Сөйлеу әрекетінде лексиканың әдеби тіл нормасында қолданылуы

           2. Профессионализм. Жергілікті халықтардың кәсібіне, шаруашылығына байланысты сөздері  болады. Мысалы, Каспий, Арал, Балқаш  өңіріндегі балықшылар тілінде былайғыларға түсініксіз сөздер көп. Сондай-ақ, бау-бақша, мақта, күріш шаруашылықтарымен кәсіп ететін оңтүстік аудандарда сүдігер, көшет, әңгелек, масақ, собық, қарық, атыз тәрізді сөздер бар[32,191].

           Мұндай  кәсіби сөздердің әдеби тілде баламасы болмаса, оларды әдеби нормаға айналдырып, әдеби тілдің байлығын арттыруға болады. Мысалы, дақыл, собық, атыз, қарық деген сөздер бұрын әдеби тілде қолданылмайтын, қазір бұлар жиі кездесетін болды.

           Түрлі  кәсіптегі еңбек ерлерін, олардың іс-әрекетін сөз еткенде, сол айналаның сөздерін айтпасқа болмайды. Мысалы, С.Мұқанов «Сырдария» романында күріш егісімен байланысты көптеген сөздерді, Ә.Сәрсенбаев «Толқында туғандар» романында блықшылардың көп айта беретін үкі, шоланда, батаға, талка тәрізді, Ә.Көшімов аңшылар өмірінен жазған повесінде аңшылыққа байланысты көптеген сөздерді енгізген.

           3. Дөрекі, былапат және жаргон сөздер. Бұлар - әдеби тілдің, жалпы тіл мәдениетінің  ата жауы. Сондықтан олар әдеби  тілдің лексикалық нормалары қатарынан орын алуы мүмкін емес.

           Лексикада  бірізділікті көбірек тілейтіндер  – терминдер. Термин дегеніміз - өндірістің, ғылымның, техниканың, өнердің, мәдениеттің даму нәтижесінде  пайда болған ұғымдарды білдіретін  арнаулы сөздер. Қазақ тіліне  термин сөздер, негізінде, орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енді. Соның арқасында қазақ тілінде бұрын болмаған революция, шахта, депутат, актер, инженер, роман, мотор, хлор, химия, философия сияқты сөздер пайда болды және де тілде бар сөздер негізінде өндіріс, өнеркәсіп, қоғам, құрылыс, құрам, ғылым, білім, оқулық тәрізді терминдер жасалды. Бұл сияқты терминдердің дені ресми түрде қабылданғандықтан, жұрттың бәрі оларды бірдей, бұлжытпай қолдану керек. Ертеректе, мысалы, география – жағрапия, совет – кеңес, помещик – алпауыт, философия – пәлсапа, партизан – аламан болып айтылатын, не болмаса бір терминді әркім әр түрлі қолдана беретін. Сондай жаман әдет әлі де жоқ емес, әсіресе терминдік мәні бар сөздердің орысша-қазақша нұсқауларын араластыра беретіндер көп. Мысалы:

                  

                   Ә д е б и                                              Ә д е б и   е м е  с

                   жұмысшы                жұмыскер

совет кеңес

қаһарман, ер, батыр герой

жоспар план

үгітші агитатор

жер серігі спутник

 

 

           Шет  тілден енген терминдерді қазақшаға  аударуға болатыны да, болмайтыны  да бар. Соңғыларды ескеріп Ф.Энгельс  былай дейді: «Керекті шет сөздер, көбіне жалпыға бірдей ғылыми  техникалық терминдер, аударуға  келетін болса, керексіз де болар еді. Аудару тек оның мағынасын бұзады. Оны түсіндірудің орнына (аудару) шатастырады». Сондайға философия, партизан, институт, телеграф, шахта, мотор, самолет, машина, радио сияқтыларды мысал етуге болады. Қазақ тілінде бұрын ондай зат, ондай ұғымдар болмаса, оларға балама болатын сөз қайдан болсын? Сондықтан орыс тілінен алынған мұндай атаулардың бізге ешқандай жаттығы жоқ екенін өмір көрсетіп отыр.

