Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

           Грамматикалық  нормалардан ауытқулар. Мағыналық, стильдік қызметі бар ерекшеліктерді  пайдалану нормадан жөнімен ауытқу  болады. Мұндайға тағы бірнеше мысал келтірейік:

           Болымсыз  етістің келер шақтық тұлғасының  бірі -жақта –ма-й-мын... болуы –  грамматикалық норма. Сонымен қатар  ол ауытқып-ман... түрінде жұмсалады:

           Ескі  бише отырман бос мақалдап,

           Ескі  ақынша мал үшін тұрман зарлап

                                                                       (Абай)

 

           Алдыңа  келіп тұрмын деп,

           Ар- намысым қашырман!

           Бұлтқа  жетпей шарт сынсаң!

           Айта  келген сөзім бар,

           Не қылсаң да жасырман!

                                                                   (Махамбет)

 

           Ашу  – бөрі, ақыл қой,

           Аралас  бағып тұра алман,

           Көз  – төреші, көңіл хақ!

           Өмірін  екі қыла алман!

 

           -Жібермен, жібермен, қызыл түлкі!. Алдымда тау тұса да тайынбан! (Мұстафин).

           Грамматикалық  тұлғалардың негізгі нормадан  өзгеше болып ауытқуы арада  заңды: -ман (басқа нұсқалары да  бар) тұлғасы осындайда май+мын  қосымшалары орнына жұмсалғанда, ерекше стильдік қызмет атқарады: егер бармаймын, айтпаймын жай болымсыздық хабар болса, барман, айтпан деген, істі істеуден қарсылықпен, үзілді-кесілді бас тартқандықты білдіреді. Мұны нормадан жөнімен ауытқу деп тауып, сондайды дұрыс қолданған кісілерді қоштап отыру керек. Қазақ тілінде қалау райдың 1-жақ көпшесінің үш түрлі қосымшасы бар: негізгі тұлға –йық//-йік: барайық, келейік, білейік. Сонымен тар әдебиетте кейде –лық// -лік және –лы//-лі тұлғалары қолданылады:

 

           Кел  балалар, оқылық!

           Оқығанды көңілге,

           Ықыласпен  тоқылық.

                                                 (Алтынсарин)

 

           Мекен  іздеп жігіттер, кел-кетелі,

           Ортасында  Көктөбе белгі етелі,

           Азаматтар, жалықпай тыңдасаңыз,

           Қозы Көрпеш Баянды сөз етеді.

                                                 («Қозы Көрпештің» Жанақ нұсқасы)

 

           Бұл  екі мысалдағы тұлғалардың екеуі  де негізгі қосымша ретінде  оқта-текте кездеседі. Оның алдыңғысы (-лық) бір іске шақыру, үндеу мағынасында айтылса, соңғысы, барсана, келсана, есіткіл сөздеріндегі қосымшалар сияқты, ескірген тұлға. Мұндайлар тарихи кеіпкердің сөзінде жұмсалса бір сәрі, бірақ қазіргі әдеби тіл үшін оларды қолдану дұрыс болмайды. Сондықтан оқиықтың орнына оқылық деп айту жөнімен ауытқу болады.

           Жіктік  жалғауының ІІ жағының жекеше  тұлғасы да екі түрлі нұсқада  айтылады: -сын// -сін, -сың// -сің:

 

           Неге  колхоз болмайсың?

           Неге  ортаға салмайсың?

           Берекеге  қол сұғып,

           Неге ауыл қонбайсың!  

                                                   (Б.Майлин)

 

           Ертеде, осы мысалдардағыдай, -сын//-сін,-нің  орнына сөйлеу тілінің; -сың//-сің  тұлғасы қолданан беретін. Жарыса  айтылып келген осы екі тұлғаның  соңғысы әдебиетте жалпылама жақты сөйлем құрудың ерекше стильдік амалы болып барады[49,156]:

           Не  ексең, соны орарсың. Ұяда не көрсең, ұщқанда соны аларсың (мақал). Кіп-кішкентай, қап-қарағанды шахтаға беліңе  арқан байлай; түсесің де кетесің (газеттен). Биік толқынның қыр арқасына шыққанда артта келе жатқандары бір көріп қаласың (Е:Мүсірепов).

           Осылай  болатындықтан жарыса қолданылатын  бұл екі тұлғаның екеуі де  әдеби. Ал, барасыз, келесіз дегендерді  – барасыңыз, келесің деп айту, аласым, бересім дегендерді – алажағым, бережағым деп айту, баратын, келетін деген сияқтыларды – баратұғын, келетұғын не барулы, келулі деп айту, жиырманшы деудің орнына – жиырмасыншы деу, мектепте оқыдым демей, мектептен оқыдым деу, - әрине, нормадан жөнсіз ауытқулар. Бұлар тілде бар, бірақ әдеби емес. Мұндайға тағы бір-екі мысал келтірейік:

 

           Бәріңіз  бір-бір бедеу мініпсіңіз,

           Ойын-күлкі  сәулетпен жүріпсіңіз,

           Жібек  сұлу дегеннің аулы жақын,

           Бар  еді, балам қандай жұмысыңыз?

