Қазақ халқының қолөнері

 

1.2 Қазақстанның Бейнелеу өнері

 

    Көне дәуірден Еуразия мәдениетінің дәстүрін сақтап қалған Қазақстанның Бейнелеу өнерінің әлемдік мәдениетте өзіндік орны бар. Қазақстанның Бейнелеу өнерінің қалыптасуы, даму үрдісі оның геосаяси жағдайына, қазақ халқының көшпелілік мәдениеті мен тарихи кезеңдердегі көркемдік гүлдену дәуірлерімен тікелей байланысты. Қазақстанның көне өнері бастауын палеолит және энеолит дәуірінен алады. Алғашқы қауымдық мәдениетке саздан жасалған ыдыстардағы суреттер, т.б. жатады. Қазақстандағы Бейнелеу өнерінің келесі даму кезеңі — қола дәуірі. Өзінің мифологиялық мазмұн-сюжеті, пластикалық өрнегі жағынан ерекше қуатымен көрінген кешенді таңбалы тастар — Тамғалы, Бұғы тас, жоғары Ертіс алқабы, Орталық Қазақстан ескерткіштері осыны айғақтайды. Сақ дәуірінен жеткен Бейнелеу өнерінің  мұрасы да аса бай. Есік қорғанынан табылған сақ өнерінің кешеніндегі (б. з. б. 5 — 4, 4 — 3 ғ-лар) бүгінге дейін сақталып жеткен “Алтын адам” соның ең бір көрнекті үлгісі. Қазақстанның орта ғасырлардағы өнері өзіндік өрнегімен ерекшеленеді. Бұл кезеңдегі өнер тәңіршілдікпен, түркілердің қуатты саясатымен, қалалардың салынып, сауда мен қолөнердің дамуымен үндесті. Балбал тастар мен құлыптастар да осы кезеңнің туындылары. Зергерлік өнер, тері илеу, қыш құю, тоқыма өнері дамыды. Қазақ халқының көркемдік ойлау жүйесі мен бейнелеу тілінің байлығы ою-өрнек өнерінде, белгі, таңба жүйесінде айқын ізін қалдырған. Адам мен табиғатты тұтас бірлікте қарастыратын қазақтың дәстүрлі дүниетанымы мен өнері киіз үйдің құрылысынан өз көрінісін тапқан. 18 — 19 ғ-лар мен 20 ғ-дың басында қазақ халқының дәстүрлі өмір салтын Еуропа және орыс ориенталистері өз туындыларында (Т. Аткинсон, Б. Залесский, А. Горонович, В. Штернберг, Т. Шевченко, П. Кузнецов, Г. Хлудов) қызығушылықпен бейнеледі. Қазақтың дарынды ұлдарының бірі Ш. Уәлихановтың суреттері 19 ғ-дың 2-жартысындағы графикалық туындылардың Қазақстандағы алғашқы құнды үлгілері болып саналады. 20 ғ-дың басында Қазақстанда кәсіби кескіндеме, мүсін, графика жанрлары қалыптаса бастады. Оның негізін қалаушылар — Ә. Қастеев, Ә.Ысмайылов, Х.Наурызбаев, т.б. Ұлттық кәсіби Бейнелеу өнері алғаш еуропалық көркемдік дәстүр арнасында дамығанмен, кейіннен ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық дәстүр негізінде өзіндік стильмен даралана бастады. Айқын ұлттық қолтаңбасымен көрінген С.Мәмбеев, М.Кенбаев, Қ.Телжанов, С.Айтбаев, Т.Тоғысбаев, Ш.Сариев сияқты дарынды өнер шеберлерінің үлкен шоғыры қалыптасты. Халық өмірінің барлық қырын қамтыған қазақ Бейнелеу өнері— қазіргі таңда ірі өнер саласына айналған. 20 ғ-дың соңы ұлттық таным, төл тарих пен мәдениет тарапындағы ізденістер қарқынды дамып, қазақ өнерінің жетіліп, ұлттық көркем бағыттар, түрлі ағымдар, даралық стильдер туған кезең болды. Бұл бағытта Е.Мергенов, Е. Төлепбай, А. Ақанаев, А. Сыдыхан, Т.Маданов, А. Есенбаев, А. Есдулетов, т.б. жемісті еңбек етті. Қазіргі кезеңде қазақ Б. ө. мәдени ескерткіштер, халық тарихының бастаулары, ұлттық ерекшелік, т.б. құндылықтарға ден қою, тың ізденістерге бару. Адамзат мәдениетінің арнаулы саласы ретінде қазақ өнерінің әлемдік Бейнелеу өнерінде    өзіндік орны бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Музыка  өнері

 

    Музыка – белгілі биіктіктегі дыбыстардан тұратын, адамға сазды әуенімен әсер ететін, дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнер түрі.  Ол салт-дәстүр, әдет-ғұрып, қозғалыс үйлесімділігі, қарым-қатынас және ойын-сауық тәрізді әртүрлі қоғамдық мақсаттар үшін пайдаланылады.