           Терминология  қай сала да болса да, тек  жаңа ұғымның пайда болуымен  байланысты дамып отырады[33,63]. Мысалы, «жазушы», «суретші» мамандық кәсіп болмай тұрғанда, ондай атау да болған жоқ. Кейін ондай жаңа ұғым пайда болған соң, жаз, сурет және т.б. сөздерге –шы, -ші жұрнағын жалғау арқылы жаңа сөздер жасалды: жазушы, суретші, үгітші, тәрбиеші. Осындай тілде бар байырғы сөздерге қазақ тілінің қосымшаларын жалғап, кейде ескі сөздің өзін жаңа мағынаға ие етіп, сөз бен сөзді біріктіріп жасаған жаңа атаулар да көп қазақ тілінде бұрын болмаған революция, шахта, депутат, актер, инженер, роман, мотор, хлор, химия, философия сияқты сөздер пайда болды және де тілде бар сөздер негізінде өндіріс, өнеркәсіп, қоғам, құрылыс, құрам, ғылым, білім, оқулық тәрізді терминдер жасалды. Бұл сияқты терминдердің дені ресми түрде қабылданғандықтан, жұрттың бәрі оларды бірдей, бұлжытпай қолдану керек. Мысалы: науқан, ұйым, үйірме, басқарма, оқулық, шекара, көзқарас, өнеркәсіп, балмұздақ.

           Мұндай  жаға атаулар да баспасөз бетінде  сыналып, мемлекеттік терминология комиссияның ұйғыруымен әдеби тілдің нормасына айналып отырмақ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                        2- тарау

Сөз қолдану мәдениеті

 

Сөздің қолданылу ерекшеліктері.

 

           Тіл  коммуникативтік қызметін ауызша  да, жазбаша да атқара алады. Тіл  дыбыстары әріп арқылы таңбаланады. Нәтижеде оның қатынас құралы ретінде пайдалану өрісі кеңейеді. Жазу – адамзаттың, материяның өмір сүру формасы болып табылатын кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызатын аса бағалы құрал. Олай дейтініміз, ауызекі қарым-қатынас жасаудың мүмкіндігі сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы кеңістігіне байланысты болады да, оның шеңберінен ұзап кете алмайтыны белгілі. Ал кеңістіктің шеңбері құлаққа естілудің мүмкіндігімен ғана өлшенеді де, адамдар ауызша тілдескенде, көзбе-көз жүздескенде ғана бір-бірімен санасып пікір алыса алады. Алайда мұндай салыстыру ауызекі тілдің қызметіне нұқсан келтірмесе керек. Ауызекі пікір алысу күнделікті өмірде аса құнды қызмет атқаратынын ешкім жоққа шығара алмайды [34,76].

           Жазбаша  тілдің ауызекі тілден кейін  пайда болған, оның таңбалайтын  белгілердің жасауымен байланысты  екендігі белгілі. Жазудың пайда  болып, соған сай жазбаша тілдің  дүниеге келуінің адамзат мәдениетінің  тарихында орасан зор маңызы  болды. Жазу-сызусыз мәдениет атаулыны, техника прогресін, цивилизация дамуын көзге елестетудің өзі мүмкін емес. Орыстың көрнекті жазушысы Леонид Леонов жазудың адамзат өміріндегі маңызы жайында былай дейді: «Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен қызмет атқарады. Әліпбидің пайда болған күнін адамның өзін-өзі біліп ұғынудың дәуірі деп есептеуге болады. Осыдан кітап басу станогінің пайда болуына тура жол ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдықпен көтерілгендей  көтерілді».

           Адам, қоршаған орта, табиғат, қоғам жайындағы  білімді негізінен жазба тіл  арқылы хатқа түсірілген, «балталасаң  кетпейтіндер» оқу арқылы меңгереді. Адамзаттың сонау көне дәуірінен  бастап, біздің күні бүгінімізге дейінгі сан ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл. Алдыңғы ұрпақ жасаған және бүгінгі таңда жасалынып жатқан мол рухани дүниені бізден кейінгі ұрпақтарға, дәуірден дәуірге жеткізетін де – жазба тіл.