 

         Мұндайды диалогта, халық әдебиетінде қолдануға болар, ал автор сөзінде, қазіргі әдебиетте қолдану барып тұрған дөрекілік болады.

           Дегенмен, ондай нормадан жөнсіз ауытқуларды  да қазіргі әдебиеттен көп  кездестіреміз. Оның екі себебі  бар: біріншісі – тілдегінің бәрін «алтын» деп тану болса, екіншісі – кейбір ақын-жазушылар, журналистер әдеби тілдің нормасы болатынын, оны сақтау керек екенін елемейді. Сондайға тағы бірр мысал: - Ой, пима шешуді ұмытып барамын екен ғой... Сен өзің жар сағына білмейсің екен ғой. (Ж:Тілеков). Мұндағы ұнамсыздық- баяндауышқа жалғанған жіктік қосымшаның «екен» көмекшісіне жалғанбай, одан бұрынғы етістікке жалғануында. Дұрысы - ...ұмытып барады екенмін ғой... Сағына білмейді екенсің ғой. Бұл –норма. Ж:Тілеков жолдастың кейіпкерінің аузына салғаны –нормадан ауытқу. Сөйлеу тілінде ол бар. Сондықтан қарапайым кісінің аузынан бұзылып шыққан ондай сөз саптау да, әлгідей орайы келгенде, жөнімен ауытқу болады.

           Ондайды  автор баяндауында, ертеректе, әдеби  тілдің онша қалыптаспаған кезеңінде, елеусіз кемшілік деп қарайтын болсақ, енді таңырқай қарауға тиістіміз.

           Грамматикалық  тұлғалардың кейбірі әдеби тілдің  нормалану үдерісінде жұмсалудан  қалып қояды, не болмаса өзгеріске  ұшырап барып тұрақтайды. Мысалы, ХІХ ғасырдағы әдебиеттерде баяндауыш құра-«дұр», «ұр» қосымшасы жиі қолданылатын: «боладұр», «өседұр», «айтұр». Сондай-ақ есімшенең –тың тұлғасы ертеде, -тұрған, тұғын болып жазыла беретін: «баратұғұн», «келе тұрған», «жібертұғын» т.б. Бұл күнде бұлар қолданудан қалып барады. Ертеде жалғаулықпен түрліше айтылып, әр түрлі жазылатын: «билан», «бірлан», «менен» (бенен, пенен), «мен» (пен, бен). Қазір осылардың соңғысы (мен, бен, пен) әдеби нормаға айналды.

           Тілде  жарыса қолданылатын тұлғалардың  әдебиетте жиі ұшырамайтындары бар. Мысалы, сұраулы сөйлем тудыратын –ма//-ме де, -мы/-мі де әсіресе көркем әдебиетте көп қолданылады. Мысалы: Сұрадың- Сұрамайсың?, Барасың ба? – Барамысың? Осының алдыңғысы сызба тіл стиліне тән де, соңғысы сөйлеу тілі стиліне тән. Сондықтан кейінгілер диалогты сөйлемдерде жазылады. Өткен шақтық –лы//-лі тұлғалы баяндауыш та солай; мысалы: үшінші күні түн ортасы ауа берген кезде үйге үш әйел кірулі, - деп бай мүдіріп қалды (С. Көбеев). Тілдің грамматикалық нормаларына қиянат жасайтындар – көбінесе жас авторлар. Тіл шеберлігін сөз еткен Р:Тоқтаровтың «Жазушы парызы» деген мақаласындағы мына тіркестерді қалай түсінуге болады?  «Ондай жазушы... өзі моральдық биік тұрғыдан, азаматтық үлкен айбыннан табылады». «...қазақ әдебиетінің көрігі мен берігі осы аталған есімдер...». «...табиғи ана сүтімен құрылған осы сөйлемдерде серпілген күшті динамика жатыр». Автордың сондағы таңдай қағып, «серпілген күшті динамикаң тапқан сөйлемі мынау: «Жаза тынымсыз. Тепкі, қамшы, боқтық пен зорлық бар қорлыған етіп жатыр...». егер бір сөйлемді кім жазғанын айтпай, білмей, шынына көшкенде, «ана сүтімен құрылған», «серпілген күшті динамиканы» көре алмайсың. Сонда да жастардың, осындай грамматикалық норманың белінен басқа сөйлемдерді таңсақ көріп тамсанғанына таң қаласың!