    Өзінің эмоциалық әсері арқылы музыка адамзат тарихында қоғамдық-идеялық, мәдени-тәрбиелік және эстетикалық рөл атқарады. Музыка адам сезімін, ойын, оның ерік-күшін дыбыстық формада суреттейтін қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Адамның жан дүниесін, көңіл-күйін, сезімін бейнелеуде музыка оның сөйлеу тіліне, дәлірек айтқанда, өзін қоршаған ортаға эмоциалық қатынасын білдіретін сөйлеу интонациясына өте жақын келеді. Соған қарамастан, музыка адамның басқа дыбыстық іс-әрекетінен ерекше саналады. Музыкада дыбыстардың биіктік және уақыттық (ырғақтық) қатынастары өте қатаң тәртіпке келтірілген. Музыкалық шығарма мазмұнында адамның ақыл-ой, ерік-күшінің эмоциалық жақтары кеңінен көрініс табады. Мұның өзі адамның психологиялық хал-жайын ғана емес, оның мінез-құлқын да музыкада ашуға жағдай тудырады. Адам эмоциясын нақтылы, ерекше сыршыл сезіммен бейнелеуде музыканың мүмкіндігі мол. Сондай-ақ музыка идеялар әлемін, әр алуан құбылыстарды және болмыс шындығын суреттейді.

 

2.1 Музыкалық өнердiң қалыптасуы жіктелуі, ерекшелігі

 

    Адамның сезгiш қабiлеттiлiктердiң жұмысшы дамытуынан ажырағысыз музыканың дамытуы тарихи контекстте - өзгеретiн мәдени шарттардағы музыкалық материалының адамын акустикалық игерудi жүрiс музыканың тарихының өте iргелi деңгейiн құрайды. Музыканың би және поэзияның ұрықтары сонымен бiрге болған шеңберiнде алғашқы қауымдық синкретикалық өнерi кешiрек үстем болатын тұрған көп сапалардан айырылды.Музыкалық дыбыстың әр түрлi халықтарының сатылық ауыз әдебиетiнде сөйлеу артикуляциядан қалыспай биiктiк бойынша аумалы қалыспай. Мелодия көтерулер және сөздiк мәтiннiң ритмикаға байланыстысы және бидiң ырғақты реттегi қарама-қарсы биiк аймақ бiрiктiретiн (экмелика ) басылуларын глиссандирующих жиынтық көбiнесе болады. Адамдардың психофизиологиялық күйлерiмен музыкалық түстеудi арқасында бастапқы байланыстың қызу айқындылығымен iстетiп қойыл бұл алғашқы дауыс биiктiк қарама-қарсылығы дегенмен, қорытып айтқанда, кербезбен; процесстер, (халық музыкасы) салттарда тұрмыс-салтқа, Трудовоелерде музыка тартулар қосқандықтың арқасында. Бұл байланыстардың алғашқы музыкалық жанр қалыптастыратын тұрақтылығы (және, нақтылы сапта олардың бекiтуiне салдар) биiктiктердiң тұрақтануына алып келедi.

    Нақ сол, дыбыс ырғағы қоғамдық музыкалық санада дауыстың тембрi және сөйлеу артикуляциядан бөлiнедi; нақсүйер дәреже көрiнiп қалады. Мелодияның ол негiзделген дыбыс қатарлары пайда болады. Музыкалық сап жазып алынған дыбыс биiктiк басқа дыбыстар туралы (музыкалық қабiлет ) акустикалық дағдылар, биiк диапазондағы дыбыстың жағдай тұтқыр ерекше музыкалық жадқа дамыту ойлайды. Интонациясы болып қалыптасады. Ол, бiр жағынан, алғашқы жанрмен музыка тарту контекстке қатысты олардың өткенi мәндерiн интонация формула сақталған iздi сияқты сөз сөйлейдi; басқа жағынан - интонацияға мағынаның жинауын процесс сырттай созылады, музыка және сөз, музыка тарту және оның әлеуметтiк мәдениет контекстiнiң құрастыратын жаңа байланыстарынан.