           Жазудың  тарихы өте ерте дәуірден басталады. Көне жазуды да, қазіргі жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық, әрі практикалық үлкен мәні бар.

           Көне  жазу нұсқаларын талдап зерттеуде орасан зор маңызы бар. Жазудың тарихын зерттеп білу тіл білімі үшін ғана емес, сонымен бірге тарих ғылымы үшін де, археология мен этнография үшін де маңызы айрықша[35,223].

           Қазіргі  біз пайдаланып жүрген жазу  көп кейін туған. Оны былай  табушы ежелгі финикийліктер деседі. Олар алфабетикалық жазу деп аталады және ауызекі сөйлеумен тығыз байланысты: графемамен (әріппен) фонема (сөйлеген сөздің дыбысы) белгіленеді. Әр тілде фонеманың саны шектеулі болады, сондықтан да шағын мөлшердегі графамен кез келген ойды білдіруге болады.

           Жазудың  тарихына көз жіберсек, әріппен  таңбалаудың кейінірек болғанын  көреміз[36,57]. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы өзгеріп, дамып келеді. Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей сөзді, не буынды, не дыбысты білдіреді. Жазу жүйесіндегі таңбаларды не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды, не дыбысты белгілеуіне қарай, жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады:

 

           1) пиктографиялық  жазу        

           2) идеографиялық немесе логографиялық 

           3) морфемографиялық

           4) силлабографиялық

           5) фонелографиялық

  

           Пиктографиялық  жазу – жазудың ең алғашқы  түрі. Бұл – суретке негізделген  жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те атайды. Пиктографиялық жазудың таңбалары пиктограммалар деп аталады. Бұл жазу әр түрлі суреттердің жиынтығынан құралған. әрбір сурет (пиктограмма) өздігінен бүтіндей хабарды білдіре алады. Хабар графикалық жағынан жеке сөздерге бөлшектенбейді. Осыған орай пиктограмма тілдік формаларды емес, оның мазмұнын бейнелейді.

           Логографиялық  жазу. Пиктографиялық жзудың біртіндеп  даму барысында идеографиялық  жазу пайда болды. Логографиялық  таңба не жеке сөзді немесе  атауыш бөлігін белгілейді.

           Морфемографиялық  жазу. Морфемалармен жазу, жазу белгісі  морфемограмма.

           Силлабография - «буынды жазу», жазу бірлігі   силлабограммалар.

           Фонелография  – «фонемалар мен жазу» яғни  тіл дыбыстарын белгілі таңбалармен  белгілеу. Тіл дыбыстары жазуда графикалық таңба әріптермен таңбаланады. Бірінен кейін бірі рет ретімен орналасқан әріптердің жиынтығы әліпби деп аталады. Міне, осылайша адамзат бүгінгі жазу үлгісіне жетті.

           Орфографиялық  норма. Орфография гректің orfos-түзу, дұрыс,   qrapho-жазамын деген сөзінен алынған. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтамыз.

Орфография тілдегі сөздердің, олардың грамматикалық формаларынан біркелкі жазылу нормасын белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық грамматикалық нормасы әрбір сауатты адамға қандай міндетті болса, сөздердің жазылу нормасы да сондай міндетті. Тілдің орфографиялық үкіметтің бекітуі де оның жалпы халыққа ортақ, міндетті екенін аңғартады. Бұл -  сөздердің біркелкі жазылуын қалыптастыруға көмектеседі. Біркелкі жазу қалыптасқан тілде сөздің жазылу бейнесі сауатты адамға белгілі сөзді білдіретін бір тұтас жазу таңбасына айналады. Сөздің графикалық бейнесінің адам санасында әбден бекуі сөздерді дағды бойынша дұрыс жазып, тез оқуға көмектеседі.

