы патшалық үкіметтің алғашқы буыны болып табылатын жергілікті басқармаға көңіл бөлді. Әрбір уезд болыстарға, ал болыстар ауылдарға бөлінді. Е.Г.Федоров "Қазақстан – патша үкіметінің отары" атты еңбегінде: "Патшалық қазақ тұрғындарының орталықтарын әдейі бөлшектеді, барлық басқару жүйесін бөлшектеу арқылы қазақ халқының мәдени дамуын тежеп, халықты қараңғылықта ұстауды көздеді", – деп көрсетеді.