    Өсiмтал музыкалық мәдениеттердiң кәсiби өнерiнде билеу қозғалыстың интонациясына әсер, ырым ахуалдары, өнердiң басқа түрлерiнiң ерекше әсерлерi сақталынады. Қатарда жанрлық бағыттардың музыкасына сөз, тұрмыстық немесе салттық контексттен тiкелей тәуелдiлiктен бiртiндеп босайды. Бейнелi түрде - ойдағы формада әйтсе де көп мәндi байланысты қорытып айтқанда сақтайтындығымен және әлеуметтiк контекстпеннен, интонация элементтерi және олардың (гармония, музыкалық форма) ұйымының заңдары логикалық дербестiктi және меншiктi тарихи өмiрлердi алады.

    Музыканың пластикалық өнерден, әдебиеттен, театрдан айырмашылығы – ол образдарды түгелдей дыбыстық үн құралдары арқылы суреттейді. Алайда музыкада табиғат көрінісін көркем бейнелеу кездесіп отырады. Мысалы, табиғат үні (жел гуілі, судың гүрілі, құстың әні, т.б.), адамның дауысы, күнделікті өмірде кездесетін дыбыстар музыкада азды-көпті көрініс табады. Сондай-ақ музыкада заттардың сезім арқылы қабылданатын кейбір белгілері ассоциация (құс әнімен орман суретін меңзеу), аналогия (мелодияның байсалды, кең тынысты қозғалысынан жазық дала көрінісін елестету) және есту, көру сезімдері байланысының көмегімен қиялда қайта жаңғыру арқылы бейнелейді.

    Музыканың ерекшелiгi бұл ерекше эстетикалық құндылық өнердiң қолданбалы және көркем мақсаттарының байланысында ашылады. Алғашқы жанрлардың құрастыруы қолдану заңдастырылған суреттеу құралдары түсiнетiн (қолданбалы музыка) қолданбалы есептердiң музыкасының орындауымен байланған. Шарттар музыканың құндылығы бұл нормативтiк үлгiлерiне оның формасының типтiлiгi, жақындықтан тәуелдi болды. Автономды музыкалық тiл және музыканың таратуын ерекше саланың құрастыруы, маңызы бiрдей емес тұрмыс-салт та, салтанат та, мәдени де, жаңа мақсаттың ұғынуларына келтiрдi: бiртума iске асыру жеке авторлық (композициялық ) ойла. Музыканың құндылығы шарт бұл композитор сайланған құралдардың iшкi мағыналы керектiгiнде музыкалық шығарманың бiртума құрылымында бiр уақытта тұрады.Автономды музыкадағы көркем сапаның төмендетуi (мысалға, салондық музыка) авторлық ойлауды үйреншiктiлiк, немесе қолдану бiртума эффекттер, шығарманың қарама-қайшы iшкi тұтастығындағы өзiндiк мәнi бар бағыты да нәтижесi болып табыла алады.