           Қазақ  жазуының ең бірінші орфографиялық  ережелер жинағы 1914 жылы ғана  жарық көрген. Бұған дейін қазақ  халқы араб әліпбиін пайдаланып  жүргенімен, қазақ тіліндегі сөздің  қалай жазылуын білдіретін ережелер  жиынтығы болмаған. 1911 жылдан бастап, баспа бетінде қазақ жазуын жүйеге келтіру, сөздердің дұрыс жазылуын айқындау жайында пікір-талас болып, ол қазақ тілі орфографиясын жасауға әкелді. Сөйтіп, 1914 жылы қазақ тілі орфографиясы пайда болды. Бұл орфография ережелері 1924 жылы толықтырылды, кейбір ережелер өзгеріссіз қалды. Бұл ережелер 1929 жылға дейін қолданылды, 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын әліпбиіне көшумен байланысты қабылданған қазақ тіл орфографиясы қолданылды.

           Қазақ  тілінің қазіргі орфографиясының алғашқы нұсқасы 1940 жылы орыс графикасына көшумен байланысты қабылданған, дәлірек айтсақ, 1940 жыл 10 қазанда Қаз ССР жоғарғы советінің Ү сессиясы қазіргі қазақ орфографиясын бекітті.

           Қазіргі  қазақ орфографиясы қабылданғаннан  бері екі рет 1957,1983 жылы ресми өзгерістер енгізілді. Қазақ тілі ережелеріне енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың орфографиялық норманың бір жүйеге түсуінде маңызы зор болды. Әсіресе терминдік мәні бар сөздердің жазылуы басқа тілден енген сөздерге қосымшаның жалғану заңдылықтары тәртіпке келтірілді. Алайда қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне келгеннен соң орфографиялық заңдылықтарды қайта қарап, тұжырымдау – уақыт талабы.

Жазбаша сөйлеудің ерекшеліктері.

           1. Жазбаша  сөзде сөйлемге байланысты қойылатын  тыныс белгілерден басқа оны  қабылдауға әсер етудің қосымша  құралдары болмайды.

           2. Жазбаша  сөйлеудің логикалық жағына аса  қатаң талап қойылады. Алайда  қойылатын басты шарт: жазбаша сөз бастан аяқ түсінікті болуы шарт.

           3. Жазуда  орфографиялық норма қатаң ескеріледі.         

           4. Автордың  көңіл-күйі (сүйсіну, күйіну т.б.) орнын  тауып қойылған сөздер мен  сөз тіркестері арқылы беріледі. Сондықтан әр сөздің ой елегінен өткізіп айтайын деген пікірге дәл беретін сөздерді таңдап, талғап құрастыру тиіс[5,117].

           Сөз  қолданудың негізгі принциптері. Сөз – ойды білдірудің, сөйлем  құаудың басты материалы. Құрылыс  материалынсыз үй салуға болмайтыны сияқты, сөзсіз сөйлем құуға болмайды. Сөйлем – адам ойын айтудың негізгі формасы. Сөйлемге қатынасты әрбір сөз – айтайын деген мақсатты ойдың қажетті бөлшегі.

           Сөйлем  жеке сөздерден құралғанда, ол  сөздер айтылмақ ойдың бірден-бір  дәл қондырған бөлшегі тәрізді болу керек. Сөйлемде бір сөздің орнына басқа сөзді қоя салған кісі тіл жұмсаудағы ұқыпсыздықтан болған сәтсіздікке душар болады[37,120]. Мысалы, - Сіз де бірге жүріңіз дегенді кейбіреулер – Сіз де қос жүріңіз, - деп жазады. Осындағы «қоса» сөзі бұл сөйлемде емес, - сені де қоса алып кетпекші – дегендей орайда айтылуға тиіс қой. Немесе «одан бетер» сөздерін: - Баланың тәрбиесі одан бетер жақсармақ, - деген құрамда жұмсаудың да үйлесімі жоқ. Алпысқа келген аса қадірмен кісінің қуанышты тойын құттықтаған бір азамат:

           - Тойың  торқа болсын! – деген тілек  білдіріреді.

           - Осы  да сөз болып па? Қазақ «Топырағың торқа болсын!» деп өлген кісіге айтар болар еді. Мынау не деген сұмдық?! – деп шошына, қынжыла сөйлеген қартты білемін.