           Қазақ  тіліндегі сөйлем мүшелерінің, құрмалас  сөйлем мүшелерінің орналасу  тәртібі бар[50,83]. Сол тәртіпті сақтамай, сөйлемнің аяғын аспаннан келтіріп құрау да жиі кездеседі. Мысалы: «Керіп келдім кеше малшыларды». «Түсті ол атынан». «Келмеді ол, мен шақырғанда». Бұлай сөйлеу онша жарасымды болмаса да, қарапайым кісіге ерсі көрінбеуі мүмкін, бірақ әдеби тілде сөйлейтін, әдеби тілмен жазатын мәдениетті, сауатты адамдар грамматикалық норманың өңін айналдырып жіберудің өте өрескел қате екенін білуге тиіс. Ертеректе, «Түркістан уалаяты», «Дала уалаяты» газеттері шығып тұрған кезде де, сөйлем құрылысының әдеби нормалары берік болмайтын.

           Әдеби  тіл грамматикалық кейбір құбылыстарды  нормаға айналдырып, кейбірін одан  шығарып отырады. Мысалы, бұдан 10-15 жыл бұрын ілік жалғауда айтылып біріне-бірі анықтауыш болатын сөздерді құрастыруда тиянақ болмады. Осы күндері «Қазақстан Республикасының Ғылым академиясының Ботаника институтының директорының орынбасары» сияқтылардың ілік жалғауларын ықшамдап, түсіріп айтатын болмақ: ҚР Ғылым академиясы Ботаника институты директорының орынбасары. Қазір осы норма.

           Тілдің  нормалану үдерісі үздіксіз болып  отырады. Сол үдерісті тездету  үшін де әдеби тілдің өзіндік  өзгешеліктерін дамыта түсу керек.

           Бір грамматикалық тұлғаның сөйлеу тілінде түрліше айтылуы әдеби тілдің де байлығы, нормасы болуы шарт емес.  Мысалы, етістіктің өткен шақ бірінші жақ формасы ел аузында барғам, барғамын, барғанмын деп, келер шақ формасы барам, барам шығар, барамын деп айтыла береді. Мұндайлардың нормативті түрлерін (барғанмын, барамын) жөнсіз өзгертіп жаза беру тіл мәдениетіне қиянат болады.

           Морфологиялық тұлғаларды сұрыптап қолдану. Грамматикалық тұлға дегеніміз – сөздің құрылысы, сөзге жалғанатын қосымшалар. Қосымшалар сөзден сөз тудыру үшін, сөз мағынасын түрлендіру үшін, сөз бен сөзді байланыстыру үшін жұмсалады. Олардың да орнықтылары бар, әдеби тілдің дамуында өзгеріске ұшырап, қосымша қызметке ие болу жағдайы әлі тұрақталмағандары бар. Мысалы, осы күні барынша көп жұмсалатын қосымшаның бірі –лық//лік (-тық)//тік, -дық//(дік).

           Осы  қосымшаның әдеби тілде сараланған  қызметі бола тұрса да, баспасөзде  оны жұмсауда көптеген қате  кездеседі, мысалы:

           «Әңгіме  үстінде Я:Феликсованың сөзінен....керемет ойшыл, өз елінің тіршілік-тынысын мүлт жібермей аңдап, отыратын білімдарлық та аңғарылады». Әдеби тілімізде «білімдарлық» деген сөз жоқ. Дұрысы – білімділік не білімпаздылық. «Ертеңгілік құлағыма бір әйелдің даусы шалынды». Дұрысы – ертеңгілікте не таңертең. «Ертеңгілік» деген «утренник» (балалар ертеңгілігі) сөзінің орнына айтылып жүр. «...ойына секем алдырған осынау жігіт бойындағы бей-жайлық еді». Біз мұнда жаңалықта ғана келдік. Дұрысы – жаңа ғана келдік. Бұл істі асығыссыз жүйеге асыру керек. Дұрысы – бұл істі асықпай іс жүзіне асыру.