    Музыкалық өнердiң ерекшелiгiнiң ерекше тұрғысы - оның (кез келген музыкалық құбылыс интонациялар және интонация кешендерiнiң қайтымсыз тiзбегi ретiнде бар болады) уақытша табиғаты және көркем - мағыналы бүтiндiктiң байланысы. Музыкадағы бүтiндiктiң алғашқы түрi импровизациямен елестеткен - белгi үшiн музыка тартуды процесспен, рұқсатсыз функционалдi айырып танылатын құралдар бастады. Бүтiндiктiң әсерi интонациямен ағайындас бiр-бiрi импровизация құрайтын элементтер арқасында бастапқы саранды, ырғақты, гармониялық үлгiнiң вариант бола осы жағдайда жасалады. Вариациялық форманың импровизациясы жақын, алайда, функциялар өзгешеленедi бастады.Мысалы, музыкалық бүтiндiктiң өте күрделi түрi функцияда бастайтын бiтiрiлген музыкалық формалармен дамыту және аяқтау сонат формасында экспозиция, өңдеу, репризаның арнайы музыкалық құралдарымен бейнеленген елестеткен. Уақытша процесс форма бұл себеп және салдарды түр бойынша бiр-бiрiмен сабақтас фазаларға мүшелейдi. Мұндай салыстыруға қабiлеттi тыңдаушыларға тән ықыласының белсендiлiгiнiң формаларының қабылдауы жадта арғы-бергi салыстырып, ұстап қалып, дамыту музыкалық келешек таңдандыруға ойлайды ойла. Дыбысталу ұзақтықтың бiтiрiлген формаларында ерекше кеңiстiктi алады: қабiлеттiлiк байланысының логикасында жиiрек музыкалық табандатқан мұэдап кету. Осылай форма және кристалдаған форманың диалектикасы пайда болады. Музыкалық шығарманың аяқталғандығы, өз кезегiнде, шығарманың бiтiрiлген түрiнiң тыңдаушының жадында тастап кететiн орындаушылық интерпретациядағы iс жүргiзетiндiгiмен аударып қояды.Ол сынағыштықтағы танысуда басқа орындаулар, түсiндiрулермен, осы шығарманы әр түрлi ұғынумен процесске жаңадан өрiстейдi. Музыкалық өнер туралы өте сезгiш өнерлердi ара-арасындалар туралы сияқты айтады. Поэзия немесе кескiндеме, мысалға, мүмкiн емес ғана емес деңгейде физиологиялық реакциялар, музыкамен қабылдансын қабылдана алады, керiсiнше парасаттың қосындысысыз шығарсын, және мұндай тыңдау және музыка тартуды көкжиек жеткiлiктi (нақтылы сарындар, дискотекадағы билары, сөздi бұзылыстары бар аурулардың ән салуы және логикалық аппараттың бұзылуымен арқылы тиiмдi ойлауды ажыратуды медитацияланатын тәжiрибе) кең. Музыканың нейрофизиологиялық әсерi баяғыдан дәрiгерлiкте қолданылды. Сонымен бiрге, музыкасын баяғы заманнан жүретiн әдетiншелердi абстрактiлi өнермен - философия және математиканың көркем балама өте қорытылған болып мақұлдайды. Николай Кузанскийдiң қайта тууды дәуiрiнiң кардиналы жасауды аспапты музыкада Кеңiстiк көрдi. Мысалы, музыканың қабылдауының ерекшелiктерi орын және уақыттың көп факторларынан тәуелдi болады.

   Ал енді музыканың жіктелуіне келетін болсақ,адамның музыкалық іс-әрекетінің негізгі үш түрі бар. Олар – шығармашылық (музыкалық шығарушылық), орындау, қабылдау. Яғни автор музыканы тудырса, орындаушы қайта жаңғыртады, ал тыңдаушы оны есту арқылы қабылдайды. Музыканы насихаттау, ғылыми тұрғыда зерттеу, музыка сыны, музыка кадрларын даярлау сияқты іс-әрекеттің басқа да түрлерімен қосыла отырып, шығармашылық, орындаушылық өнер және қабылдау негізінен қоғамның музыка мәдениеті болып қалыптасады. Осы секілді музыка салаларының әрқайсысының өзіндік құрылысы болады. Мысалы, дамыған музыкалық мәдениеттің алуан белгілерімен дараланатын шығармашылық түрлері бар. Олар: 1) Мазмұны жағынан лирикалық, эпикалық, драмалық, қаһармандық, трагедиялық, т.б.; басқаша айтқанда байсалды және жеңіл музыка; 2) Орындаушылық жағынан: вокалдық және аспаптық немесе жеке адам орындайтын, ансамбльдік, оркестрлік, аралас музыка; 3) Өнердің басқа түрлері және сөз өнерімен бірге: театр музыкасы, би музыкасы, бағдарламалы аспаптық, мелодрама (музыка фонында көркемсөз оқу) және сөзбен айтылатын вокалдық музыка; 4) Дыбыс шығару ерекшелігімен байланысты арнайы жағдайда тыңдалатын музыка (мұнда тыңдаушылар орындаушылардан бөлек болады), күнделікті өмірде дағдылы жағдайда көпшілік орындайтын әрі тыңдайтын музыка. Мұның алғашқысы ойын-сауық және концерттік музыка болып бөлінсе, кейінгісі көпшілік-тұрмыстық және әдет-ғұрып музыкасына жіктеледі. Осы 4 түрлі жанрлық топтың өзі одан әрі ойын-сауықтық музыка, яғни музыкалық театр, драмалық театр және кино музыкасы; концерттік – симфониялық, камералық және эстрадалық музыка; көпшілік-тұрмыстық – ән және би музыкасы; әдет-ғұрыптық – дін және дәстүрлі музыка, т.б. болып дараланады. Ал көпшілік-тұрмыстық музыкасынан ішінара ән (гимн, бесік жыры, серенада, т.б.), би (гопак, вальс, полонез, т.б.) және марш (сап маршы, қаралы марш) жанрлары бөлініп шығады; 5) Композициялық түрі және музыкалық тілі жағынан (орындаушылық тәсілдерімен қоса) бір бөлімді және циклдік жанрлар болады. Мысалы, ойын-сауық музыкасы: опера, балет, оперетта, т.б.; концерттік музыка: симфония, сюита, увертюра, поэма, аспаптық концерт, оратория, кантата, трио, квартет, т.б. Әдет-ғұрып музыкасынан хорал, месса, реквием, т.б. бөлінсе, осы жанрлардың әрқайсысы ішінара жанрлық түрлерге жіктеледі: Мысалы, опера, оперетта, оратория, кантатада; ария, ансамбль, хор, балетте – адажио жеке биленетін вариация; симфония, соната, камералық-аспаптық ансамбльде анданте және скерцо, т.б. кездеседі. 