           Ертеде  –лық,-тық..... жұрнағы жақсылық, үлкендік, алматылық, туысқандық, әурегершілік, ауызбірлік сияқты азын-аулақ  сөздің құрамында айтылса, 1930 жылдардан  кейін оның сөз тудыру қызметі  әлдеқайда кеңейді: әрі абстракты зат есім, әрі сын есім тудыратын аса өнімді қосымша болды: мысалы: бостандық, шаруашылық, қамқорлық, бесжылдық, сембілік, шеберлік, халықаралық, отаршылдық, облыстық. Мұндай туынды жаңа сөздердің саны көп-ақ. Солардың қатарына кейде білімдарлық, бейдалық, сібірлік үйеңкі, семейлік Ертіс, республикалық біріншілік тәрізділер қосылып, тіліміз тықылдайды да тұрады. Әрине, соңғыларды мақтаныш етуге болмайды. Әсіресе, -лық,-тық... қосымшасындағы екі сөздің қатар тұруы ұнамсыз-ақ. Мұндайлар газет тілінде орысшаны қазақша дұрыс айта алмаудың, сол сияқты мағынаны басқа да амалдармен беруге болатынын елемегендіктен жиі кездеседі; мысалы, кеңес шахтерлері, партия комитеті дегендер «советские шахтеры», «партийный комитет» баламасы болып жүр. Ал баспасөзде «городские гости» дегенді «қала қонақтары» демей, «қалалық қонақтар» деп жазады. Мұнда қандай принцип бар? Бара-бара «қазақ халқы», «қала тұрғыны» дегендерді «қазақтық халық», «қалалық тұрғын» деміске кім кепіл?

           -сыз//-сіз  – сын есім, кейде үстеу тудыратын қосымша. Бірақ кез келген есімге бірдей жалғана бермейді. Мысалы, есепсіз көп, сансыз көп деуге болады, санаусыз көп деуге болмайды; сөзсіз орынды дейміз де, асығыссыз орында демейміз. Сонда да баспасөзде мынандай мысалдар кездеседі: бұл істі асығыссыз жүзеге асыру керек (дұрысы – асықпай, не даурықпай).

           -гер//-кер  қосымшасы қазақ тілінде «саудагер», «іскер», мұрагер», «айлакер» сияқты  сөздер құамында айтылады. Соңғы  жылдары баспасөз бетінде осы  қосымшаны теріс қолдану көбейді; мысалы: Ертеңіне қылмысына мәз болған жазагерлер қорғансыз ауылды қалай қорлағанына қарқ-қарақ күлісті: Бірде Үбенбай жер ауып бара жатқан саяси қылмыскерді қымызбен сыйлады. Мұндағы «жазагерлердің» дұрысы- жазалаушылар, «қылмыскердің» дұрысы- қылмыстылар. Бір уақытта біздің баспасөзіміз «рабочии» дегенді – «жұмыскер» түрінде жазатын. 15-20 жылдан бері оны «жұмысшы» деп жазып, солай айтатын болдық.

           Ертеде  еңбекші-еңбекшіл, капиталист-капиталшы  түрінде қолданылады. Оны мысалы, Сәбит Дөнентаевтың 20-30 жылдары жазғандарынан көруге болады. Кейін жаңа сөз жасау тәжірибесінде бұрынғылардың біразы өзгертіліп, жаңаша аталып, осы күнде олар қалыптасып кетті. Әдеби тілдің нормалану процесінде болатын осындай өзгерістерге жазушылар да ілесіп отыруға тиіс[51,128].

           Жаңа  сөз тудыру әрекеті әлі де  бар. Бірақ ол тәжірибенің қонымды, ұтымды, әдеби тілге еніп, жалпыға  ортақ байлық болып кететін  дұрысы да, әдеби тілге енбейтініде  болады. Мысалы, «Қазақ әдебиеті»  газетінде пайда болған «балмұздақ», «аялдама», «туынды» әдеби тілге еніп кетті де, «көрермен», «оқырман», «тыңдарман» солармен бір кезде пайда болғанымен жұртшылық оларды тез қабылдай қоймайды, сонда да олар оқта-текте бой көрсетіп қалады. Мұндай сөз жасаудың принципі –оқушы- ученик, оқырман-читатель, көруші-смотритель, көрермен-зритель... болсын деу ғой. Егер сол ізбен кете берсек, бастаушы, қостаушы, жазушы, ойнаушы сияқты көптеген сөздердің аяғы ұсқынсыз-ман, -мен... болар еді де, жаңа сөз жасауды күлкіге айналдырар едік. «Ұра берсе, құдай да өледі» дегендей, айта берсе, «оқырман....» «тыңдармандарға да» құлақ үйреніп, жүре-бра әдеби нормаға айналып кетуі мүмкін. бірақ мен ол үшін жерден жеті қоян тапқандай бола алмаймын. Жұртшылыққа бірден ұнамсыз көрінген ол жаңа сөздерге әуесқойлар да аз емес. Мүмкін, келешекте солардың ұсынысы қабыл болар. Қазақ тіліне шешім, тоқтам, құрылыс, оқулық тәрізді жүздеген неологизмдерді ендірдік. Соларды неге ешкім тосырқамады. Себебі олардың іштей де, сырттай да басқа сөздермен ұқсастығында. «Оқырмандар» өлермендерге сырттай ұқсайды, іштей ұқсамайды.