 

2.2 Қазақ халқының музыка өнері

 

    Қазақ халқының ұлт болып қалыптасу кезеңiнде өзiне тән музыкалық дәстүрi дүниеге келдi; соның нәтижесiнде бай музыкалық мәдениетi қалыптасты. Бесiк жыры, үйлену тойлары мен жерлеудегi салт-жоралар әнмен айтылды. Ақындар айтысы халықтың көп жиналып, ұйып тыңдайтын өнер сайысына айналды. Халық музыка шығармасы негiзiнен пентатоникалық белгiлерi басым жетi тонды диатоникалық мажор мен минорлық ырғақтарға негiзделдi. Эпостық жырлар речитативтi әуенде жырланды. Қазақ халқының тарихи қалыптасу ерекшелiктерiне қарай музыкалық шығармалардың әуендiк сипаты түрлiше әрi әншiлiк, күйшiлiк, орындаушылық дәстүрiнде де айырмашылықтары болды. Орындаушылық дәстүрдiң түрлерi: домбыра немесе қобыздың сүйемелiмен ән салу, музыкалық аспаптарда күй тарту, т.б. “жар-жар”, “сыңсу” сияқты тойларда айтылатын әндердiң қайырмалары көп дауыспен орындалды. Шығармалар тақырыбы мен музыка айшығына орай: космологиялық (жұлдыз, Ай, Күн және басқа планеталар жайлы), демонологиялық (жалмауыз кемпiр, жын-шайтан, перi, т.б.), бақсылардың емдiк әндерi, эпик. әндер, ертектер, мысалдар, еңбек әндерi, тұрмыс-салт әндерi, лирик. әндер, тарихи әндер, т.б. болып жiктеледi. Аспаптық музыка үзiндiлерiнде соғыс көрiнiстерi, батырлар сайысы, бәйге, қыран құстың самғауы, қасқырдың ұлуы музыка тiлiмен бейнелендi. Халық музыкасы мазмұнына қарай әр түрлi қызмет атқарды. Әсiресе бөбектер ойынын бейнелейтiн музыка өзiнiң ықшам, қысқа, бiр ырғақты, шағын көлемдi, диапазоны мен формасының қарапайымдылығымен үй iшiнде орындауға ыңғайлы болса, лирик. және әлеум., тарихи тақырыптағы әндер мен күйлердiң әуендiк диапазонының кеңдiгi, мәнерiнiң әртүрлiлiгi, ырғақтық құрылысының күрделi болуы орындаушыдан үлкен шеберлiктi талап еттi. Қазақ музыкасының тарихи даму жолында ұлттық өнердiң өшпейтiн классикалық шығармаларын тудырған дарынды күйшi-композиторлар шықты. Аты аңызға айналған Қорқыт (8 — 9 ғ-лар), музыкалық нота жазуының алғашқы үлгiлерiн ойлап тапқан Әбу Наср әл-Фараби (870 — 950), 15 ғ-да өмiр сүрген Қазтуған мен Асан қайғы — қазақтың өткендегi дамыған музыкалық мәдениетiнiң дүлдүл өкiлдерiн жатқызуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Қазақ халқының қолөнері

 

Қазак халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тiгy, тоқу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлык тарихы бар.

Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне кажетті үй- жай салуды, киім-кешек тігуді, азык-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршлік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосынының кандай түpi болса да, халық өмірімен сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.